Կոռուպցիոն ռիսկերը պետական եկամուտների հավաքագրման ոլորտում

Ներկայացնում ենք Երիտասարդ առաջնորդների հակակոռուպցիոն դպրոցի ունկնդիր Սյուզաննա Գալստյանի աշխատությունը «Կոռուպցիոն ռիսկերը պետական եկամուտների հավաքագրման ոլորտում» թեմայի վերաբերյալ: Նշենք, որ Երիտասարդ առաջնորդների հակակոռուպցիոն դպրոցը կազմակերպել է «Հայաստանի երիտասարդ իրավաբանների ասոցիացիա» հասարակական կազմակերպությունը՝ ՀՀ-ում ԱՄՆ դեսպանատան ֆինանսական օժանդակությամբ՝ ԱՄՆ կառավարության ծրագրերի շրջանավարտների փոքր դրամաշնորհների ծրագրի շրջանակներում:

Ներկա վիճակ

Պետության եկամուտները այն միջոցներն են, որոնց օգտագործման միջոցով պետությունը իրացնում է իր կարգավորիչ, վերահսկողական և այլ գործառույթները: Պետության եկամուտները կուտակվում են պետական բյուջեում: : Պետական բյուջեի եկամուտների աղբյուրներն են[1] ՝

հարկային եկամուտները
պետական տուրքերը
պաշտոնական դրամաշնորհները
այլ եկամուտները:

Պետական եկամուտները հավաքագրող մարմին համարվում է Պետական եկամուտի կոմիտեն՝ հարկային և մաքսային կոմիտեների ծառայությունների միջոցով: Ուստի կոռուպցիոն ռիսկերի կանխարգելումը այս մարմինների գործառույթներում կարելի է համարել պետական եկամուտների հավաքագրման գործընթացներում կոռուպցիոն ռիսկերի կանխարգելամն միջոց: Հայաստնաի Հանրապետության Ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների համաձայն Հանրապետության բյուջետային մուտքերի շուրջ 92% կազմում են հարկային մուտքերը:

ՀՀ հիմնական հարկատեսակներն են[2].

շահութահարկ
շրջանառության հարկ
եկամտային հարկ
գույքահարկ
ավելացված արժեքի հարկ
ակցիզային հարկ:

Հարկային եկամուտները յուրաքանչյուր տնտեսվարող ինքն է հաշվարկում և վճարում հարկային տեսչություններին: Հարկային տեսչությունը իրավունք ունի անցկացնել հսկողություն հարկ վճարող տնտեսվարողի մոտ: Ըստ <<Հարկերի մասին>> ՀՀ օրենքի ստուգվող կազմակերպությունը առնվազն 3 օր առաջ պետք է ծանուցվի ստուգումների անցկանցման մասին:

Բացի պետական եկամուտներ հավաքագրող մարմինների գործառույթների ուսումնասիրությունից կարևոր է իրավական ակտերի համապատասխանեցման տեսանկյունից հիմնահարցի լուծումը: Ռիսկային են արտաբյուջետային ֆոնդերի և կուտակային կենսաթոշակային համակարգի գումարները:

Կուտակային համակարգ վճարվող գումարների հավաքգրման պատասխանատվությունը կրում է հարկային ծառայությունը[3], հետագա վերադարձնողը բնակչությանը լինելու է պետությունը

Կառավարության 565 որոշման համաձայն արտաբյուջետային ֆոնդերը վերահսկող մարմին համարվում է Ֆինանսների նախարարության գանձապետական համակարգը, որը համարվում է տեղեկատվություն տրմադրող համակարգ[4]: Բյուջետային հիմնարկում արտաբյուջե բացելու որոշում կայացնում է կառավարությունը:

2015 թվականի 9 ամիսների տվյալներով պետական բյուջեի եկամուտներ կազմել են 853 362 864,8 հազար դրամ, նույն ժամանակահատվածում ֆինանսների նախարարության գանձապետարանի տվյալներով[5] համախառն արտաբյուջետային ֆոնդը կազմել է 26 587 790,9 հազար դրամ, որը պետական բյուջեի 3,11% է կազմում: Պարզ է դառնում, որ նույն չափով պետական բյուջեն արհեստականորեն նվազեցվում է և այս չափով էլ պետական բյուջետային հիմնարկները իրականացնում են լիազորություններ, որոնք պետք է լինեին պետական վերահսկողության ներքո:

Ստորև ներկայացված գծապատկեր 1- ից պարզ է դառնում, որ ամենամեծ արտաբյուջետային ֆոնդը Կառավարության առընթեր ոստիկանությանն է շուրջ 15 տրիլիոն դրամ, 4,5 տրիլիոն դրամ կազմում է Ֆինանսների նախարարության, մոտավորապես 4 տրիլիոն դրամ կազմում է քաղաքաշինության նախարարության արտաբյուջետային ֆոնդը, իսկ արտաբյուջետային ֆոնդեր ունեցող պետական բյուջետային մարմիններից ամենաքիչ միջոցները կուտակված են քաղաքացիական ծառայության խորհրդում և մարդու իրավունքների պաշտպանի արտաբյուջետային ֆոնդերում, որոնք 2015 թվականի 9 ամիսներում մուտքեր չեն ունեցել:

Միջազգային փորձ

Ավստրալյաում հարկերի հավաքման գործընթացի պարզեցումը կատարվել է էլեկտրոնային համակարգի ներդրմամբ: Երկիրը բաժանվել է 6 հարկային շրջանների[6]: Ըստ շրջանների վճարվող հարկի դրույքաչափերը տարբերակված են: Հարկ վճարող ցանկացած իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձ հնարավորություն ունի տեղեկացված լինելու որքան հարկ պետք է վճարի, տեղեկատվության հասանելիությունից բացի այստեղ գոյություն ունի հարկերի վճարման կանոների հաճախ տրվող հարցերի բաժին[7]: Այս բաժնում ներկայացվում է թե՝

ինչ է հարկերի վճարման կանոնը,
ովքեր են հարկ վճարողները,
ինչպես պետք է վճարեն հարկերը գործատուները, աշխատողները:

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում ի տարբերություն Ավստրալիայի հարկերի տարբերակում կատարվում է ոչ թե ըստ շրջանների այլ ըստ հարկ վճարողների[8], դասակարգելով հետևյալ հիմանակ խմբերում

Ֆեդերալ հարկ վճարողներ
պետական հարկ վճարողներ
տեղական հարկ վճարողներ
կրթական հարկ վճարողներ:

Առաջարկություններ

Էլեկտրոնային առավել պարզեցված համակարգի ներդրում, որը կծառայի հարկատուին որպես տեղեկատվության աղբյուր:
Հսկողությունը պետք է իրականացվի համպատրաստից, և հսկողական գործառույթ պետք է իրականացնեն ոչ թե մեկ, այլ մի քանի (3 և ավելի մասնագետներ) անկախ մասնագետներ միաժամանակ:
Ստուգման պարբերականությունը չպետք է հաստատված լինի:
Հարկային ծառայողների աշխատանքում ամենակարևորը անկախության և մրցակցայնության սկզբունքի ապահովումն է:
Կուտակային կենսաթոշակային համակարգի գումարները պետք է համարվեն պետական բյուջեի եկամուտ: Համակարգի նպատակները չխեղաթյուրելու և արդյունավետությունը ապահովելու նպատակով այն պետք է համարվի սուբվենցիա պետական բյուջեի համար:
Արտաբյուջետային համակարգը վերահսկելու նպատակով անհրաժեշտ է բոլոր վճարները և միջազգային դրամաշնորհները ներառել պետական բյուջեի կազմում: Իսկ նպատակային հատկացումները, դրամաշնորհները սուբվենցիայի կարգավիճակ շնորհելով համարել բյուջետային հիմարկի համախառն բյուջեի մաս:
Կառավարության և մյուս պետական մարմինների գործունեությունն ապահովող բ ֆինանսական միջոցներ բոլոր հեսքերի խիստ վերահսկողական, թափանցիկ և հաշվետվողական համակարգի գործարկում:
Պարբերական մոնիթորինգների անցկացում և արդյունքների հանրամատչելիության և հասանելիության ապահովում:

Օգտագործված գրականության ցանկ