Կոռուպցիոն հանցագործություների վերաբերյալ հաղորդումներ ներկայացնող անձանց իրավական պաշտպանության երաշխիքները

Ներկայացնում ենք Երիտասարդ առաջնորդների հակակոռուպցիոն դպրոցի ունկնդիր Մելինե Նուրիջանյանի աշխատությունը «Կոռուպցիոն հանցագործություների վերաբերյալ հաղորդումներ ներկայացնող անձանց իրավական պաշտպանության երաշխիքները» թեմայի վերաբերյալ: Նշենք, որ Երիտասարդ առաջնորդների հակակոռուպցիոն դպրոցը կազմակերպել է «Հայաստանի երիտասարդ իրավաբանների ասոցիացիա» հասարակական կազմակերպությունը՝ ՀՀ-ում ԱՄՆ դեսպանատան ֆինանսական օժանդակությամբ՝ ԱՄՆ կառավարության ծրագրերի շրջանավարտների փոքր դրամաշնորհների ծրագրի շրջանակներում:

Տեղեկատվություն հաղորդող անձանց հասկացությունը և նշանակությունը

Այսօր դեռ միջազգային մակարդակով չի ձևավորվել մեկ միասնական իրավական պատկերացում կապված «whistleblowing» տերմինի հետ, որն թարրգմանաբար նշանակում է հակաօրինական գործողությունների վերաբերյալ հաղորդում:^{^[1]}

Անձինք, ովքեր հայտնում են տեղեկություններ կոռուպցիայի կամ այլ անօրինական գործողությունների վերաբերյալ, ունեն շատ մեծ դեր կոռուպցիոն գործողությունների և պաշտոնական լիազորություների չարաշահման բացահայտման վերաբերյալ: Սակայն գործելով ի շահ հանրության վերջիններս վտանգի տակ են դնում իրենց սեփական անվտանգությունը:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարում կարևոր նշանակություն ունի տեղեկատվություն հաղորդող անձանց պաշտպանության մեխանիզմների ներդրումը, որը կնպաստի անձանց կողմից իրենց կամքով և նախաձեռնությամբ, բարեխղճորեն և հիմնավոր տեղեկություններ հաղորդել իրավասու մարմիններին կոռուպցիոն իրավախախտումների վերաբերյալ:

Այլ պետություների փորձը և արդյունքները տեսնելով, որոնք արդեն ներդրել են տեղեկատվություն տվող անձանց պաշտպանության ինստիտուտը, ապացուցում է այն փաստը, որ այն ունի կարևոր նշանակություն կոռուպցիայի դեմ պայքարում:

Հայաստանի Հանրապետությունում ներկա իրավճակը և միջազգային պարտավորությունները

ՀՀ կառավարությունը ղեկավարվելով միջազգային փորձով` վերջին 12 տարիներ ընթացքում ընդունելով հակակոռուպցիոն ռազմավարության ծրագրերը, մշտապես ներառում է այս ինստիտուտի ներդրման համապատասխան միջոցառումների իրականացման ցանկը, սակայն մինչ օրս որևէ հստակ քայլեր չեն ձեռնարկվել այդպիսի պաշտպանության մեխանիզմները օրենսդրական մակարդակով ամրագրելու համար:

Այնինչ նման պաշտպանության տրամադրում նախատեսված է ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ պայքարի կոնվենցիայի 33 հոդվածով, ինչպես նաև Քրեական իրավունքի մասին կոնվենցիայով:

3.2015-2018թթ հակակոռուպցիոն ռազմավարություն

Այս տարի նույնպես ՀՀ կառավարությունը հակակոռուպցիոն ռազմավարություն միջոցառումների ծրագրի 53–րդ կետում ներառեց Կոռուպցիոն հանցագործություների վերաբերյալ հաղորդումներ ներկայացնող անձանց իրավական պաշտպանության երաշխիքների օրենքով սահմանումը: Ըստ սահմանված ժամկետների 2017թ-ին օրենսդրական փաթեթը պետք է ներկայացվի կառավարություն և մինչև 2018 թ-ը համապատասխան երաշխիքներ սահմանող իրավական ակտը:

2009-2012թթ հակակոռուպցիոն ռազմավարություն

Սակայն ուսումասիրելով 2009-2012թթ կատարված աշխատանքները տեսնում ենք, որ ՀՀ Կառավարությունը նախկինում այս ոլորտի վերաբերյալ աշխատանքները թերի են կատարվել, մասնավորապես ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրում կատարվել է փոփոխություներ` պաշտպանություն տրամադրելով ավելի լայն շրջանակի անձանց, այսինքն` բացի վկայից փորձագետից և տուժողից ներառվել են նաև դատավարությանը մասնակցող մյուս անձիք, այսինքն ուղղակիորեն որևէ նշում չկա տեղկատվություն տվող անձանց պաշտպանության վերաբեյալ:

Իհարկե, չենք ժխտում այն փաստը, որ վկաների, փորձագետների և տուժողների պաշտպանության ինստիտոտի ներդրումը, որը տեղի ունեցավ 2006թ-ին ևս կարևոր քայլ էր կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման և արդյունավետ պայքարի տեսանկունից, քանի որ նրանք նույպես կարող են կոռուպցիոն հացագործությունների մասին տեղեկություններ հաղորդել: Սակայն հաշվի առնելով կոռուպցիոն ռիսկերի մակարդակը Հայաստանի Հանրապետությունում, ապա յուրաքանչյուր հստակեցում միայն կնպաստի մեր երկրում կոռուպցայի նվազեցմանը:^{^[2]}

Այստեղ ուշադրություն պետք է դարձնել այն փաստին, որ վավերացված կոնվենցիաներում ակնհայտորեն տեսնում ենք տեղեկություն տրամադրող անձանց տարանջատումը այլ անձանց շրջանակից:

Կարծում եմ օրենսդրության մեջ այդպիսի նորմի ամրագրումը կարևոր խթան կհանդիսանա կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման և վախի մթնոլորտի վերացման, ինչպես նաև ենթադրյալ կոռուպցիոն հանցագործություների վերաբերյալ տեղեկություն հաղորդելուց խուսափելու իրավիճակների կրճատմանը:

Օրինակ, շատ հաճախ անձիք` զանգահարելով ՀՀ-ում հասարակական կազմակերպությունների կողմից գործարկվող հակակոռուպցիոն կետրոններ և հաղորդելով կոռուպցիոն գործողությունների մասին, վերջում չեն համարձակվում տրամադրել իրենց տվյալները, որն անհրաժեշտ է իրավապահ մարմիններին հաղորդում նեկայացնելու և գործին ընթացք տալու համար:^{^[3]} Սա իհարկե պայմանավորված է մի քանի հանգամանքերով.

Իրավապահ մարմինների և հանրության համագործակցության ցածր մակարդակով,
Հանրային ծառայողների նկատմանբ բնակչության ցածր վստահության մակարդակով:

Այս կապացկցությամբ կցանկանայի անդրադառնալ այն փաստին, որ Կառավարությունը 2011թ.-ին ընդունել է մի որոշում, որը սահմանում է հանրային ծառայողի կողմից ծառայողական պարտականությունների կատարման բերումով այլ ծառայողների կատարած իրավախախտումների և հանրային ծառայությանն առնչվող ցանկացած անօրինական, այդ թվում` կոռուպցիոն բնույթի գործողությունների մասին (այսուհետ՝ իրավախախտում) համապատասխան պաշտոնատար անձանց, իրավասու պետական մարմիններին տեղեկացնելու և հանրային ծառայողի անվտանգության երաշխավորման կարգը^{^[4]}:

Սույն որոշման մեջ ներառված են նաև իրավախախտման մասին տեղեկացրած հանրային ծառայողի անվտանգությունը ապահովելու նպատակով որոշ երաշխիքներ:

Կարծում եմ այս որոշումը պետք է խթանի հանրային ծառայողների շրջանում կոռուպցիոն իրավախախտումների դեմ պայքարը, որը կնպաստի դրա հետ փոխկապակցված նաև այլ խնդիրների լուծմանը, ինչպիսիք են` հանրային ծառայողների նկատմանբ հանրության վստահության բարձրացմանը:

Սակայն հաշվի առնելով հանրային ծառայողների դերը կոռուպցիայի դեմ պայքարում, կարծում եմ այս ոլորտը պետք է կարգավորվի ոչ թե ենթաօրենսդրական ակտով, այլ օրենքով, ինչպես օրինակ ԱՄՆ-ում, Հարավային Կորեայում:

5.Միջազգային փորձ

Անդրադառնալով միջազգային փորձին, նշենք, որ շատ պետություններ օգտագործում են որոշ մոտիվացնող հնարքներ բարձրացնելու հաղորդում ներկայացնող անձանց քանակը:^{^[5]}

Պարգևատրման համակարգի ստեղծում.

Այն փաստը, որ անձը օրինախախտման մասին հայտնելու դեպքում կստանա պարգևատում, շատերին կստիպի համագործակցել իրավապահ մարմինների հետ:

Օր.` Հարավային Կորեայում «Կոռուպցիայի դեմ պայքարի» մասին օրենքի համաձայն անձը կպարգևատրվի 2-10% համապատասխան այն գումարի, որը բացահայտվել է իր տված հաղորդման շնորհիվ: Բայց այդ գումարը չի կարող գերազանցել 200 հազար դոլարը:

Կեղծ տեղեկատվության համար պատժի սահմանում.

Այս կարգավորումը հանդես է գալիս, որպես հակակշռող մեխանիզմ պարգևատրման համակարգին: Այն ներդրված է շատ պետություների օրենսդրություներում: Օր.` Հարավային Կորեայում կեղծ տեղեկություններ ներկայացնելու դեպքում անձը կենթարկվի պատժի զրպարտության համար առավելագույնը 10 տարի ազատազրկմամբ:^{^[6]}

Կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման դեպքերի հանրայնացնում.

Կոռուպցիոն հանցագործություների հրապարակումը կնպաստի դրա կախարգելմանը, քանի որ այդպիսով կվերանա մարդկանց մոտ դեռևս պահպանվող անպատժելիության պատկերացումները: Նման պրակտի հաջողությամբ կիրառում են Մալազիայի հակակոռուպցիոն հանձնաժողովի կողմից:

Հաղորդում ներկայացնող անձանց աշխատանքային իրավունքների պաշտպանության լրացուցիչ երաշխիքների ստեղծում.

Օր.` Կանադայում և ԱՄՆ-ում գործատուները կենթարկվեն քրեական պատասխանատվության, եթե խախտել են հաղորդում ներկայացրած անձանց իրավունքները: Խախտումը կարող է արտայատվել ինչպես աշխատանքից հեռացնելով, պաշտոնի իջեցումով, այլ աշխատավայր տեղափոխելով, այնպես էլ ակնհայտ վատ աշխատանքային միջավայրի ստեղծումով, որը անմիջականորեն կապված է անձի հաղորդումներ ներկայացնելու հետ: Նշեմ որ այս իրավիճակում ապացուցման բեռը դրված է գործատուի վրա, ով պետք է ապացուցի իր գործողությունների ու աշխատողի հաղորդում ներկայացնելու գործողության պատճառահետևանքային կապի բացակայությունը:

Գաղտնիության և անանունության ապահովում.

Օրենսդրության գլխավոր խնդիրներց մեկը անձի անանությունը ապահովելն է, որը սակայն ամրագրված է 5 պետությունների (ԱՄՆ, Արգենտինա, Գերմանիա, Ավստրալիա, Չինաստան) օրենսդրություններում:^{^[7]}

Հարավային Կորեայում անձանց գաղտնիությունը ապահովելու նպատակով 2005 թ Հակակոռուպցիոն ակտում ընդունվեց մի նորմ, համաձայն որի հետաքննության մարմինը իրավունք չունի հրապարակել անձի տվյալները առանց վերջինիս համաձայնության, ինչպես նաև պետք է ձեռնարկի լրացուցիչ պաշտպանության միջոցներ:^{^[8]}

Այսպիսով, հաշվի առնելով Հայաստանում կոռուպցիայի բարձր մակարդակը, և նրա առկայությունը հասարակության բոլոր շերտերում մեզ պարտավորեցնում է բարձրաձայնել տիրող խնդիրների մասին:

Իսկ պետությունը իր հերթին ուսումնասիրելով միջազգային փորձը և դրա արդյունավետությունը, համապատասխան մեխանիզմներ պետք է ներդնի մեր օրենսդրական համակարգում, որը կօգնի մարդկանց ավելի համարձակ պայքարելու կոռուպցիոն իրավախախտումների դեմ:

6.Առաջարկություններ.

Հաշվի առնելով այն փաստը , որ սույն թվականի սեպտեմբերի 23-ին ՀՀ արդարադատության նախարարության և ՔՀԿ-ների հակակառուպցիոն կոալիցիայի մինջև ձևավորվել է հակակոռուպցիոն հարթակ, ապա առաջարկում եմ դրա շրջանակներում հատուկ աշխատանքային խումբ ստեղծել և միջազգային առաջավոր փորձի հիման վրա մշակել օրենքի նախագիծ, որն իր մեջ պետք է պարունակի հետևյալ կետերը:

Նեռրառել պաշտպանության առանձնացված մեխանիզմներ հաղորդում ներկայացրած անձանց համար
Ներառել պարգևատրման համակարգը, որը կնպաստի իրավապահ մարմինների հետ անձանց համագործակցության բարձրացմանը: Պարգևատրումը պետք է լինի համապատասխան 20% հաղորդման ընթացքում ստացված գումարի:
Կեղծ տեղեկություներից զերծ մնալու համար ստեղծել հատուկ վերահսկող մարմին, որը կստուգի տեղեկատվության հավաստիությունը: Կախված ոլորտից և ինֆորմացիայի կարևորությունից կեղծ տեղեկություններ ներկայացնելու դեպքում անձինք կենթարկվեն քրեական պատասխանավության՝ ազատազրկման կամ տուգանքի:
Հաղորդում նեկայացնող անձանց աշխատանքային իրավունքերի պաշտպանություն: Մասնավորապես վերահսկող մարմինը պետք է հետրևողական լինի վերջինեիս նկատմամբ, եթե գործատուն հաղորդում ներակացանելուց հետո անհիմն կերպով անձին աշխատանքից հեռացնի կամ ինջեցնի պաշտոնից, ապա դա պետք է հիմք լինի հետաքննություն սկսելու և բավարար ապացույցների դեպքում գործատուին պատասխանատվության ենթարկելու համար:
Տեղեկատվության գաղտնիություն և անանունության պահպանում:
Պետք է ստեղծվի հատուկ կայքէջ, որը համալրված պետք է լինի բնագավառը կարգավորող օրենսդրությամբ, այն պետք է ունենա առցանց հաղորդումների ներկայացման վայր, որը հնարավություն կտա հետևել գործի ընթացքին:
Կայքէջի միջոցով պետք է հանրայնացնել բացահայտված հանցագործությունները:

Օգտագործված գրականություն