Նորանկախ Հայաստանի առաջին իրավական փաստաթուղթը Անկախության հռչակագիրն էր, օրենքներն ու իրավական ակտերը ժառանգված էին ԽՍՀՄ-ից և չէին բխում անկախ Հայաստանի որդեգրած արժեքներից: 1991-1996 թվականներին պաշտոնավարած ՀՀ արդարադատության առաջին նախարար Վահե ՍտեփանյաննԻրավաբան.net-ի հետ զրույցում պատմում է, թե ինչ խնդիրներ էին առաջադրված նախարարությանը, ինչպես էին լուծվում դրանք: Իրավագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Վահե Ստեփանյանի հետ հարցազրույցը անցկացվել է «ՀՀ արդարադատության նախարարները» նախագծի շրջանակներում:
-Պարոն Ստեփանյան, հիշու՞մ եք` ինչպես նշանակվեցիք արդարադատության նախարար: Դժվա՞ր չէր նման պատասխանատվություն ստանձնելը, հատկապես, որ բարդ ժամանակներն էին:
-Գիտեք, ես բավականին երկար ժամանակ չէի համաձայնվում` հենց այդ պատասխանատվությունը հաշվի առնելով, ու բերում էի այն փաստարկը, որ ես այն մարդն եմ, ով երբեք ենթակա չի ունեցել ու միանգամից նախարարի աշխատանքը կարող է իմ ուժերից վեր լինել:
-Իսկ մինչ նախարար նշանակվելը ի՞նչ էիք աշխատում:
-Մինչ այդ զբաղվում էի զուտ գիտությամբ: Սովորում էի Մոսկվայի արդարադատության նախարարության օրենսդրության համամիութենական գիտահետազոտական ինստիտուտի ասպիրանտուրայում: Հետո աշխատել եմ Փիլիսոփայության և իրավունքի ինստիտուտում` կրտսեր, ավագ, առաջատար գիտաշխատող: Ու հետո առաջարկեցին նախարարի պաշտոնը:
-Այդ ժամանակ ի՞նչ խնդիրներ էին առաջադրված արդարադատության նախարարությանը:
-Խորհրդային միության արդարադատության համակարգի մեջ մտնող նախարարությունը պետք է դառնար ինքնուրույն նախարարություն: Եվ ամենաբարդ խնդիրներից մեկը նոր օրենսդրության կայացմանը նպաստելն էր`սկսած սահմանադրական մակարդակից վերջացրած օրենքներով և նույնիսկ կառավարության որոշումներով: Այսինքն` սա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ փոփոխվում էին հիմքերը:
-Որքանո՞վ հաջողվեց լուծել այդ խնդիրը:
-Եվ հաջողվեց, և չհաջողվեց: Իհարկե, խնդիրը շատ բարդ էր և դրա լուծման ընթացքում պետք է լինեին թերացումներ, չհաջողված պահեր: Ես հիշում եմ` Միացյալ Նահանգներում Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր տնտեսագետին հարցրեցի, թե ո՞վ կարող է օգնել մեզ արագ սեփականաշնորհման և հատկապես` հողերի սեփականաշնորհման հարցում, ասացի, որ մենք արել ենք, բայց սխալներ ենք թույլ տվել: Պատասխանեց, թե ոչ ոք չի կարող օգնել, մենք պիտի փորձեք, սխալվեք, ուղղենք, այդպես առաջ շարժվենք, քանի որ երբեք այսպես մասսայական սեփականաշնորհում չի եղել:
-Ի՞նչ սխալների մասին եք ասում:
-Դե, օրինակ, շատ մեծ ուշադրություն հատկացվեց հողի սեփականաշնորհման խնդիրներին, բայց գյուղտեխնիկան, անասունը և այլ հարցեր աչքաթող արվեցին ու առաջացան որոշակի խնդիրներ:
-Ավագ սերնդից հաճախ լսում եմ, որ անկախության առաջին տարիներին դատական համակարգը կայացած չէր, ավելի հեշտ էր անարդար լուծումների հասնելը: Ի՞նչ կասեք այս մասին:
-Գիտեք, ես այնքան էլ համաձայն չեմ: Մի կողմից պատերազմող երկիր էինք, մյուս կողմից մինչև 1995 թվականը մեր դատական համակարգը մնացել էր նույն խորհրդային դատական համակարգը: Մենք ունեինք առաջին ատյանի, այսպես կոչված, ժողովրդական դատարաններ և գերագույն դատարան` երկու ատյան ունեինք` ըստ էության: Եվ այդ պայմաններում, իհարկե, դատարանների անկախության մակարդակը շատ ցածր էր: Դատական բարեփոխումները կատարվեցին 1995 թվականի սահմանադրությամբ` ստեղծվեցին առաջին ատյանի, վերաքննիչ ատյանի, վճռաբեկ և գերագույն դատարանները: Եվ այդ փոփոխությունները կատարվում էին բավականին դժվարություններով: Ես, որպես արդարադատության նախարար, համարում էի, որ այդ համակարգը պետք է հնարավորինս արագ փոփոխել, Գերագույն դատարանի նախագահը և գլխավոր դատախազը համարում էին, որ համակարգը նորմալ աշխատում է և պետք է մնա: Եվ այդ ներքին հակասությունների պայմաններում էր ամբողջ գործընթացը իրականացվում: Բայց ասել, որ անպատժելիություն էր, ով ում ուզում սպանում էր, իհարկե, անհեթեթ է:
-Իսկ ներկայումս արդարադատության նախարարության առջև ի՞նչ խնդիրներ են դրված, ըստ Ձեզ, և արդյոք բնականոն շարունակվել է նախարարության աշխատանքը:
-Ըստ էության, լիազորությունները որոշակի փոփոխվել են: Օրինակ, հարկադիր կատարման ամբողջ համակարգը այն ժամանակ ներքին գործերի նախարարության ենթակայության տակ էր, հիմա արդարադատության նախարարության համակարգում է: Փոփոխություններ եղել են նաև դատական համակարգի հետ հարաբերություններում: Այն ժամանակ նախարարությունն ավելի սերտ շփումներ ուներ դատական համակարգի հետ, նախարարը արդարադատության խորհրդի նախագահի տեղակալ էր ու բավականին մեծ ազդեցություն ուներ: Հիմա այդ ազդեցությունը չկա, դա ունի իր բացասական և դրական կողմերը: Եթե դուք մի կառույցի ենթարկեցնում եք 2 տարբեր մարմինների, ապա նա որոշակի չափով անկախ է դառնում երկուսից էլ, և եթե մի բուրգի տակ եք մտցնում, ապա դա կարող է նվազեցնել այդ կառույցի անկախությունը: Թվում է, թե գործադիր իշխանության ազդեցությունից հանում ենք, ապա ինքնին ապահովում ենք դատական համակարգի անկախությունը, սակայն բուրգի ներսում էլ պետք է այդ խնդիրը լուծվի:
-Ներկայումս Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգով նախատեսվումէ անցում երկաստիճան դատական համակարգի, Դուք , կարծես, դեմ եք այդ փոփոխությանը:
-Եթե կա երեք գործառույթ, ապա պետք է լինի եռաստիճան դատական համակարգ: Չի կարելի երկու տարբեր գործառույթներ որևիցէ մի ատյանի մեջ դնել: Կա առաջին ատյանի քննություն, վերաքննություն, այնուհետև վճռաբեկություն, հետևաբար, պետք է եռաստիճան լինի:
Այո, դեմ եմ, բայց մենք դեռևս ունենք հայեցակարգ, թե այդ հայեցակարգը ինչպես կձևակերպվի որպես նախագիծ, դեռ կտեսնենք: Հայեցակարգը բարի ցանկությունների մակարդակ է: Իսկ բարի ցանկություններով սալահատակված է դժխոքի ճանապարհը նույնպես: Երբ տեքստը տեսնեմ, երբ կհասկանամ, թե ավելի կոնկրետ ինչ է նախատեսվում, ավելի կոնկրետ կխոսեմ:
-Նույն այդ հայցեկարգով փոխվում է նաև կառավարման ձևը` անցում է լինելու խորհրդարանական կառավարման:
-Գիտեք, տեսականորեն ամենաժողովրդավարը խորհրդարանական կառավարումն է` միապետություն կամ հանրապետություն: Ես կողմ եմ խորհրդարանական միապետությանը, քան հանրապետությանը: Վերցրեք Եվրոպան, տեսեք ինչքան երկրներ են պահպանում միապետությունը:
Եթե ունենանք ընտրական համակարգը, որը կարող է պառլամենտում ապահովել կայուն մեծամասնություն, ապա հավանական է, որ կհաջողի ու ճիշտ կլինի: Ենթադրում եմ, որ դրանից հետո Ընտրական օրենսգիրքը պետք է փոխվի:
Եթե պառլամենտում չլինի կայուն մեծամասնություն, ապա այդ դեպքում երկրի կայունությունն է խաթարվում: Օրինակ է բերվում հետպատերազմյան Իտալիան, երբ շարունակ կառավարություն էր փոխվում, կառավարական ճգնաժամը դառնում էր խորհրդարանական ճգնաժամ: Բայց կա ավելի վառ օրինակ` Ֆրանսիան, որն անցավ կիսանախագահական կառավարման համակարգի. հասկացան, որ խորհրդարանական կառավարումը հետպատերազմական շրջանում չի աշխատի:
-Հայաստանը սակայն, կարող ենք ասել, ոչ թե հետպատերազմական, այլ նույնիսկ պատերազմական շրջանում է գտնվում:
-Դրա համար ասում եմ, որ ոչ միայն քաղաքական գործիչները պետք է գնահատական տան, այլև քաղաքագետները, սոցիոլոգները, իրավաբանները, թե արդյո՞ք մենք կարող ենք խորհրդարանում հստակ մեծամասնություն ապահովել: Հիմա ունենք պառլամենտական մեծամասնություն, որովհետև կիսանախագահական կառավարման համակարգ ունենք: Իսկ կիսանախագահականի դեպքում նախագահը ստաբիլիզատոր է` կայունացնող:
Երկրի կայունությունն առաջնային է: Շատ օրինակներ կան (Հունաստանը, Չիլինի), երբ պետությունը ժողովրդավարության մակարդակ է ունեցել, բայց կայունություն չի եղել, արդյունքը եղել է հեղափոխությունը, իշխանության են եկել ավելի ռադիկալ, տոտալիտար ուժեր:
-Ըստ Ձեզ, ճի՞շտ կլինի նման փոփոխությունը:
-Չգիտեմ, ես նշում եմ բազմաթիվ գործոններ, որոնք պետք է գնահատել: Եթե ընտրական համակարգի միջոցով ապահովվելու է պառլամենտական կայուն մեծամասնությունը, խորհրդարանական կառավարման մակարդակը շատ ավելի ժողովրդավարական է: Իսկ եթե չի ապահովվելու և անընդհատ ընկնելու ենք պառլամենտական ճգնաժամերի մեջ, ապա այդտեղ իրատեսական մեծ վտանգ կա:
-Խոսենք ներկայիս խնդիրներից: Բազմիցս նշվում է, որ ներկայումս Հայաստանի լուրջ խնդիրների հիմքում հենց կոռուպցիան է: Ըստ Ձեզ, բավարա՞ր պայքար տարվում է դրա դեմ:
-Հռետորակա՞ն է ձեր հարցը: …Եթե միջազգային կառույցները գնահատում են կառուպցիայի մակարդակը բարձր, ապա դա ինքին վկայում է, որ պայքարը չի տարվում այն մակարդակով, որ պետք է: Ես հիմք չունեմ նրանց հետ չհամաձայնելու:
-Մի շարք երկրներ, որոնք որոշակի հաջողություն են ունեցել կոռուպցիայի դեմ պայքարում, ապօրինի հարստացումը քրեականացրել են: Արդյո՞ք պետք է նման հոդված ունենալ նաև ՀՀ Քրեական օրենսգրքում:
-Ապօրինի հարստանալու համար կամ պիտի յուրացնի, կամ` ավազակությունանի, կամ` գողություն, այսինքն` ինչ-որ մի հանցագործության միջոցով պիտի անի: Օստապ Բենդերն էր ասում, թե ես գիտեմ հարստանալու 40 ձև` առանց Քրեական օրենսգիրքը խախտելու: Ես չգիտեմ այդ ձևերը, կարծում եմ, որ Քրեական օրենսգիրքը չխախտելով ապօրինի հարստացման ձև չկա:
-Երբ գործընկերս հանդիպել էր ՀՀ առաջին գլխավոր դատախազ Արտավազդ Գևորգյանին, տպավորվել էր նրա համեստ կենցաղով: Սակայն գաղտնիք չէ, որ պաշտոնավարման ընթացքում մարդիկ հասցնում են հարստություններ դիզել:
– Հարուստ լինելը ոչ ամոթ է, ոչ էլ հանցագործություն է: Բայց եթե օրինական հարստություն է: Չափի մեջ չեմ տեսնում, խոսքն օրինականության մասին է:
-Նախարարի պաշտոնը թողնելուց հետո ինչո՞վ եք զբաղվել:
-Սահմանադրական դատարանի նախագահի տեղակալ էի` մինչև 1997 թվականի սեպտեմբերը: Հետո դուրս եկա և զբաղվում էի իրավախորհրդատվական գործունեությամբ, հետո ՀՀ կառավարման ակադեմիայում ամբիոնի վարիչ, պրոռեկտոր, այնուհետև` ՄԻՊ աշխատակազմի ղեկավար, այժմ Հայաստանի պետական մանկավարժական համալսարանում ու ՀՀ Կառավարման ակադեմիայում պրոֆեսոր եմ, նաև Արդարադատության խորհրդի անդամ:
-Պարոն Ստեփանյան, հիմա ու՞մ հետ եք ապրում:
-Մի կին ունեմ և մի տղա: Կինս Կառավարման ակադեմիայում և Գիտությունների ակադեմիայում է դասավանդում: Տղաս Ֆրանսիական համալսարանի բակալավրիատն ավարտելուց հետո գնաց բանակ, իսկ ծառայությունից հետո ընդունվեց Հարավային Կալիֆորնիայի համալսարանի մագիստրատուրա. մասնագիտությամբ իրավաբան է:
Տղաս 25 տարեկան էլ չկա, ես ուշ եմ ամուսնացել, Մոսկվայում ասպիրանտություն էի անում (ծիծաղում է- հեղ.): Ավարտելուց հետո մեկ տարի այնտեղ աշխատելու իրավունք ունի և հիմա այնտեղ փաստաբանական ընկերությունում է աշխատում:
-Ձեր դերը կա՞ր` նրա մասնգիտության ընտրության հարցում:
-Ես միշտ համարում եմ, որ ֆաշիզմի ամենավատ ձևը կենցաղային ֆաշիզմն է, որը ընտանիքում է դրևսորում: Ես իմ տղային երբեք չեմ ուղղորդել: Նա 8-րդ դասարանից ասում էր, որ տնտեսագետ է ուզում դառնալ, երբեք ձայն չեմ հանել, 10-րդ դասրանում եկավ, ասեց` կարո՞ղ եմ իրավաբան դառնալ, ասացի` ինչու` ոչ: Իր բոլոր որոշումներն ինքնուրույն է ընդունել, այդ թվում նաև այն, որ բակալավրիատն ավարտելուց հետո չգնաց մագիստրատուրա` չնայած բանակից տարկետման իրավունք ուներ:
-Իսկ դուք ինչպե՞ս ընտրեցիք իրավաբանությունը:
-Ես պատրաստվում է ընդունվել Պոլիտեխնիկ: Հորեղբայրս Լեռնային Ղարաբաղի մարզի դատախազի տեղակալն էր, եկավ, համոզեց, ասաց `քեզ պե՞տք է Պոլիտեխնիկը…
Հարցազրույցը` Աստղիկ Կարապետյանի
Լուսանկարները` Ալեքսանդր Սարգսյանի
Նախագծի մտահղացման հեղինակ` Կարեն Զադոյան
Այս շարքի մյուս հարցազրույցներն են`
Ո՞րն էր Արդարադատության նախկին նախարար Գևորգ Դանիելյանի միակ տույժը
