Քաղցկեղից մահացության ցուցանիշներով Հայաստանը աշխարհում առաջին տեղում է: Թեև դեռևս գիտնականները չեն բացահայտել այս հիվանդության հստակ պատճառները, սակայն միանշանակ պնդումներ կան, որ պատճառներից է անառողջ սնունդը: ՀՀ սննդի անվտանգության պետական ծառայության նախկին պետ և ներկայումս այս հարցերով միջազգային փորձագետ Գրիգոր Գրիգորյանի հետ Իրավաբան.net–ը զրուցել է ոլորտում առկա կոռուպցիոն ռիսկերի մասին, որոնք սպառնում են հանրային առոջղությանը:
-Պարոն Գրիգորյան, թեև կարճաժամկետ, այնուամենայնիվ, եղել եք սննդի անվտանգության ոլորտի պատասխանտուներից մեկը և գիտեք ոլորտի խնդիրների մասին: Խնդրում եմ ասեք՝ ի՞նչ խնդիրներ, կոռուպցիոն ի՞նչ ռիսկեր կան այս դաշտում:
-Սննդի անվտանգության մասին խոսելիս պետք է նկատի ունենանք, որ գործ ունենք ամբողջական մի շղթայի հետ, որի ամեն օղակում կան խնդիրներ՝ սկսած կենդանիների, բույսերի աճեցումից մինչև կենդանական կամ բուսական ծագում ունեցող սննդամթերքը վերջնական սպառողին մատակարարումը:
Մենք ունենք խնդիրներ սկսած կենդանիների աճեցման շրջանից, որտեղ չունենք պատշաճ վերահսկողություն, թե ինչ կերով են կենդանիները կերակրվում: Կան կերեր, որոնք պատրաստված են արգելված նյութերից: Դրանք նախ վտանագավոր են կենդանու համար, երկրորդ՝ դրանց հետևանքով մնացորդեր են կուտակում կենդանու մսի, մսեղիքի մեջ և այդ միսը մարդու օգտագործման համար պիտիանի չէ: Պատշաճ չի վերահսկվում կենդանիների սպանդը: Այսօր մեկ կամ երկու գործող սպանդանոց կա, որոնք եթե չեմ սխալվում, աշխատում են Իրան միս և մսամթերք մատակարարելու ուղղությամբ, և դրանց արտադրությունը վերահսկվում է հիմնականում Իրանի կողմից. իրենք ուզում են, որ կենդանիները «հալալ» կերպով սպանդի ենթարկվեն: Դա, կոչվում է religious slaughter` կրոնական սպանդ և պահանջում է հատուկ վերահսկողություն. իսլամական միջոցառում է, երբ աղոթք են ասում, կենդանուն սպանդի են ենթարկում ձեռքի մեկ շարժումով, և այլն:
Հայաստանում հիմնականում բակային սպանդ է իրականացվում: Մսի, մսեղիքի մի կեսը գնում է վերամշակման՝ գործարաններ, մյուս մասն էլ՝ շուկա: Այստեղ մենք նորից ունենք ռիսկեր, քանի որ նորից չկա պատշաճ վերահսկողություն:
Եկեք գնանք «Գում»-ի շուկա, մոտենանք ցանկացած մսավաճառի, խնդրենք՝ ցույց տալ սերտիֆիկատը: Չկա: Ո՞նց է այդ միսը տեղափոխվել, ասենք, Աշտարակից Երևան: Ճանապարհին եթե տեսնեին միս է տեղափոխում, պետք է կանգնեցնեին, չեն կանգնեցրել: Կա անասնաբուժական պետական տեսչություն, որը ստուգում է մսի և մսեղիքի սերտիֆիկատները: Մարզային մակարդակում պետք է սերտիֆիկատ տրվի: Եթե չունի, ուրեմն չի տրվել, ինչպե՞ս է դուրս եկել մարզից, սա՝ մեկ ռիսկ, այստեղ ինչպե՞ս են շուկայում ընդունել՝ երկրորդ ռիսկը: Ենթադրենք գիշերն են բերել, չեն տեսել, ինչու՞ են թողնում վաճառել:
Մյուս դեպքում՝ ուղարկվում է վերամշակման արտադրամաս: Չկա վերահսկողություն սկսկած հումքի ընդունումից մինչև աշխատակիցների հիգիենայի կանոնների պահպանում: Չեմ զարմանա, եթե տուբերկուլյոզով հիվանդ մարդը արտադրամասում աշխատի. ո՞վ է վերահսկում, ո՞վ գիտի՝ նա հիվանդ է, թե՝ ոչ:
Վերամշակման արտադրամասը պարտավոր է օգտագործել առողջ կենդանիներից ստացված միս, մսեղիք: Բայց չկա պատշաճ վերահսկողություն, մենք չգիտենք՝ ինչ հումք է օգտագործում տեղական արտադրողները: Թեև ասեմ, որ մեր տեղական արտադրությունը շատ չափանիշներով գերազանցում է ներմուծված մսամթերքին: Մեզ մոտ ներմուծված արտադրությունն է հիմնականում ռիսկային: Եվ հիմնականում անվտանգության տեսանկյունից ռիսկային է կենդանական սնունդը:
Արտադրանքը մինչև շուկա մուտքը պետք է ստուգման ենթարկվի լաբորատորիայում, այնուհետև սերտիֆիկացվի: Այստեղ ունենք հետևյալ ռիսկը՝ մենք չենք կարող ասել՝ լաբորատորիան անկախ է գործում, թե՝ ոչ: Եթե այն ենթարկվում է Սննդի անվտանգության պետական ծառայութթյանը (ՍԱՊԾ), ապա ակնհայտ ունենք ճնշման խնդիր: Կարող ենք ասել, որ գործում է ծածկագրային համակարգ, «դե յուրե» լաբորատորիան չգիտի, թե փորձաքննության նմուշը որտեղից է եկել և այլ տվյալներ: Բայց մենք բոլորս էլ հոյակապ գիտենք, որ նմուշ բերողը տեսուչն է ու նա հոյակապ գիտի, թե որտեղից է բերել:
Ժողովուրդը մշտապես բողոքում է և ի՞նչ է լսում. ինքներդ պայքարեք, սերտիֆիկատ պահանջեք, ստուգեք պիտանելիության ժամկետը, եթե խնդիր կա մեզ տեղեկացրեք դրա մասին: Բայց եթե կա լիազոր մարմին, ինչի՞ պիտի սպառողը տեսուչի դեր կատարի: Ապրանքը եթե պիտանի չի, չպետք է հասնի ցանց:
-Այդ լիազոր մարմինը սննդի անվտանգության պետական ծառայությունն է: Այդ դեպքում ինչու՞ չի կատարում իր պարտականությունները, լիազորությունները:
-Ես, իհարկե, վերջին 5 տարիներին որևէ առնչություն չեմ ունեցել լիազոր մարմնի հետ, սակայն կարող եմ գուշակել, որ դրա անբավարար աշխատանքը պայմանավորված է ինչպես օբյեկտիվ, այնպես էլ սուբյեկտիվ պատճառներով: Չեմ կարող ասել, թե չի կատարում իր պարտականությունը: Մենք ունենք հմուտ մասնագետներ, լավ աշխատակիցներ: Թեև ունենք նաև կոնտինգենտ, որ ընդհանրապես կապ չունի սննդամթերքի անվտանգության, անասնաբուժության, բուսասանիտարիայի հետ:
Օբյեկտիվ պատճառներից մի օրինակ բերեմ. մոտ 830 անասնաբույժ ունենք, ովքեր պայմանագրի հիման վրա պետության հետ աշխատում են: Նրանց մեծամասնությունը շիտակ, ծանր կյանքով ապրող մարդիկ են: Առավոտից երեկո աշխատում են: Ասել, թե վատ են աշխատում, չեմ կարող: Օրինակ, իրենց տրվում է պատվաստանյութը, բայց դրա հետ մեկտեղ չի հատկացվում թերմոբոքսը (սառցատուփ), որի մեջ պիտի պահվի և տեղափոխվի այդ պատվաստանյութը: Եվ եթե պատվաստանյութը հատկապես ամռանը տաք պայմաններում է պահպանվում կամ տեղափոխվում, ապա կորցնում է իր ակտիվությունը և այլ որակները, ինչի հետևանքով կենդանու մոտ վարակամերժություն (իմունիտետ) չի առաջացնում:
Վերջերս հանդիպեցի երկու մսավաճառի, կանգնած խոսում էին, նրանցից մեկը ձեռքն էր ցույց տալիս: Ասացի՝ ի՞նչ է եղել, ցույց տվեց, ակնհայտ «ռոժա» հիվանդություն էր: Այդ վարակով մեզ մոտ հիմնականում խոզի մսից են վարակվում, այտուցվում է հիմնականում ձեռքի կամ ոտքի հատվածը, սակայն որոշ դեպքերում այտուցը լինում է նաև գլխի վրա: Իմ տվյալներով, խոզի մսի հետ աշխատող բոլոր մսավաճառները այդ հիվանդությամբ վարակվում են:
Եթե մենք կոռուպցիոն ռիսկերից ենք խոսում, ապա դրանք ի հայտ են գալիս նաև նրանից, երբ մարդը չգիտի և չի գիտակցում իր արարքի հետևանքները: Օրինակ, ես հիշում եմ մի կին, խնդրում էր՝ պարոն Գրիգորյան, ինձ մի ազատեք աշխատանքից: Ասում էի. «Կներեք, Դուք մանկավարժական բուհ եք ավարտել, Դուք հայերեն լեզվի դասատու եք, ո՞նց կարող եք սննդի մասնագետ լինել»: Ասում էր. «Վայ, ի՞նչ եք ասում, ես որ սնունդը տեսնում եմ, սրտով զգում եմ՝ լավն է, թե՝ չէ»: Ու դա լուրջ դեմքով էր ասում:
Կամ տեսուչը խանութում ոչ պիտանի ապրանք է հայտնաբերում: Նրան սկսում են ինչ-ինչ ձևով համոզել-ճանապարհել: Ասում են՝ տեսուչ ջան, ոչ մի վտանգավոր բան էլ չկա, ես թխվածքաբլիթը ես էլ եմ ուտում, իմ երեխան էլ: Իսկ կան դեպքեր, երբ բացեիբաց ասում են՝ չէ, պետք է վաճառենք, ու վերջ:
Հաշվի առնելով ոլորտում տիրող իրավիճակը, դժվար չէ գուշակել թե ինչ սկզբունքներից ելնելով են կայացվում տեխնիկական որոշումները նշված դեպքերում:
-Իսկ այդ ո՞ր դեպքերում են տեսուչներին այդպես ակնհայտ ասում, թե պետք է ոչ պիտանի ապրանքը վաճառեն ու վերջ:
-Դա կախված է նրանից, թե ում է պատկանում կոնկրետ խանութը կամ արտադրամասը: Մյուս կողմից մենք չունենք վտանգը ֆիքսելու համակարգ: Վերջին երկու տարիներին ոլորտի ղեկավարներից միայն լսում եմ, թե ռիսկերն են ուսումնասիրում: Հարգելիներս, Հայաստանից 80 անգամ մեծ երկրներում, օրինակ, Չինաստանում ռիսկերը ուսումնասիրում են մի ասմվա մեջ ու անցնում են գործի: Մենք արդեն հինգ-վեց տարի է՝ ռիսկ ենք ուսումնասիրում: Ի՞նչ է՝ ռիսկերը չգիտենք, չգիտե՞նք՝ շուկայում ինչ է վաճառվում:
-Դուք Ձեր խոսքում նշեցիք, որ առավել ռիսկային է ներկրվող կենդանական սնունդը: Իսկ ինչպե՞ս է այդ առավել ռիսկային սնունդը ներկրվում Հայաստան:
-Ըստ օրենքի, երբ ապրանքը բերվում է ներկրման, նախ պետք է մինչև սահմանին հասնելը, չեզոք գոտում այն զննվի սանիտարիայի և բուսասանիտարիայի մասնագետների կողմից, այնուհետև մաքսային զննում անցնի: Եթե բերվում է խոզի միս մի երկրից, որտեղ կա, օրինակ, Տեշենի հիվանդություն, ապա պետք է մինչև սահմանին հասնելը կանգնենցեն, չթողնեն երկիր մտնի: Եվ հենց այնտեղ այդ ապրանքը ոչնչացնելու միջոցառումները կատարվեն:
Բայց մենք այլ կերպ ենք անում. մաքսայինի աշխատակիցներն ասում են՝ մտցրեք տերմինալ անասնաբույժին կանչեք, թող գա, տեսնի: Մենք բերում, մտցնում ենք երկիր, հետո միայն ստուգում՝ վտանգավոր է, թե՝ չէ: Անասնաբուժական և բուսասանիտարական ծառայությունները չունեն տերմինալներ սահմանին կամ դրա չեզոք գոտում: Իրենք օգտագործում են մաքսային մարմնի տերմինալը, ինչը սխալ պրակտիկա է: Մաքսայինի տերմինալը երկրի ներսում է և այնտեղ պետք է ստուգում անցնի միայն այն ապրանքը, որի անվտանգությունն արդեն հաստատվել է: Պետք է արտառոց մի բան լինի, որ անասնաբույժը սահմանին պառկի գետնին և ասի՝ չեմ շարժվի, չեմ թողնի ներս բերվի այդ ապրանքը:
Մեկ այլ օրինակ, մենք սննդի վերաբերյալ ունենք HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points) սերտիֆիկատ ունենալու պահանջ: Երբ ես ՍԱՊԾ պետ էի, ունեինք աշխատող, որը չորս միջազգային լեզվի էր տիրապետում, և ես հանձնարարել էի բոլոր ներկայացված սերտիֆիկատների իսկությունը ստուգել: Ասեմ, որ շատ դեպքերում հայտնաբերվել է՝ սերտիֆիկատը տրված է եղել ուրիշ ապրանքի համար, օրինակ, խաղալիքի:
-Այդ սերտիֆիկատների իսկությունը հենց սահմանակետու՞մ է ստուգվում:
-Ոչ, դա ժամանակատար աշխատանք է: Սահմանում մեր աշխատողները նույնիսկ ինտերնետ, համակարգիչներ չունեն, կետեր կան, որտեղ լույս չունեն: Ինչևիցէ, այստեղ հարցն այն է, որ թողնեն նրանց աշխատել: Նույնիսկ ով ուզում է պատշաճ ստուգում իրականացնել, չունի այդ հնարավորությունը, որովհետև կա ճնշում:
2012 թվականին խուճապ սկսվեց, երբ «Հայաստան» հանրախանութում մեկը սխտորի պիտակի վրա կարդաց՝ «Сделано в Баку»: Թե ինչպես էր ներկրվել դա, ես միայն կարող եմ կռահել: Այդ դեպքը մեծ աղմուկ էր բարձրացրել և լայն լուսաբանվում էր ԶԼՄ-ներով, սակայն այդպես էլ չպարզվեց, թե ինչպես է դա տեղի ունեցել և մոռացվել … Չեմ բացառում, տեղի ունեցած լիներ ճնշման տակ:
-Ճնշում ՍԱՊԾ-ի վրա՞: Որտեղի՞ց է այդ ճնշումը:
-Տարբեր տեղերից, որոշ «թափով» բիզնեսմեններ, օլիգարխներ կարող են սեղմել, ասել՝ ինչ եք անում:
-Իսկ մաքսայի՞ն ծառայության կողմից:
-Մենք ներկայումս ունենք կառավարության փոփոխություն, և ես հավատում եմ, որ այդ փոփոխությունները բերելու են դրական արդյունքների: Բայց ես կարող եմ ասել իմ պրակտիկայից, որ նախկինում ՍԱՊԾ աշխատակիցների վրա կար ճնշում՝ հատկապես սահմանային հսկիչ կետերում: Ես անձամբ բոլոր սահմանային կետերը գնացել եմ, մեր տեսուչներին ասել եմ՝ մինչև դուք առաջինը չստուգեք, այլ մեկը չպիտի մոտենա: Մեր մասնագետները շատ արագ կողմնորոշվեցին և կազմակերպեցին աշխատանքը հավուր պատշաճի … Դա մասնագիտական մոտեցում է պահանջում, և նրանք շատ արագ ըմբռնեցին աշխատանքի սկզբունքը, և այն որ իրենց ղեկավարությունը իրենց սատարում է: Հայաստանում շատ բան կախված է ոլորտը ղեկավարող անձից: Եթե մենք ուզում ենք համակարգը բարելավենք, պետք է առաջին հերթին ունենանք ղեկավար, որը մասնագետ է և հասկանում է այդ ոլորտից:
-Իսկ հնարավո՞ր է, որ ՍԱՊԾ-ն իր գործունեությամբ շուկայից դուրս մղի այս կամ այն ընկերությանը:
-Դա իրենց պիտի հարցնեք: Կարծում եմ, այո, նման ռիսկ էլ կա:
– Քաղցկեղից մահացության ցուցանիշներով Հայաստանը աշխարհում առաջին տեղում է: Ի՞նչ եք կարծում սննդի անվտանգության խնդիրը ուղղակիորեն կարող է կապված լինել դրա հետ:
-Իհարկե, դա անուղղակի և ուղղակի կապված է սննդի հետ: Նույն ԳՄՕ-ների (գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմներ), ներկրման, վաճառքի վերահսկողություն չկա: Արգելված չէ: Ամենահեշտը օրենքով թույլ տալն է, որպեսզի չլինի վերահսկելու խնդիր: Եթե արգելեն, ամբողջ սնունդը պիտի ստուգվի: Դրա համար մեզ մոտ որոշվել է չարգելել ԳՄՕ պարունակող սննդամթերքի ներկրումը, որպեսզի չստուգեն: Իսկ դուք հիշում եք առնետների վրա արված հայտնի փորձը, որը ցույց է տալիս, թե ինչի է բերում ԳՄՕ-ով սնվելը:
Սակայն այն երկրներում էլ, որտեղ թույլատրվում է ԳՄՕ պարունակող սնունդը, ապա դրա վրա գրված է, որ պարունակում է ԳՄՕ, ուզում ես՝ գնիր , չես ուզում՝ մի գնիր: Մեզ մոտ նման բան էլ չկա:
Ներկայումս քննարկվող թեմաներից է հացի հարստացման ծրագիրը, որին ես իսկզբանե դեմ եմ եղել: Հարստացման այդ ծրագիրը, որ փաթաթել են մեր վզին (ներեցեք, եթե կոպիտ է հնչում), իրականացնում են այն երկրներում, որտեղ կա ապացուցված խնդիր: Օրինակ՝ զարգացող երկրներում, որտեղ մի հացի կտորի մեջ ամեն ինչ ուզում են ավելացնել, որովհետև հաճախ նա միայն այդ կտոր հացն է ուտում: Եվ փորձում են անել այնպես, որ այդ մի կտորի միջոցով շատ վիտամիններ ստանա, որովհետև այլ սնունդ չկա: Մեզ մոտ այս վիճակը չէ, փառք Աստծո: Մենք չունենք ապացուցված խնդիր: Մինչև չունենանք կոնկրետ ապացույց, որ դա մեզ պետք է, մենք չպետք է դրան գնանք, մենք հո՞ կենսաբանական փորձերի լաբորատորիա չենք:
Եթե կան բազմաթիվ հրապարակումներ, որ հացի հարստացումը դրական է, ապա շատ հրապարակումներ կան նաև դրա վնասակար ազդեցության մասին:
-Մեր զրույցի ընթացքում Դուք բազմաթիվ խնդիրների մասին խոսեցիք: Ըստ Ձեզ, դրանց պատճառներից կարող է լինել նաև թերի օրենսդրական կարգավորումները:
-Մեր օրենսդրությունը, օրենքները ամենալավը չեն և կատարյալ չեն, բայց եթե կիրառվեն, մենք կլինենք ամենաապահով երկրներից մեկը՝ սննդամթերքի անվտանգության տեսնակյունից: Եթե կիրառվեն բոլորի նկատմամբ և ոչ կոնկրետ անձանց:
Երբ 2011 թվականին «Գում»-ի շուկայի մսի տաղավարները փակվեցին ՍԱՊԾ-ի կողմից, այդ ժամանակ ինձ մեղադրում էին փոքր բիզնեսը խեղդելու մեջ՝ ասելով թե՝ ամեն «բուդկայից» 10 ընտանիք էր ապրում: Ես էլ, պատասխանում էի, որ եթե չափանիշը դա է, ապա բերեք հերոինի ու կոկայինի վաճառքն էլ օրինականացնենք, այդ դեպքում ամեն «բուդկայից» 100 ընտանիք կապրի ու շատ ավելի լավ կապրի:
Մոտ տասը տարի առաջ անգլիացի կոլեգաներիցս մեկի հետ, ով անասնաբուժական ոլորտի մասնագետ էր այդ մսի շուկայի մոտով էինք անցնում, ասաց, որ միայն սա բավարար է, որ ասենք՝ ձեր երկրում չի գործում անասնաբուժական ծառայությունը: Երբ մենք խոսում ենք Հայաստանում մսի և մսեղիքի անվտանգության մասին, ապա «Գում»-ի շուկան ցուցիչային նշանակություն ունի: Նույնիսկ եթե ունենանք լավ օրենսդրություն, այսպիսի մի պատկերը հերիք է, որ հասկանանք, ինչ վիճակում է համակարգը:
Հարցազրույցը՝ Աստղիկ Կարապետյանի
