Գերմանիայում իրավաբանության ֆակուլտետի ուսանողն առաջին իսկ օրից իրեն զգում է փաստաբան, որն անընդհատ ինչ-որ կոնֆլիկտի վերաբերյալ փորձագիտական եզրակացություն է գրում՝ քրեական, քաղաքացիական, վարչական, սահմանադրական և իրավունքի այլ ոլորտներում: Այս մասին Իրավաբան.net–ի հետ զրույցում նշում է Բեռլինի Հումբլոտի անվան համալսարանի շրջանավարտ, իրավաբանական գիտությունների դոկտոր Գոռ Հովհաննիսյանը: «Իրավաբան գիտնականներ» շարքի շրջանակներում զրուցել ենք գերմանական և հայկական իրավաբանական կրթական, գիտական համակարգերի տարբերությունների, խնդիրների մասին:
-Կպատմե՞ք, ներկայումս ինչո՞վ եք զբաղվում այստեղ և Գերմանիայում:
-Ես ապրում եմ Բեռլինում 2010 թվականից: 2014 թվականից դասավանդում եմ գերմանական պետական և սահմանադրական իրավունք Հագենի համալսարանի գերմանական և եվրոպական սահմանադրական և վարչական իրավունքի ամբիոնում: Միաժամանակ նաև ակտիվ մասնակցում եմ ՀՀ օրենսդրական բարեփոխումներին: Մասնավորապես, մինչ հիմա մասնակցում էի Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի փոփոխությունների նախագծի մշակմանը, որը կատարվում է Եվրամիության օժանդակությամբ: Ծրագիրն արդեն ավարտվեց և նախագծի վերջնական տարբերակը շուտով կհրապարկվի: Այժմ մասնակցելու եմ Դատական օրենսգրքի բարեփոխման աշխատանքներին, որը կատարվում է Եվրախորհրդի աջակցությամբ:
-Խնդրում եմ ներկայացրեք Գերմանիայի և Հայաստանի իրավաբանական դպրոցների տարբերությունը:
-Տարբերությունները բավականին շատ են: Գերմանական կրթական համակարգը հիմնված է բացառապես խնդիր լուծելու վրա, ուսանողները համալսարան ընդունվելու առաջին իսկ օրից միայն խնդիրներ են լուծում՝ իրավագիտության տարբեր ոլորտների վերաբերյալ, և քննություններն էլ հանձնում են միայն խնդիրներ լուծելով:
Հայաստանում ես շատ երկար սովորել եմ և ոչ մի խնդիր չեմ լուծել: Այնինչ, խնդիրներ լուծելով է, որ ուսանողներն, ի վերջո, հասկանում են, թե այդ տեսական բոլոր գիտելիքներն ինչի համար են, որտեղ և ինչպես պետք է կիրառվեն: Իրավաբանական յուրաքանչյուր խնդիր կյանքից վերցված կոնֆլիկտ է, որը պետք է լուծվի իրավաբանների կողմից: Եվ, փաստորեն, առաջին իսկ օրից ուսանողն իրեն զգում է փաստաբան, որն անընդհատ ինչ-որ կոնֆլիկտ է լուծում՝ քրեական, քաղաքացիական, վարչական, սահմանադրական և իրավունքի այլ ոլորտներում: Ես լսել եմ, որ ԵՊՀ-ում ուսանողներն այժմ խնդիրներ են լուծում գոնե քրեական իրավունքից, սակայն հայկական իրավաբանական կրթության մեջ դեռ բացակայում է իրավաբանական խնդիրներ լուծելու մեթոդաբանությունը։
-Կա դիրքորոշում սակայն, որ արևմտյան կրթական համակարգում պրակտիկայի վրա ավելի մեծ շեշտ է դրվում և տեսությունը կարծես երկրորդվում է:
-Գերմանական իրավաբանական կրթությունն այսպիսին է՝ կան դասախոսություններ, որոնք կարդում են պրոֆեսորները, և կան պրակտիկ դասաժամեր։ Եվ բացի նրանից, որ դասախոսությունների ժամանակ տեսական գիտելիքներ են մատուցվում, ցանկացած առարկայի վերաբերյալ գրականությունն այնքան հարուստ է, որ ուսանողը որևէ խնդիր չունի տեսական գիտելիքներ ստանալու հարցում: Բացի դրանից, իրավաբանական խնդիրները կառուցվում են այն տրամաբանությամբ, որ դրանք լուծելու համար ուսանողը պիտի իմանա, հասկանա տեսությունը:
-Քանի որ աշխատում եք Գերմանիայում և կապեր ունեք նաև Հայաստանի հետ, կցանկանայի լսել ձեր տեսակետը՝ իրավագիտության զարգացման փուլերի մասին՝ Հայաստանում և Գերմանիայում:
-Ես միշտ ասում եմ, որ հայկական իրավունքը, զարգացած եվրոպական երկրների իրավունքի համեմատությամբ, շատ ցածր մակարդակի վրա է գտնվում: Համեմատելու եզրեր չկան գերմանացի և հայ պրոֆեսորների կատարած աշխատանքների միջև: Գերմանացի պրոֆեսորները այնպիսի գիտական հսակայական աշխատանքներ են կատարում, որ ուղղակի ապշել կարելի է: Գերմանացի պրոֆեսորների համար համալսարանում դասավանդելը երկրորդական գործ է, իսկ հիմնական գործը գիտական հետազոտություններն են: Մեզ մոտ, կարծես, հակառակն է՝ պրոֆեսորի հիմնական գործը դասախոսություններ կարդալն է, իսկ կատարվող գիտական հետազոտությունների մասին ես շատ քիչ եմ լսել: Արդյունքն էլ այն է, որ Գերմանիայում իրավագիտությունը մեծ տեմպերով զարգանում է, Հայաստանում հետ ենք մնում:
Եվ ամեն անգամ երբ գալիս եմ, դասախոսություններ եմ կարդում, ես դա միշտ զգում եմ. գիտական շատ մոտեցումներ, տեսակետներ, խնդիրներ Հայաստանում մեծ մասամբ անհայտ են: Նույնիսկ տարրական իրավական շատ սկզբունքների մեր իրավաբանների մեծ մասը ծանոթ չէ: Ես կարող եմ բազմաթիվ օրինակներ բերել՝ իրավունքի բոլոր ոլորտներից: Օրինակ, տարրական մի հարց՝ վարչական իրավունքում ինչպե՞ս տարբերել իրավահարաբերությունը հանրայի՞ն, թե՞ մասնավոր իրավական է, և ծագած վեճը մասնավո՞ր, թե՞ հանրային իրավական վեճ է: Այսօր դա լուծվում է երեք հիմնական տեսությունների օգնությամբ՝ հատուկ իրավունքի տեսության, ենթակայության տեսության և շահերի տեսության միջոցով: Գոնե ես ՀՀ-ում չեմ հանդիպել մի իրավաբանի, այդ թվում և վարչական դատարանի դատավորի, ում հայտնի կլինի դա:
-Իսկ ինչու՞ հայտնի չէ:
-Որովհետև որևէ տեղ չի դասավանդվում, բուհական դասագրքերում երևի չկա դրա մասին, որ կարդան, սովորեն:
-Խոսքը հայալեզու՞ գրականության մասին է:
-Այո։ Իսկ կարդու՞մ են հայ իրավաբանները օտարալեզու գրականություն: Եթե որևէ մեկը կարդացել է, օրինակ, գերմանական գրականություն, հաստատ կիմանա…
-…Դուք կարդում եք, չե՞ք փորձում այդ բացը լրացնել:
-Ես փորձում եմ: Օրինակ, ես մեկ ամիս է՝ այստեղ եմ և մասնավոր դասախոսություններ էի կարդում՝ «Իրավաբանական մեթոդաբանություն» և «Վարչական իրավունք» առարկաներից: Եվ իմ ունկնդիրները, ովքեր հաճախել են դասերի, այդ ամենը գիտեն: Իմ հնարավորությունների սահմաններում, իրոք, աշխատում եմ լրացնել այդ բացը: Հաճախ նաև գիտական հոդվածներ եմ գրում:
2009-թվականից գիտական հոդվածներ էի գրում այն մասին, որ հիմնական իրավունքները կաշկանդում են միայն պետությանը: Ավելի պարզ ասած, օրինակ, երբ մեկը մյուսին սպանում է, մարդասպանը չի խախտում զոհի՝ Սահմանադրության մեջ ամրագրված կյանքի իրավունքը, որովհետև Սահմանադրության մեջ ամրագրված կյանքի իրավունքը վերաբերում է միայն պետությանը, պետությանն է ասում՝ չսպանել մարդուն, այլ ոչ թե անհատին: Միայն 2015թ-ի Սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում վերջապես իրավաբանների մեծամասնությունը հասկացել էր, որ դա այդպես է, մինչդեռ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի 3-րդ մասը, որն ամրագրում է այդ մոտեցումը, արդեն կար 2005 թվականի խմբագրության մեջ: Այսինքն, 10 տարի հետո միայն մարդիկ հասկացան, որ Սահմանադրության մեջ ամրագրված հիմնական իրավունքների միակ հասցեատերը պետությունն է: Եվ երբ ես 6-7 տարի առաջ գրում էի, որ մեզ մոտ սխալ է ընկալվում այդ նորմը, իմ գիտական հոդվածների տպագրությունն արգելվում էր այն պատճառաբանությամբ, թե հիմարություն է գրված և չի կարելի թույլ տալ, որ ընթերցողները նման հիմար մտքեր կարդան:
-Այդպես էլ պատճառաբանու՞մ էին:
– Մոտավորապես այդպես էր գրված հոդվածի տպագրությունը մերժելու եզրակացության մեջ։ Բնականաբար, ոչ ոք ուղիղ չի ասում մերժման իրական պատճառը, բայց, օրինակ, երբ ես հեռախոսազրույց ունեցա Կառավարման ակադեմիայի իրավաբանական ֆակուլտետի դեկանի հետ, ում եզրակացությամբ մերժվել էր տպագրությունը, նա ընդամենը մի անիմաստ հարց տվեց. «Դուք ՍԴ որոշումները քննադատում եք, ուրեմն 9 դատավորն այնտեղ բան չեն հասկանում, Դուք իրենցից լավ գիտե՞ք»:
-Իսկ չկա՞ որևէ դրական զարգացում այստեղ:
– Մեր երկրում մշակվում են օրենքներ՝ եվրոպական կառույցների աջակցությամբ, օրինակ գերմանական GIZ կազմակերպության ակտիվ աջակցությամբ: Եվ արդյունքում տեսեք՝ ինչ է ստացվում. մշակվում է գերմանական մոտեցումներով օրենք, ինչը դրական է, բայց արդյունքում ոչինչ չի փոխվում, քանի որ կիրառողները չգիտեն՝ ինչ են վերցրել Գերմանիայից: Մի ցայտուն օրինակ բերեմ. Քրեական նոր օրենսգրքի նախագծում գերմանական քրեական օրենսգրքի § 35-ի օրինակով նախատեսվել է ծայրահեղ անհրաժեշտության մի նոր տեսակ, որի դեպքում անձը քրեական պատասխանտվության չի ենթարկվի, եթե նա օրենքով պաշտապանվող շահերին հասցրել է վնաս՝ իր հարազատների կյանքը կամ առողջությունը պաշտպանելու համար:
Մինչև հիմա մեր իմացած ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում անձը քրեական պատասխանատվության չի ենթարկվում, երբ նա օրենքով պաշտպանվող մի արժեք փրկում է օրենքով պաշտպանվող մեկ այլ, բայց ավելի ցածր արժեքի վնաս պատճառելու միջոցով: Ծայրահեղ անհրաժեշտության այս տեսակը, որը միշտ եղել է ՀՀ քրեական օրենսգրքում, բացառում է անձի արարքի հակաիրավականությունը: Դա նշանակում է, որ եթե օրենքով պաշտպանվող որևէ արժեք մենք փրկում ենք ավելի ցածր արժեք վնասելու միջոցով, հասարակությունը մեր այդ արարքը լիովին ընդունելի է համարում, այդ արարքն ընդհանրապես իրավախախտում չէ, շատ նորմալ արարք է:
Ծայրահեղ անհրաժեշտության նոր տեսակը, երբ անձը փրկում է իր հարազատի կյանքը կամ առողջությունը օրենքով պաշտպանվող ցանկացած այլ արժեքի վնաս պատժառելու միջոցով, բացառում է ոչ թե արարքի հակաիրավականությունը, այլ մեղքը: Դա նշանակում է հետևյալը՝ հասարակությունը տվյալ արարքը չի արդարացնում, արարքը շարունակում է մնալ հակաիրավական ու պարսավելի: Օրինակ, հարազատին փրկելու համար Ա-ն սպանում է Բ-ին: Ա-ն քրեական պատասխանտվության չի ենթարկվի, բայց ոչ թե նրա համար, որ այդ արարքը հակաիրավական չէ, այլ որովհետև բացակայում է նրա մեղքը: Տարբերությունը ծայրահեղ անհրաժեշտության այս երկու տեսակների միջև այն է, որ հասարակությունը Ա-ի արարքը չի արդարացնում՝ ասելով՝ լավ բան չես արել դու, քո արարքը մնում է պարասավելի, բայց մենք քեզ ներում ենք (այլ ոչ թե արդարացնում), որովհետև դու գործել ես այնպիսի ծայրահեղ իրավիճակում, որ քեզանից օրինական վարքագիծ ակնկալելը ողջամիտ չէր լինի:
Այս դրույթն ամրագրվել է Քրեական նոր օրենսգրքի նախագծում: Սակայն օրենսգիրքը մշակող աշխատանքային խումբն այս տարբերությունից տեղյակ չէ: Ես այսքանը բացատրում եմ, իրենք ասում են՝ ի՞նչ տարբերություն, միևնույն է՝ վերջում անձը չի դատվելու: Ոչ միայն չգիտեն, այլև իրենց հետաքրքիր էլ չէ, կարծես: Իմ կարծիքով պատճառն այն է, որ նոր քրեական օրենսգրքի նախագծի հիմքում շարունակվում է դրվել մինչև հիմա հայկական քրեական իրավունքում գործող նատուրալիստական-պատճառական արարքի տեսությունը։ Այս հին տեսությունը մարդկային արարքում տեսնում էր մի պատճառական գործընթաց, որի համար կարևոր էր միմիայն ինքնակամ գործողությունից ծնված ֆիզիկական շարժումը, բայց ոչ պատահարի սոցիալական բովանդակությունը: Արարքը, ըստ այս տեսության, մարմնի կամային վարքն է կամ մարդու ցանկությամբ արտաքին աշխարհում փոփոխություններ կատարելը։ Այս տեսության հիման վրա ՀՀ-ում մինչ այժմ հանցագործության առկայությունն ստուգվում է հետևյալ քառաստիճան սխեմայով՝
- Հանցակազմի օբյեկտ (վնասված հասարակական հարաբերությունը),
- Հանցակազմի օբյեկտիվ կողմ (արարք, հետևանք, պատճառական կապ ևլն),
- Հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմ (մեղքը իր ձևերով՝ դիտավորություն և անզգուշություն, արարքի շարժառիթները ևլն),
- Հանցակազմի սուբյեկտ:
Արարքի նման հասկացության անհիմն լինելը վաղուց գիտակցվում է իրավաբանների կողմից: Այդ պատճառով պատճառական արարքի տեսությունը Երկրորդ աշխարհամարտից հետո չի կիրառվում գերմանական քրեական իրավունքում: Այն իր տեղը զիջել է այսպես կոչված նպատակային արարքի տեսությանը: Ըստ այս տեսության՝ արարքը նպատակային գործունեության իրականացում է, այսինքն՝ նպատակամետ ու ոչ պարզապես պատճառական պատահար, օրինակ՝ սպանության, հափշտակության կամ գույքի վնասման արարք: Երբ, օրինակ, բուժքույրը, որը չիմանալով մորֆինի չափազանց ուժեղ և այդ պատճառով մահացու ներարկում է անում, կատարում է թեև նպատակամետ ներարկում, բայց ոչ նպատակամետ սպանություն: Նպատակային տեսության մեջ հանցագործության առկայությունն ստուգվում է եռաստիճան սխեմայով՝
- Փաստակազմ
- Օբյեկտիվ փաստակազմ (իրավախախտման սուբյեկտ, օբյեկտ, արարք, հետևանք, պատճառականություն, օբյեկտիվ մեղսագրում),
- Սուբյեկտիվ փաստակազմ (դիտավորություն),
- Հակաիրավականություն,
- Մեղք:
Առանց այս խորը տեսական մոտեցումների տարբերությունը հասկանալու անհնար կլինի ծայրահեղ անհրաժեշտության նոր տեսակի ճիշտ կիրառումը։ Հետևաբար, գերմանական կամ այլ երկրի իրավունքից որևէ նոր ու առաջադեմ մոտեցում վերցնելուց առաջ նախ չափազանց կարևոր է հասկանալ այդ մոտեցման ամբողջ էությունը, դրա տեսական հիմնավորումը մայր երկրում։ Մեզ մոտ օրենսդրական փոփոխություններ կատարելիս այս կարևոր հարցը կարծես անտեսվում է։
-Ըստ Ձեզ, զարգացման տարբերակը ո՞րն է:
-Մենք դրսում կրթված երիտասարդներ շատ ունենք: Ես հունվար ամսին Նյուրենբերգում էի, ծանոթացա երկու հայ իրավաբանի հետ, նորավարտ էին, նրանցից մեկն արդեն փաստաբան էր: Իրենք ավելի շուտվանից են Գերմանիայում և կապեր չունեն: Խնդրեցին պարզել՝ հնարավոր է, որ գան այստեղ և իբրև փորձագետներ նպաստեն օրենքների մշակմանը, փորձագիտական եզրակացություններ տան: Ես այստեղ զրույցների ժամանակ մի քանի պաշտոնյաների ասացի, սակայն դա չհետաքրքրեց: Խելոք մարդը այս երկրում պետք չէ:
Ես իմ փորձով կարող եմ ասել: Այստեղ գալուց առաջ ԵՊՀ քրեական իրավունքի ամբիոնի վարիչին նամակ գրեցի, որ մեկ ամսով լինելու եմ Հայաստանում՝ մասնավոր դասախոսություններ եմ կարդալու և պատրաստ եմ մեկ ամիս անվճար ԵՊՀ ուսանողներին դասավանդել: Եվ մինչ օրս պատասխան չեմ ստացել: Ի դեպ, նույն հասցեով կապ ունեցել եմ նրա հետ, իմ մյուս նամակներին նա պատասխանել է:
Ես չեմ կարծում, որ սա անձնական հարց է: Գուցե սխալվում եմ: Կարծում եմ, որ պարզապես անցանկալի է, որ գա մեկը և ուսանողներին բացատրի բաներ, որոնց մասին նրանք գաղափար չունեն և արդյունքում կմտածեն, որ մինչև հիմա ամեն ինչ սխալ են սովորել: Մասնավոր դասընթացների ժամանակ, որին փաստաբաններ էին մասնակցում, քրեական իրավունքի մի խնդիր առաջադրեցի, նրանց շշմած հայացքները իմ մտքից չեն հեռանում, այդ դասից հետո նրանք կարծես «նոկաուտի» տակ տուն գնացին:
-Այնուամենայնիվ, վերադառնալու և այստեղ աշխատելու նպատակ ունե՞ք:
-Մշտապես՝ ոչ, որովհետև ես ապագա չեմ տեսնում այստեղ: Չկան այն պայմանները, որպեսզի ես կարողանամ գիտությամբ զբաղվել: Ես ենթադրում եմ, որ, լավագույն դեպքում շատ սովորական դասախոսի աշխատանք կարող եմ գտնել և ոչ ավելին: Ես չեմ կարող այստեղ գիտական աշխատանքներ անել, քանի որ այստեղ գրականություն չկա ընդհանրապես:
Այնքանով, որքանով իմ հնարավորությունները թույլ են տալիս, ես օգնում եմ: Մեկ ամսով եկա, մասնավոր դասախոսություններ կարդացի, մի քանի իրավաբաններ սկսեցին այլ կերպ ընկալել իրավունքն ու այլ կերպ մտածել, դա արդեն մեծ նվաճում է:
Չգիտես ինչու՝ չի խրախուսվում գիտության զարգացումը: 2013 թվականին Փաստաբանական դպրոցից հրավերով եկա դասավանդեցի: Դրանից հետո տնօրենը փոխվեց և այլևս հրավեր չստացա: Ու ես մասնավոր խոսակցությունների արդյունքում իմացա, որ իրավագիտության, դատական ակտերի, ՍԴ որոշումների վերաբերյալ իմ քննադատությունները դուր չեն եկել որոշ մարդկանց, ու ես այլևս անցանկալի եմ Փաստաբանական դպրոցում:
-Իսկ չե՞ք կարող այդ քննադատությունն առավել մեղմ ներկայացնել, ինչպես ասում են, գեղեցիկ փաթեթավորված:
-Ես կարող եմ ցանկացած քննադատության մի կիսանախադասություն ավելացնել, որ, իհարկե, այս կամ այն հաստատությունում կան նաև շատ բանիմաց մարդիկ: Բայց ես այդ կիսանախադասությունը չեմ ավելացնում, որովհետև դա արդեն իսկ հասկանալի է: Ես չեմ մեղմում այդ քննադատությունը, որովհետև խնդիրը պրոբլեմի վրա ուշադրություն հրավիրելն է: Եթե այն մեղմ լինի, ուշադրության չի արժանանա: Սակայն իմ քննադատությունները առարկայական են և ուղղված չեն անձերին, բայց դրանք որպես անձնական քննադատություն են ընկալվում: Օրինակ՝ երբ քննադատում ես սահմանադրական դատարանի որոշումը, դրանում արտահայտված մոտեցումները, ապա դա ընկալվում է այնպես, թե դու իբր անձամբ ՍԴ նախագահին ու դատավորներին ես քննադատում: Բնականաբար, դա այդպես չէ։
-Գերմանիայում հարմարվե՞լ եք կյանքին, նաև առօրեական կյանքին:
-Առօրյա կյանքը Գերմանիայում շատ հարմար է: Երբ երկար ժամանակ բացակայում եմ, ես կարոտում եմ Գերմանիան: Մյուս եվրոպական երկրներ էլ երբ գնում եմ, կարոտում եմ Գերմանիան:
-Սովորաբար, արտերկրում հարմարվում են՝ ընտանիքներով, գերդաստաններով տեղափոխվելուց հետո:
-Իմ դեպքում այդպես չէ, ես մենակ եմ, նրանց կանչելու խնդիր չունեմ: Բացի դրանից՝ ես ուրիշների կյանքին չեմ խառնվում: Եթե իմ հարազատները ցանկանան գնալ Գերմանիա, ապա իրենք պիտի անեն, սեփական նախաձեռնությամբ:
-Իսկ հայ աղջկա հետ չե՞ք ամուսնանալու:
-Ես չգիտեմ: Կյանքն անկանխատեսելի է: Չեմ կարող ասել, բայց ես հիմա այդպիսի պլաններ չունեմ:
Հարցազրույցը` Աստղիկ Կարապետյանի
Լուսանկարները` Գևորգ Թոսունյանի
Նախագծի մտահղացման հեղինակ` Կարեն Զադոյան
Խոցելի է անազնիվ և ոչ պրոֆեսիոնալ մասնագետը. Արթուր Ղամբարյան
Աննա Մարգարյանը` քրեական իրավունքի, կոռուպցիայի և հանցավորության աճի մասին
Տարիել Բարսեղյանը՝մեկ բառի հետևանքով թույլ տրված սխալների մասին
Ի՞նչ խնդիրներ են առկա քրեադատավարական իրավունքի ոլորտում. Սամվել Դիլբանդյան
Քրեական իրավունք` սպանություններից մինչև կոռուպցիա. Արա Գաբուզյան
