Ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանին հանդիպում ենք ապրիլի 21-ին, երեկոյան ժամը 21:00-ին: Չնայած, որ Հայոց Ցեղասպանության հարցը հաճախ դիտարկվում է էմոցիոնալ դաշտում, բայց հարցազրույցը ոչ այնքան էմոցիանալ բնույթ է կրում, որքան իրավական` հայերիս համար ոչ ցանկալի հնչերանգով: Ամենակարևորը հարցերը` ի՞նչ ենք պահանջում և ինչպե՞ս, պատասխանը պարոն Վիրաբյանը տվել է:
Ճչացող վերնագրերի ենթատեքստն ու կատարված աշխատանքները, էմոցիոնալ պայքարն ու դրա տակ թաքնված անպատասխան իրավական հարցերը: Մանրամասները` Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանի հետ հարցազրույցում:
– Պարոն Վիրաբյան, մենք մի քանի օր է, ինչ փորձում ենք Ձեզ հետ հարցազրույց ունենալ, սակայն տարբեր պատճառներով հետաձգվում է այն, իսկ հիմա հանդիպում ենք երեկոյան ժամին: Ինչպես հասկանում եմ` աշխատանքները շատ են: Խնդրում եմ նշել, թե ի՞նչ նախապատրաստական աշխատանքներ են տարվել ապրիլի 24-ից առաջ:
– Արդեն երկրորդ շաբաթն է` մենք մի քանի բնակավայրերում կազմակերպել ենք ցուցահանդեսներ` նվիրված Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին: Ընտրել ենք այն բնակավայրները, որտեղ տեղափոխվել են ցեղասպանության արդյունքում հրաշքով փրկված հարյուրհազարավոր գաղթականներ և տասնյակհազարավոր որբեր: Տեղացիների հիշողությունը վերականգնելու համար անցկացրեցին փաստաթղթերի և լուսանկարների ցուցադրություններ: Նշեմ, որ մեծ հետաքրքրություն կար քաղաքացիների կողմից: Մենք նաև ներկայացրեցինք ֆիլմ:
– Պարոն Վիրաբյան, հիմա իմ ձեռքին կա Ձեր հարցազրույցներից մեկը` արված 2012թ.-ին, լրատվամիջոցը մի փոքր «ճչացող» վերնագիր էր դրել` «Ազգային արծիվի տնօրենը խոստանում է Հայոց Ցեղասպանության մասին բացառիկ փաստաթղթեր հրապարակել»:
– Այո:
– Ինչպես հասկանում եմ` խոսքը «Հայերի ցեղասպանությունն օսմանյան Թուրքիայում» եռահատոր ժողովածուի մասին է:
– Իհարկե, որը թարգմանել ենք երեք լեզուներով` ռուսերեն, թուրքերեն և անգլերեն, հիմա պատրաստ է իսպաներեն տարբերակը, մենք արդեն մտածում ենք այն թարգմանել արաբերեն, ճապոներեն, գերմաներեն և ֆրանսերեն: Հրապարակելու ենքնաև ժողովածուի 4-րդ և 5-րդ հատորները: Այս պահին պատրաստում ենք զոհերի շտեմարան` էլեկտրոնային տարբերակով: Մոտավորապես պատկերացնում ենք 200-300 հազար զոհերի անուններ հավաքել: Բնականաբար դա միլիոն ու կես չի, այդքան հնարավոր չէ հավաքել, որովհետև ժամանակն իր դերը կատարել է. առաջին հերթին չկան ականատեսներն ու մարդիկ, որ կարող էին անուններ թվեարկել: Բայց քանի դեռ հնարավոր է, մենք պետք է հետագա մոռացությունից փրկենք այլ անուններ, որոնք այսօր դեռ հնարավոր է ճշտել: Նշեմ, որ հսկայական փաստաթղթային զանգված է առկա` հայ ժողովրդի կրած տնտեսական կորուստների մասին, որոնք նույնպես ենթակա են հրատարակման, կլինեն 20-22 հազար էջանոց հատորներ: Այս ամենը ապագային ենք թողնում:
– Խոստովանենք, որ այս տարի Հայոց Ցեղասպանության խնդրի նկատմամբ միջազգային հանրության հետաքրքրությունը բավականին մեծ էր:
– Հենց «100» թիվն իր դերը կատարեց: Միաժամանակ նշեմ, որ մեր քաղաքականությունն այս հարցում թերանում է: Տեսեք` նշում ենք 90-ամյակը, հետո լռում, հետո 95-ամյակն ու նորից լռում: Այդուհանդերձ, ինձ թվում է, որ ինչ-որ մի բան փոխվեց: Հուսով եմ, որ 100-ամյակով, այսպես ասած, վերջ չի լինի և այն հնչեղություն, որ եղել է, մի բան կփոխի մեր քաղաքականության մեջ: Պետք է դինամիկան պահպանել: Ես անկեղծ ասած չէի ապասում այն արձագանքը, որ եղավ վերջին 1-2 ամիսների ընթացքում:
– Հայոց Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին մենք «Հիշում ենք և պահանջում»: Ի՞նչ ենք պահանջում, պարոն Վիրաբյան:
– Բարդ հարց է: Ես շատ եմ մտածել այդ շուրջ` ի՞նչ ենք պահանջում` ճանաչո՞ւմ. գործընթացը գնում է, գույքային, դրամական փոխհատուցո՞ւմ, այս դեպքում ես կտրուկ դեմ եմ:
– Ինչո՞ւ:
– Դուրս է գալիս արյան գին: Պահանջում ենք տարածքնե՞ր. անկեղծ ասած` չեմ մտածում, որ դա գործնականորեն կամ տեսականորեն հնարավոր է:Ի՞նչ են լինելու այդ տարածքներում ապրող մարդիկ, օրինակ` քրդերը: Բացի այդ, մենք այսօր այնքա՜ն տարածքներ ունենք, որ դեռևս բնակեցված չեն: Ինչևէ, ինձ համար թող պատասխանը կա` պահանջում ենք ճանաչում, Թուրքիան պետք է ներողություն խնդրի:
– Փորձենք հասկանալ, թե ինչպե՞ս ենք պահանջում: Հարցազրույցը տեղափոխենք իրավական հարթություն` ի՞նչ փաստեր ունենք, որպեսզի կարողանանք մեր պահանջն ավելի հիմնավոր և ամուր դարձնել: Դուք ասում եք, որ պատրաստում ենք զոհերի շտեմարան, առկա են հազարավոր փաստաթղթեր` հայ ժողովրդի կրած տնտեսական կորուստների մասին: Արդյոք այս ամենը բավակա՞ն է, որ իրավական տեսանկյունից կարողանանք հիմնավորել պահանջը:
– Ամենաբարդը դա է` իրավական տեսանկյունից համապատասխան փաստաթղթերի պատրաստումը: Մեր ձեռքի տակ բացի արձանագրված փաստերից ոչինչ չկա: Կան բնակավայրեր, քարտեզներ, որոնք այսօր չկան, ունենք ավաններ, քաղաքներ, որոնք այսօր չկան, բայց միաժամանակ մեր ձեռքի տակ չկա որևիցե փաստաթուղթ, որով թուրքական կառավարությունը որևէ հրահանգ է տվել հայերին ոչնչացնելու վերաբերյալ: Այո, եղել է տեղահանության հրահանգ, կա փաստաթուղթ, բայց սա բնակչությանը ոչնչացում չի. վերջին հաշվով: Ես հետևյալն եմ ասում` եթե մենք ուզում ենք իրավական հիմք ստեղծել, ուրեմն լուրջ և երկար տարիների աշխատանք ունենք անելու: Սա էմոցիոնալ ելույթ չէ, լուրջ գիտական և իրավական աշխատանք պետք է կատարվի: Պետք է նաև ամեն մի քայլը փորձարկվի, հաշվարկվեն թուրքերի հակաքայլերը, շախմատային լեզվով ասեմ` մեր բոլոր քայլերը պետք է մտածված լինեն: Այնպես որ` ամենադժվարը «Պահանջում եմ» կարգախոսը իրավական դաշտ բերելն է: Մեր պետությունը չի կարող տարածքներ պահանջել, որովհետև վերջին հաշվով մենք ինքներս վավերացրել ենք կոնվենցիաներ` ընդունելով սահմանների անձեռնամխելիության սկզբունքը: Միայն կամավոր հնարավոր է տարածքները տրվեն:
– Բայց գոնե եկեղեցային տարածքները հնարավո՞ր չէ վերադարձնել:
– Սա ավելի հեշտ լուծելի խնդիր է. մենք այսօր այդ ուղղությամբ աշխատանք ենք կատարում, համապատասխան փաստաթղթեր ենք հայտնաբերում: Այս ուղղությամբ հնարավոր է որոշակի հաջողության հասնել: Դեռ աշխատանքը չենք ավարտել: Մի քանի հայրուրների` մինչև 500-ի հասնող կալվածքների, այսպես կոչված, սեփականության վկայականներ են առկա, այս փաստաթղթերը նախապատրաստվում են ու 1-2 ամսում կավարտենք աշխատանքները:
Հարցազրույցն ու լուսանկարները` Գևորգ Թոսունյանի
Մտահղացման հեղինակ` Կարեն Զադոյան
