Իրավաբան
Գայանե Հակոբյան
Սեպտեմբեր 2007թ.

ՀՀ Սահմանադրության 31 հոդվածի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու և կտակելու իր սեփականությունը: Կտակել նշանակում է կտակ գրել և կտակի միջոցով հիմք ստեղծել գույքի հետմահու փոխանցման համար: Քաղաքացիաիրավական հարաբերությունները դժվար է պատկերացնել առանց կտակի, քանի որ քաղաքացիաիրավական նորմերն ավելի լայն կարգավորման առարկա ունեն, և հնարավոր չէ մեկ օրենսգրքի շրջանակներում նախատեսել այն բոլոր հնարավոր դեպքերը, որոնք առաջանում են մարդկային գործունեության ընթացքում: Հենց դրանում էլ կայանում է կտակի ողջ իմաստն ու նշանակությունը` ինքնուրույն կարգավորել այն առանձնահատուկ դեպքերը, որոնք դուրս են մնացել օրենսդրի կարգավորման դաշտից` սեփական նախաձեռնությամբ սահմանելով ապագա իրավահաջորդության պայմաններն ու կարգը: Դրանով իսկ քաղաքացին իրականացնում է իր քաղաքացիական կարևորագույն դիսպոզիտիվ իրավունքներից մեկը` սեփականության տնօրինման իրավունքը:
Որպես իրավունք` ժառանգումը հանդես է գալիս միմիայն մասնավոր սեփականության հիմքի վրա: Եվ ամենևին պատահական չէ, որ ժառանգման իրավունքի` Սահմանադրությամբ երաշխավորվելու դեպքում այդ դրույթը զետեղվում է մասնավոր սեփականությունը երաշխավորող դրույթի հետ համատեղ (ՀՀ, ՌԴ, Գերմանիա և այլն): Եթե մահացածի իրավունքներն ու պարտականությունները չփոխանցվեն ժառանգաբար, ապա անբարենպաստ հետևանքներ կառաջանան այն իրավահարաբերություններում, որոնց սուբյեկտն էր հանգուցյալը: Ժառանգման բացակայությունը կհանգեցնի աշխատանքային և գործարարական ակտիվության նվազեցմանը, անժամկետ սեփականության իրավունքը կվերածվի ժամկետայինի:
Կտակը հանդիսանում է քաղաքացիական իրավունքի առանցքային և հնագույն ինստիտուտներից մեկը: Պատմականորեն ըստ կտակի ժառանգումը հաջորդել է ըստ օրենքի ժառանգմանը, որի ուժով գույքը մնում էր ընտանիքում` որպես հնագույն ժամանակներից այդ գույքի նկատմամբ իրավունքը կրողի: Սակայն գույքը իր մահվանից հետո ժառանգների միջև հնարավոր տարբերակներով բաժանելու մտահոգությունը միշտ էլ եղել է քաղաքակրթության շրջանի մարդկանց մոտ: Եվ որպես սեփականատիրոջ կամքի արտահայտման միջոց՝ ի հայտ է եկել կտակը: Կտակի ինստիտուտը իրեն բնորոշ ժամանակակից հատկանիշներով ձևավորվել է Հին Հռոմում: Հայ իրականությունում կտակի ունեցած դերի մասին տեղեկություններ ստանում ենք հայ խոշոր իրավագետների աշխատություններից: Մասնավորապես, Մ. Գոշը կտակի ազատությունը ընդունում էր որպես ելակետ, իսկ Սմբատ Սպարապետը ըստ օրենքի ժառանգման կարգը նախատեսում էր սոսկ «որպես ելք անօգնական դրությունից այն դեպքում, եթե հայրը կտակ չի թողել»:
ՀՀ-ում ժառանգումն իրականացվում է ըստ օրենքի կամ ըստ կտակի: Որոշ երկրներում (Գերմանիա, Շվեյցարիա) ժառանգման հիմք է համարվում նաև այսպես կոչված «ժառանգման պայմանագիրը», որի ուժով ժառանգատուն պարտավորվում է մահից հետո իր գույքը թողնել պայմանագրի մյուս կողմին կամ երրորդ անձի: Պրակտիկայում, սակայն, այս հիմքը քիչ կիրառություն ունի:
Ըստ օրենքի ժառանգման դեպքում ժառանգների շրջանակը և նրանց անցնելիք բաժինների չափը սպառիչ թվարկված է օրենքով, իսկ ըստ կտակի ժառանգման դեպքում կտակարարը օրենքով թույլատրված սահմաններում կարող է դա փոխել իր հայեցողությամբ: Այս երկու հիմքերի փոխհարաբերությունը հանգում է հետևյալին. ժառանգումն ըստ օրենքի տեղի ունի այնքանով, որքանով փոխված չէ կտակով: Օրինական ժառանգների շրջանակը (ըստ դասերի կամ հերթերի) տարբեր երկրներում տարբեր է. Ֆրանսիայում և Շվեյցարիայում դրանք երեքն են, ՌԴ-ում՝ ութը, իսկ Գերմանիայում ընդհանրապես սահմանափակում չկա: ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանում է ըստ օրենքի ժառանգների չորս հերթ, նաև նշում այն անձանց, ովքեր ժառանգման են հրավիրվում ներկայացման իրավունքով: Եթե ժառանգատուն նախապատվությունը տալիս է ըստ օրենքի ժառանգմանը, ապա նրա ունեցվածքի ետմահու տնօրինման հարցը լուծվում է լռելյայն, առանց որևէ գործողության` կտակ կազմելու: Սրա հետ մեկտեղ ժառանգատուին հնարավորություն է տրվում կոնկրետ սահմաններում կարգադրություն անել իրեն պատկանող իրավունքների ու պարտականությունների վերաբերյալ: Կտակի առկայության դեպքում ըստ օրենքի ժառանգումը գործում է ժառանգատուի չկտակված իրավունքների ու պարտականությունների կամ կտակի անվավեր ճանաչված մասի նկատմամբ:
Կտակը քաղաքացու` իրեն պատկանող գույքի փոխանցման մասին ի դեպ մահվան և օրենքով սահմանված կարգով արված կամքի արտահայտման ակտն է, որը կարող է պարունակել նաև ոչ գույքային բնույթի կարգադրություններ (օրինակ` հուղարկավորության ծեսի կամ թաղման մասին): Կտակն օժտված է որոշակի իրավաբանական հատկանիշներով, որոնցով այն տարբերվում է ի դեպ մահվան արված այլ կարգադրություններից: Կտակը` որպես կարգադրություն է ի դեպ մահվան, իրավաբանական ուժ ստանում և իրավական հետևանքներ առաջացնում է միայն կտակարարի մահից հետո:
Որպես կտակարարի կամքի արտահայտման ակտ` կտակն իրենից ներկայացնում է միակողմանի, անձնական, ձևական, տնօրինչական գործարք: Միակողմանի, որովհետև արտահայտում է մեկ անձի` կտակարարի կամքը և չի ենթադրում որևէ այլ անձի հանդիպակաց կամահայտնություն: Ոչ ոք, անգամ դատարանը չի կարող փոփոխություն մտցնել քաղաքացու կտակի մեջ: Որպես ձևական գործարք` կտակը պետք է կազմվի օրենքով սահմանված ձևի պարտադիր պահպանմամբ, իսկ որպես անհատական գործարք` անձամբ կտակարարի կողմից: Երբեմն անձը, կապված իր ֆիզիկական վիճակի հետ, կարող է դիմել այլ անձանց օգնությանը, որոնք սակայն ցույց են տալիս միայն ֆիզիկական կամ տեխնիկական օգնություն: Ավելին, այդ անձինք, ինչպես նաև կտակը վավերացնող նոտարը և կտակակատարը, պարտավորվում են պահպանել կտակի գաղտնիությունը մինչև կտակի բացվելը:
Վերջապես, կտակն իրենից ներկայացնում է տնօրինչական գործարք, քանի որ կտակը անձի կարգադրությունն է իրեն պատկանող գույքի վերաբերյալ. գույքը ի դեպ մահվան կարող է տնօրինվել միայն կտակի միջոցով: Եվ չնայած նրան, որ կտակը կարող է պարունակել նաև ոչ գույքային բնույթի կարգադրություններ, կտակի համար անհրաժեշտ է պարտադիր գույքային տարրը: Անձի` իր գույքի մասին ի դեպ մահվան ընդհանրապես ցուցում չպարունակող կարգադրությունը չի կարող կտակ համարվել:
Կտակ կազմելը կամային գործողություն է, և եթե ըստ օրենքի ժառանգման դեպքում ժառանգատու կարող է լինել ցանկացած քաղաքացի` անկախ գործունակության աստիճանից, ապա կտակ անել կարող է միայն լրիվ գործունակ քաղաքացին: Կտակ կազմել կարող են այն քաղաքացիները, որոնց 18 տարին լրացել է կտակը կազմելու պահին, ինչպես նաև էմանսիպացվածները և 18 տարեկան չդարձած, սակայն ամուսնացած անչափահասները: Կտակ անելուց հետո գործունակությունը կորցնելը չի ազդում մինչ այդ կազմված կտակի ուժի օրինականության վրա: Կտակի վավերության առթիվ վեճերը լուծվում են դատական կարգով: Միայն դատարանը իրավունք ունի լուծել օրենքին կտակի համապատասխանության հարցը: Կտակը անվավեր է ճանաչվում գործարքների վավերության մասին դրույթները խախտելու հետևանքով: Կտակի վավերության հիմնական պայմանը օրենքով սահմանված ձևի պահպանումն է: Կտակը պետք է կազմվի գրավոր` նշելով այն կազմելու վայրը և ժամանակը, անձամբ ստորագրվի կտակարարի և վավերացվի նոտարի կողմից:
Ժառանգման իրավունքը հենվում է երկու հիմնական սկզբունքների վրա` կտակի ազատություն և ընտանիքի, պարտադիր ժառանգների շահերի պաշտպանություն: Ժառանգման ինստիտուտը ձևավորվում է այս սկզբունքների վրա, սրանք ներթափանցում են ողջ ժառանգման իրավունքի մեջ: Կտակի ազատությունը (առաջին անգամ սահմանվել է 1964թ. ՀԽՍՀ Քաղաքացիական օրենսգրքով) վերաբերում է ինչպես ժառանգների և նրանց անցնելիք բաժնի որոշման, այնպես էլ ժառանգական գույքի օգտագործման կարգին կամ նպատակին, բացի այդ՝ կտակարարը կարող է ցանկացած ժամանակ վերացնել, փոփոխել կամ լրացնել իր կազմած կտակը: Առոչինչ են ինչպես կտակ կազմելուց հրաժարվելու, այնպես էլ կտակի անփոփոխելիության մասին հայտարարությունները:
Քաղաքացիների կազմած կտակները կարող են ունենալ տարբեր բովանդակություն: Կտակի հիմնական բովանդակությունն են կազմում ժառանգ նշանակելու (քաղաքացիներ, պետություն, իրավաբանական անձինք և այլ կազմակերպություններ), նրանց միջև գույքի բաշխման կարգի և ժառանգների կողմից այլ հանձնարարություններ կատարելու մասին կարգադրությունները: ՀՀ օրենսդրությունը դրանցից առանձնացնում է ժառանգի ենթանշանակումը, կտակակատարի նշանակումը, կտակային հրաժարականը: Ամեն դեպքում կտակը չպետք է պարունակի օրենքին հակասող, օրենքը շրջանցող կամ պետությանը վնասող կարգադրություններ: Կտակային կարգադրությունների օրինականության ստուգումը հանձնարարված է կտակը վավերացնող պաշտոնատար անձին:
Փաստորեն, կտակի ազատությունը կտակարարին թույլ է տալիս սեփական հայեցողությամբ, առանց հաշվի նստելու ամենամոտ ազգականների հետ, նշանակել ժառանգ: Կտակի ազատությունը համապատասխանում է ազատ մրցակցության վրա հիմնված հասարակությանը: Մասնավոր սեփականատերը կարող է իր կազմած կտակով ոչինչ չթողնել իր ընտանիքին: Այստեղից էլ առաջանում են կտակի ազատության սահմանափակման փորձերը` կտակի ազատության սկզբունքի (իր հայեցողությամբ տնօրինել իր ունեցվածքը) և այդ սկզբունքի սահմանափակման (պարտադիր բաժնի ինստիտուտը) փոխզիջման ճանապարհով: Ընդ որում` դա ունի ոչ միայն նյութական, այլև մարդասիրական մեծ նշանակություն, բխում է անչափահաս և անաշխատունակ անձանց շահերից: Այսինքն` կտակի ազատությունը որոշակիորեն սահմանափակվում է, ընդ որում, սահմանափակման ձևերը ևս տարբեր երկրներում տարբեր են:
Ռոմանական իրավունքի երկրներում (Ֆրանսիա, Իտալիա, Շվեյցարիա, Ճապոնիա) գործում է «ռեզերվի» համակարգը, ըստ որի, ժառանգատուն կարող է տնօրինել միայն ժառանգության «ազատ բաժինը», իսկ «ռեզերվը» ենթակա է բաշխման կտակարարի մերձավոր ազգականների միջև: Գերմանիայում գործում է պարտադիր բաժնի իրավունքը, Իսկ ԱՄՆ-ում կտակի ազատությունը, որպես կանոն, սահմանափակվում է միայն ի շահ կենդանի մնացած ամուսնու: Անգլիայում կենդանի մնացած ամուսինը, ժառանգատուի անչափահաս և անաշխատունակ երեխաները իրավունք ունեն պահանջելու դատարանից իրենց օգտին ժառանգության հաշվին ալիմենտներ նշանակել:
ՀՀ-ում կտակի ազատությունը սահմանափակվում է միայն ժառանգության պարտադիր բաժնի վերաբերյալ կանոններով: «Պարտադիր բաժին» հասկացությունն առաջացել է հին հռոմեական դատական պրակտիկայի ընթացքում, դա ժառանգական գույքում այն բաժինն է, որից պարտադիր ժառանգները չեն կարող զրկվել կտակի ուժով: Պարտադիր ժառանգների և նրանց հասանելիք պարտադիր բաժնի չափը որոշվում են օրենքով: Օրենքն, ասես, ուղղում է կտակարարին, որն այս կամ այն պատճառով անչափահաս կամ անաշխատունակ ժառանգներին չի տվել ըստ օրենքի հասանելիք բաժինը: ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգիրքը որպես պարտադիր բաժին է սահմանում այն բաժնի առնվազն կեսը, որը կհասներ ժառանգին ըստ օրենքի ժառանգման դեպքում: Այն կտակը, որը պարտադիր ժառանգներից մեկին զրկում է ժառանգությունից կամ նրան ժառանգություն է թողնում պակաս չափով, համապատասխան մասով ճանաչվում է անվավեր: Կտակը վավերացնելիս նոտարը պարտավոր է կտակարարին պարզաբանել ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը:
Այսօր կտակի ինստիտուտը քաղաքակիրթ աշխարհում մեծ տարածում ունի: Այն հատկապես կիրառելի է արևմուտքի զարգացած երկրներում, քանզի իր բնույթով լիովին համապատասխանում է ազատ շուկայական հարաբերություններին և դրա անբաժան մաս կազմող մասնավոր սեփականության բովանդակությանը: Մասնավոր սեփականատիրական հարաբերություններում ամեն մարդ ազատ է իրեն պատկանող գույքի հետ իր հայեցողությամբ վարվել ինչպես կենդանության օրոք, այնպես էլ մահից հետո: Կապիտալիստական երկրներում ժառանգումը հանդիսանում է սեփականության ձեռքբերման ածանցական գլխավոր ձևը: Բացի այդ՝ կտակը նվազագույնի է հասցնում հնարավոր վեճերը և տարաձայնությունները ժառանգատուի ենթադրյալ ժառանգների միջև, քանի որ, կամա թե ակամա, նրանք պետք է հետևեն կտակարարի կամքին, իհարկե, եթե այն օրինական է և չի հակասում օրենքին: ՀՀ օրենսդրությունը, պայմանավորված կտակի անհատական բնույթով, արգելում է ինչպես համատեղ, այնպես էլ փոխադարձ կտակները: Մինչդեռ առանձին երկրներում (Գերմանիա, Անգլիա, ԱՄՆ) դա թույլատրվում է: Ավելին, Գերմանիայում ոչ միայն թույլատրվում է ամուսինների կողմից համատեղ կտակի կազմումը, այլև ժառանգման մասին պայմանագրի կնքումը, որը կարող է լինել ամուսնական պայմանագրի բաղկացուցիչ մաս:
Քաղաքացիաիրավական հարաբերություններն ավելի ընդգրկուն են, և դրանք ավելի դժվար է համակարգման ու օրենսդրական կարգավորման ենթարկելը: Ներկայումս ՀՀ-ն գտնվում է շուկայական հարաբերությունների հաստատման և զարգացման ճանապարհին, և անընդհատ առաջընթացի պայմաններում, շուկայական հարաբերությունների զարգացմանը զուգընթաց՝ վերանայման կարիք են զգում նաև ժառանգմանը վերաբերող հարաբերությունները: Մինչդեռ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի ընդունման պահից ի վեր՝ մինչ օրս (1998-2007թթ.) ըստ կտակի ժառանգման գլխում ոչ մի փոփոխություն կամ լրացում չի արվել: Սակայն նոր տնտեսական հարաբերությունների ձևավորումն անհրաժեշտ ուշադրություն է պահանջում ժառանգման իրավունքի և հատկապես կտակի ինստիտուտի նկատմամբ: Հաշվի առնելով այս ամենը` մեր օրենսդիրը պետք է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնի կտակի ինստիտուտին` գործող օրենսդրությունը համապատասխանեցնելով մշտապես զարգացող հասարակարգին:
Ըստ կտակի ժառագմանը վերաբերող նորմերը իրենց բնույթով ավելի բազմաբովանդակ են, իրենց դիսպոզիտիվ կառուցվածքով հնարավորություն են տալիս քաղաքացուն շեղվել օրենքով սահմանված կանոններից և իր մահից հետո իր ունեցվածքի տնօրինման հարցը որոշել ինքնուրույն: Այսինքն` կտակի միջոցով քաղաքացին արտահայտում է իր վերջին կամքը (գույքային և ոչ գույքային բնույթի), որի իրականացման համար, սակայն, անհրաժեշտ են կայուն երաշխիքներ, գործող օրենսդրության մշակում և կատարելագործում: