Իրավաբան.net-ը Հայկական իրավագիտական հանդեսում հրապարակում է «Քրեական արդարադատություն» գիտավերլուծական խորհրդի նախագահ, իրավաբանական գիտությունների դոկտոր Արթուր Ղամբարյանի և Երևան քաղաքի դատախազ, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Արթուր Դավթյանի գիտական աշխատանքը՝ «Մարդու իրավունքների խախտման մարգինալ դրույթները ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծում» թեմայով:
ՀՀ արդարադատության նախարարությունը շրջանառության մեջ է դրել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի (այսուհետեւ՝ Նախագիծ) լրամշակված տարբերակը: Նախագծի հիմքում ընկած է ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված նախագծի հայեցակարգը, որի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն բավարարում է քրեական դատավարության օրենսգրքի հայեցակարգին ներկայացվող պահանջները: Նշված փաստաթղթում հեղինակները մանրամասն ներկայացրել են գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի դրական և բացասական կողմերը, արդի իրավակիրառ պրակտիկայում ծագած խնդիրները և այդ խնդիրները լուծելու ոլորտում գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի անգործունակությունը` դրանով իսկ փորձելով հիմնավորել նաև նոր քրեական դատավարության օրենսգրքի ընդունման անհրաժեշտությունը (այսուհետ՝ ՀՀ քր. դատ. օր.): Առավել արժեքավոր է այն, որ հեղինակները ներկայացնում են Նախագծի հայեցակարգային խնդիրները, հայեցակարգային զարգացման և արդարադատության արդյունավետության բարձրացման ուղիները, որոնք, մեր կարծքիով, հանդիսանում են ցանկացած բարեփոխումների հայեցակարգի միջուկը[1]:
Հայեցակարգի 1.16-րդ կետում նշված է, որ Նախագիծը նպատակ է հետապնդում իրավունքի հանրաճանաչ սկզբունքների հիման վրա երաշխավորել քրեադատավարական ոլորտ ներգրավված անձի իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությունը, մշակել դրանց սահմանափակման համաչափ և թափանցիկ մեխանիզմներ, իսկ 1.17-րդ կետում որպես ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության զարգացման հայեցակարգային հիմնական ուղղություն՝ նշվում է. «Քրեական գործերի քննության ընթացքում (հատկապես մինչդատական վարույթում) անձի իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության երաշխիքների ամրապնդում, մասնավորապես, պաշտպանության կողմի իրավունքների ընդլայնում և դատական վերահսկողության ինստիտուտի ուժեղացում ու հստակեցում»:
Արդյոք Նախագծում պահապնվե՞լ են հայեցակարգային նշված գաղափարները: Կարծում ենք՝ Նախագիծը իր դրական կողմերի հետ մեկտեղ, պարունակում է մարդու իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից խիստ խոցելի, քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների կողմից մարդու իրավունքների խախտման առումով մարգինալ վարքագծի հնարավորություն ընձեռող դրույթներ: Դրանք են՝
1. մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի պատշաճությունն ապահովելու նպատակով դատական դեպոնացումը,
2. ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի սկզբնական կալանքի միջնորդությունն առանց հիմնավորման ներկայացնելը,
3. անձի ձերբակալման ընթացքում օրենքի կոպիտ խախտումներ թույլ տալու հիմքով խափանման միջոց կիրառելու և կիրառված խափանման միջոցի ժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը մերժելը։
1. Նախագծի 312-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ ցուցմունքի դատական դեպոնացումը կատարվում է մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի պատշաճությունն ապահովելու նպատակով՝ քննիչի միջնորդությամբ: Մեղադրյալի ինքնախոստովանական ցուցմունքների դատական դեպոնացումը մեղադրյալի իրավունքների խախտման համար մարգինալ վարքագծի պոտենցիալ է պարունակում հետեւյալ պատճառաբանությամբ: Ըստ նախագծի՝ մեղադրյալի ցուցմունքի դատական դեպոնացումը կատարվում է մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի պատշաճությունն ապահովելու նպատակով: «Պատշաճ ցուցմունք»-ը նոր օրենսդրական եզրույթ է, որի բովանդակությունը պարզելու համար պետք է վերլուծել Նախագծի 22-րդ հոդվածում ամրագրված «պատշաճ ապացուցումը» վերտառությամբ սկզբունքը: Նշված հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ քրեական վարույթի համար նշանակություն ունեցող ցանկացած հանգամանք պետք է հաստատվի պատշաճ ապացույցների բավարար համակցությամբ, իսկ 5-րդ մասի համաձայն՝ հանցագործության համար անձի մեղավորության մասին հետևությունը չի կարող հիմնվել ենթադրությունների վրա. այն պետք է հաստատվի փոխկապակցված վերաբերելի, թույլատրելի, հավաստի ապացույցների ամբողջությամբ:
Նշված դրույթներից պետք է եզրակացնել, որ պատշաճ է համարվում այն ապացույցը, որը բավարարում է վերաբերելիության, թույլատրելիության եւ հավաստիության հատկանիշներին: Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ խոտովանական ցուցմունքների դեպոնացման եւ դրա պատշաճության ապահովման նպատակով պետք է հավաստվի ցուցմունքի թույլատրելիությունը, հավաստիությունը եւ վերաբերելիությունը: Արդյոք իրավաչափ եւ իրատեսակա՞ն է մինչդատական վարույթում հարցաքննությանը դատարանի ներկայությամբ ապահովել ցուցմունքի պատշաճությունը: Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է պարզել, թե դատարանը մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման դեպքում ինչպիսի լիազորություններ ունի եւ ինչպես կարող է ապահովել այդ ցուցմունքների պատշաճությունը: Նախագծի 325-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` դեպոնացման ժամանակ դատարանն ըստ էության հարցեր տալու իրավունք չունի, իսկ 5-րդ մասի համաձայն` ցուցմունքի դեպոնացման արդյունքում կազմվում է հարցաքննության արձանագրություն, նախագահող դատավորն այն հաստատում է իր կնիքով։ Ինչպես նկատում ենք, դատավորը մեղադրյալի ցուցմունքների դեպոնացման դեպքում մեղադրանքի էության վերաբերյալ հարցեր տալու իրավունք չունի, իսկ հարցաքննության արձանագրության հաստատումը, ըստ էության, դատավորի պարտականությունն է:
Նախագծի նշված գլխում նախատեսված չէ նաև դատավորի կողմից արձանագրության մեջ առարկություններ ներկայացնելու հնարավորություն: Ստացվում է` դատավորը ոչ թե մասնակցում, այլ պասիվ կերպով ներկա է գտնվում հարցաքննությանը, չունի հարցաքննության ընթացքում հնարավոր խախտումները կանխելու կամ դրանց արձագանքնելու հնարավորություն: Փաստորեն դատավորը, խոստովանական ցուցմունքների հավաստիությունն ապահովելու նպատակով հարցաքննությանը ներկա գտնվելով, իրականացնում է նոտարին կամ ընթերակային հատուկ գործառույթներ, այն է` հաստատել կամ ամրագրել իր մասնակցությամբ կատարված քննչական գործողության արդյունքները (2):
Քննարկվող ինստիտուտի կողմնակիցները նշում են, որ դատավորի մասնակցությամբ հարցաքննության անհրաժեշտությունը պայմանավորված է մեղադրյալի նկատմամբ որևէ ճնշում կամ խոշտանգում բացառելու հանգամանքով, քանի որ անձը դատավորի ներկայությամբ ավելի անկաշկանդ և վստահ ցուցմունք կտա, իսկ հետագայում էլ` դատական քննության փուլում, չի փոխի իր կողմից նախաքննության ժամանակ տված ցուցմունքները: Կարծում ենք` իրականում նշված ինստիտուտը չի կարող խոչընդոտել քննիչի կողմից նույն այդ անձանց նկատմամբ բռնություն կամ խոշտանգում կիրառելուն և դրանից հետո դատավորի ներկայությամբ նրանց հարցաքննելուն: Բանն այն է, որ մինչդատական վարույթի ընթացքում մեղադրյալը (հատկապես, եթե նրա նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառվել է կալանավորումը) գտնվում է քրեական հետապնդման մարմնի անմիջական հսկողության տիրույթում, իսկ դատավորի մասնակցությունը հարցաքննությանն ունի հատվածային բնույթ: Ավելին, իրավական ռեալիզմի տեսանկյունից դատավորի ներկայությամբ տրված ցուցմունքները գործնականում կդիտվեն առավել արժանահավատ և անվիճելի ապացույցներ նույնիսկ այն պարագայում, երբ անձը հետագայում դատարանում ներկայացնի իր նկատմամբ խոշտանգում կիրառելու վերաբերյալ վստահելի հայտարարություն:
Այս հայտարարությունն ի սկզբանե կդիտվի ոչ հավաստի զուտ այն պատճառով, որ ցուցմունքները ստացվել են դատավորի ներկայությամբ, իսկ մեղադրյալը ցուցմունքի դեպոնացման ժամանակ չի հայտարարել իր նկատմամբ խոշտանգում կիրառելու մասին: Մինչդեռ, ինչպես նշվեց, տեսականորեն անձի նկատմամբ խոշտանգում կարող է կիրառվել մինչև նրան դատարան տանելը: Այս դրույթի պահպանումը կվտանգի խոշտանգումների վերաբերյալ հայտարարություններով պետության կողմից պատշաճ քննություն կատարելու՝ առանց այդ էլ փխրուն հիմքերի վրա գտնվող պրակտիկան (3):
2. Նախագծի երկրորդ մարգինալ դրույթն ամրագրված է 116-րդ հոդվածի 3-րդ մասում, որի համաձայն՝ խափանման միջոցի կիրառման անհրաժեշտության մասին վկայող հանգամանքների (մեղադրյալի փախուստը կանխելու, մեղադրյալի կողմից հանցանք կատարելը կանխելու համար, մեղադրյալի կողմից իր վրա օրենքով կամ դատարանի որոշմամբ դրված պարտականությունների կատարումն ապահովելու համար) հիմնավորում չի պահանջվում ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի սկզբնական կալանքի կամ այլընտրանքային խափանման միջոցի կիրառման դեպքում:
Ընդունում ենք, որ առաջին անգամ անձին կալանավորելու միջնորդության քննարկման ժամանակ մեղադրանքի ծանրությունը քրեական վարույթից մեղադրյալի խուսափելու հավանականությունը գնահատելու համար ունի կարեւոր նշանակություն եւ նման կարգավորումը ինքնին չի հակասում Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիային: Սակայն, կարծում ենք, Նախագծով նախատեսված կարգավորման պայմաններում իրավակիրառ պրակտիկան կընթանա մարդու իրավունքների խախտման սահմանագծով: Տեսության մեջ նույնպես նշվում է, որ թեև այս կարգավորումը ինքնին չի հակասում Եվրոպական դատարանի իրավական դիրքորոշմանը, այնուամենայնիվ ներպետական դատարաններն այս հարցում պետք է հնարավորինս զգուշավորություն ցուցաբերեն (4):
Ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործություններոի գործերով սկզբնական կալանքի հիմնավորման պահանջի բացակայությունը կասկածի տակ է դնում կալանավորման նկատմամբ դատական երաշխիքների իրական լինելը: Այսպես, ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործությունների գործերով սկզբնական կալանքի միջնորդությունը դատարանում քննարկելիս դատարանը պարտավոր է բավարարել միջնորդությունը հետեւյալ երկու պայմանների առկայության դեպքում՝ 1. եթե անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում է հարուցվել ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործություն կատարելու մեղադրանքով, 2. առկա է հիմնավոր կասկած այն մասին, որ մեղադրյալը կատարել է իրեն վերագրվող հանցանքը: Նշված պայմանների առկայության դեպքում կալանքի կիրառման դատական երաշխիքը դառնում է խիստ ձեւական, քանի որ դատարանն իրավունքի չունի մի կողմից՝ գնահատելու որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշման իրավական եւ փաստական հիմքերը (նշված հարցը կազմում է բուն արդարադատության առարկան), մյուս կողմից` նշված գործերով քննիչը պարտավոր չէ հիմնավորել խափանման միջոց կիրառելու միջնորդությունը: Քննարկվող դրույթը գործնականում կարող է «խրախուսել» վարույթն իրականացնող մարմնին խափանման միջոցի կիրառման անհրաժեշտությունը հիմնավորելու պարտականությունից խուսափելու նկատառումներից ելնելով՝ անձի նկատմամբ արհեստականորեն, առանց բավարար հիմքերի քրեական հետապնդում հարուցել ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործությունների համար քրեական պատասխանատվություն նախատեսող հոդվածներով: Այս դեպքում քրեական հետապնդման մարմինը գիտակցում է, որ ո՛չ պաշտպանության կողմը, ո՛չ էլ դատարանն այդ փուլում իրավասու չեն անդրադառնալ մեղադրանքի իրավական եւ փաստական հիմքերին: Ուստի, այս պարագայում դատական երաշխիքները եւ պաշտպանության կողմի իրավունքների իրականացումը դառնում են ոչ իրական:
Ի դեպ, հանցանքի ծանրության հիման վրա անձին առաջին անգամ կալանավորելու կողմնակից դատավարագետները ցուցաբերում են հակասական մոտեցումներ: Այսպես, Դ. Ավետիսյանը մի կողմից նշում է, որ հանցանքի ծանրությունը որպես կալանավորման կիրառման հիմք դիտելը համարվում է իրավաչափ, այն թելադրված է հանցագործությունների քննության արդյունավետությամբ, արագությամբ և նման հանցագործությունների առավել բարձր վտանգավորությամբ, մյուս կողմից նշում է, որ թեև կալանքի կիրառման հիմքերի հիմնավորում չի պահանջվում ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործությունների դեպքերում, սակայն դատարանը պետք է հիմնավորի, թե իվերջո ինչու հնարավոր չէ հասնել կալանքի կիրառման նպատակին այլ միջոցներով: Այնուհետև հեղինակը եզրակացնում է, որ Նախագիծը վարույթն իրականացնող մարմնին չի ազատել հիմնավորման պարտականությունից (5) : Նախագծում առկա կարգավորումների պարագայում անհասկանալի է, դատարանը ինչպես կարող է հիմնավորել այլընտրանքային խափանման միջոցներով կալանքի նպատակին հասնելու անհնարիունությունը, երբ օրենսդրությամբ նախատեսված չէ բուն կալանքի նպատակը: Խափանման միջոցի նպատակներն ընդհանուր են ինչպես կալանքի, այնպես էլ այլընտրանքային խափանման միջոցների համար:
Իսկ քննարկվող իրավիճակում կալանք կիրառելիս առհասարկ հնարավոր չէ հիմնավորել այլընտրանքային խափանման միջոցներով կալանքի նպատակների հասնելու անհնարինությունը, քանի որ օրենսդիրը իսկզբանե դրել է այն գաղափարը, որ ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործությունների վարույթով առաջին անգամ կալանքի կիրառելիս չպետք է ներկայացվեն դրա հիմնավորումները, ուստի և դրանից բխող իրավաչափ նպատակը: Բացի այդ, գործնականում դժվար է ներկայացնել մի իրավիճակ, երբ կոնկրետ դեպքում մեղադրյալի նկատմամբ հնարավոր չլինի կիրառել այլընտրանքային խափանման միջոցի որևէ տեսակ: Այսպես, անձի նկատմամբ հնարավոր է կիրառել բացակայելու արգելը, իսկ եթե բացակայելու արգելքը կիրառելը հնարավոր չէ, քանի որ մեղադրյալը չունի անձը հաստատող փաստաթուղթ, ապա նրա նկատմամբ հնարավոր է կիրառել գրավ, իսկ եթե գրավ կիրառելը հնարավոր չէ, քանի որ մեղադրյալը չունի գույք, ապա նրա նկատմամբ առավելապես հնարավոր է կիրառել վարչական հսկողություն, քանի որ մեղադրյալը կարող է շաբաթը երեք անգամ գրանցվել դատարանի որոշման մեջ նշված վայրի ոստիկանության մարմնում, իսկ եթե մեղադրյալի՝ ոստիկանություն ներկայանալը ֆիզիկապես հնարավոր չէ, ապա մեղադրյալի նկատմամբ կարելի է կիրառել տնային կալանք:
Այսպիսով, գործնականում դժվար է հիմնավորել կալանքի իրավաչափության առաջին պայմանի՝ այլընտրանքային խափանման միջոցների կիրառման անհնարինությունը: Նման կարգավորման պարագայում առարկայազուրկ է դատարանից և վարույթն իրականացնող մարմնից պահանջել, որպեսզի հիմնավորի այլընտրանքային խափանման միջոցներով կալանքին նպատկին հասնելու անհնարինությունը:
Նախագծի նման կարգավորումը չի բխում նաեւ ՀՀ քր. դատ. օր-ի հայեցակարգի 1.17.-րդ կետով սահմանված ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության զարգացման հայեցակարգային այն ուղղությունից, ըստ որի՝ պետք է վերանայել դատավարական հարկադրանքի միջոցների, մասնավորապես, ձերբակալման և կալանավորման կիրառման հիմքերը, պայմանները և ընթացակարգերը` ուղղված դրանց օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության արդյունավետության բարձրացմանը:
Կարծում ենք՝ պետք է պահպանել ՀՀ իրավական համակարգում ձեւավորված կալանավորման կիրառման հետեւյալ իրավական չափորոշիչները. քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի` կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու միջնորդության քննարկման արդյունքներով դատարանը` ա) պետք է արձանագրի հիմնավոր կասկածի առկայությունը կամ բացակայությունը, բ) պետք է պարզի կալանավորման մյուս պայմանների առկայությունը, գ) այն դեպքում, երբ դատարանը կհանգի այն հետևությանը, որ վարույթն իրականացնող մարմնի ներկայացրած նյութերը բավարար են արձանագրելու, որ առկա է անձի կողմից հանցագործություն կատարած լինելու հիմնավոր կասկած, և, միաժամանակ, կալանավորման մյուս պայմանները նույնպես առկա են, ապա պետք է կայացնի հիմնավորված և պատճառաբանված որոշում :
3. Նախագծի 295-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ խափանման միջոց կիրառելու և կիրառված խափանման միջոցի ժամկետը երկարացնելու միջնորդության քննության արդյունքում դատարանը մերժում է միջնորդությունը, եթե հանգում է հետևության, որ անձի ձերբակալման ընթացքում թույլ են տրվել օրենքի կոպիտ խախտումներ։ Նախագծի 13-րդ գլխում ձերբակալման ընթացակարգի, ձերբակալված անձի նվազագույն իրավունքների ապահովման առումով սահմանված են մի շարք պահանջներ, որոնցից որևէ մեկի ձևական չպահպանումը դատարանը կարող է գնահատել օրենքի կոպիտ խախտում ու նույնիսկ կալանքի կիրառման հիմքերի առկայության դեպքում մերժել խափանման միջոց կիրառելու մասին միջնորդությունը: Մարդու իրավունքների խախտման տեսանկյունից քննարկվող դրույթը մարգինալ է, քանի որ ձերբակալման ընթացքում թույլ տրված կոպիտ խախտումների հիման վրա խափանման միջոցի կիրառման բացառումը կարող է հանգեցնել քրեական վարույթի մասնավոր մասնակիցների օրինական շահերի խախտումներին, օրինակ՝ խափանման միջոցի կիրառումը պայմանավորված է տուժողի անվտանգության ապահովման անհրաժեշտությամբ:
Կարծում ենք՝ ձերբակալման ընթացքում թույլ տրված կոպիտ խախտումների դեմ իրավական պաշտպանության միջոցների, այդ թվում՝ ձերբակալման 72 ժամվա ընթացքում անձին կալանավորելու մասին որոշում չկայացնելու դեպքում անձին ազատ արձակելու հարցերի հավասարակշռված պատասխանները տրված են ՀՀ սահմանադրական եւ ՀՀ վճռաբեկ դատարանների իրավական դիրքորոշումներում: ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, հաշվի առնելով ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի սահմանադրաիրավական բովանդակությունը, այդ հոդվածի 3-րդ մասի իրավակարգավորման առարկան և նպատակը, 12.10.2009թ. ՍԴՈ-827 որոշմամբ սահմանել է, որ ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածը, այդ թվում` նաև դրա 3-րդ մասում ամրագրված դրույթը չի սահմանում «ձերբակալման» և «կալանավորման» ինստիտուտների կիրառման, ձերբակալման կամ կալանավորման մասին իրավասու մարմինների կողմից անհրաժեշտ որոշումներ կայացնելու հաջորդականությունը, ձերբակալումը չի դիտարկում որպես կալանավորման պարտադիր նախապայման և, հետևաբար, ձերբակալված լինելու փաստի բացակայությունը` որպես կալանավորումը բացառող հանգամանք: Միաժամանակ, քրեական գործի մինչդատական վարույթի փուլում վերահսկողական իր գործառույթն իրականացնելու նպատակով դատարանի կողմից կալանավորման վերաբերյալ ընդունված որոշումը ոչ թե անձին դատապարտող ակտ է, այլ արդյունավետ ու անաչառ արդարադատություն իրականացնելու, Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի, «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի պահանջների կատարումն ապահովող նախապայման:
Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ «ձերբակալում» և «կալանավորում» ինստիտուտների կիրառման պարտադիր հաջորդականության հնարավորությունը բացառվում է նաև այդ ինստիտուտների էության, նպատակների և կիրառման հիմքերի համատեքստում: «Ձերբակալում» և «կալանավորում» ինստիտուտների` օրենսդրությամբ սահմանված նպատակների և հիմքերի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրահանգել, որ այդ ինստիտուտներն ունեն ինքնուրույն բովանդակություն, հետապնդում են միմյանցից ըստ էության տարբերվող նպատակներ, ունեն կիրառման միմյանցից էապես տարբերվող հիմքեր:
Դրանցից յուրաքանչյուրն օրենսդիրն ընտրել է որպես ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 1-ին մասում մատնանշված առանձին նպատակների հասնելու ինքնուրույն դատավարական միջոցներ, որոնք կիրառվում են տարբեր հիմքերի առկայության դեպքում: Հետևաբար, դրանցից յուրաքանչյուրն առանց որևէ փոխպայմանավորվածության, փոխկապակցվածության և հաջորդականության, ինքնուրունաբար կարող է կիրառվել, երբ առկա են դրանով հետապնդվող նպատակները և կիրառման համար անհրաժեշտ հիմքերը: Հետախուզման մեջ գտնվող մեղադրյալի պարագայում, երբ կալանավորման հիմքերն առավել ակնհայտ են և ոչ վիճահարույց, կալանավորումը, ըստ էության, այն համարժեք իրավաչափ միջոցն է, որն անհրաժեշտ է կալանավորմամբ հետապնդվող նպատակին հասնելու համար:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը 18.12.2009թ. որոշմամբ անդրադարձել է ձերբակալման օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության, կալանքի եւ ձերբակալման հարաբերակցության հարցերին: Այսպես՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը որոշման 18-րդ կետում նշել է, որ ձերբակալման օրինականությունը չի կարող դուրս մնալ դատական վերահսկողության շրջանակից, և հարկադրանքի այդ միջոցի կիրառման ընթացքում թույլ տրված խախտումները պետք է արժանանան համարժեք իրավական գնահատականի և հանգեցնեն համարժեք իրավական հետևանքների: Հակառակ դեպքում, կխախտվի ձերբակալվածի` իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցի իրավունքը: Ուստի կալանավորման միջնորդությունը քննելիս ձերբակալման ընթացակարգի խախտման փաստ հայտնաբերելու յուրաքանչյուր դեպքում դատարանը պարտավոր է ձեռնարկել Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված համապատասխան միջոցներ:
Ձերբակալման առավելագույն ժամկետի խախտման պարագայում այդ միջոցները պետք է հանգեն հետևյալին.
ա) 72-ժամյա ժամկետի խախտման փաստի արձանագրում,
բ) ՀՀ քր. դատ. օր.-ի 360.1 հոդվածի հիման վրա լրացուցիչ որոշման կայացում, կամ խախտումն ակնհայտ և կոպիտ լինելու դեպքում ՀՀ քր. դատ. օր.-ի 184-րդ հոդվածի 1-ին մասի հիման վրա քրեական գործ հարուցելու միջնորդությամբ դատախազին դիմում,
գ) անօրինական ձերբակալման համար փոխհատուցում ստանալու պահանջով ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարան դիմելու ընթացակարգի պարզաբանում:
Ի դեպ, Նախագծում ձևական մոտեցում է դրսևորվել նաև մինչդատական ակտի դատական վիճարկման վարույթի արդյունքների նկատմամբ: Մասնավորապես, Նախագծի 311-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ ամեն դեպքում, մինչդատական ակտի դեմ բերված բողոքը բավարարվում է, եթե վարույթի հանրային մասնակիցը չի ներկայացրել դատարանի պահանջած նյութերը: Փաստորեն բողոքը մեխանիկորեն բավարարվում է, եթե վարույթի հանրային մասնակիցը դատարանի պահանջով չի ներկայացնում համապատասխան նյութեր: Օբյեկտիվորեն հարց է ծագում, թե օրինական ու հիմնավոր մինչդատական ակտի դեմ (որով դատավարության մասնակցի որևէ իրավունք չի խախտվել) բերված բողոքը նշված ձևական հիմքով բավարարելով, դատարանն ինչպե՞ս է վարույթի հանրային մասնակցի վրա անձի իրավունքների խախտումը վերացնելուն ուղղված կոնկրետ վարութային ակտեր կայացնելու (կատարելու) պարտականություն սահմանելու:
Կարծում ենք, Նախագծի քննարկվող կարգավորումը անընդունել է եւ այն կարելի է փոխարինել վարչական դատավարությունում առկա այն մոտեցմամբ, ըստ որի վարչական մարմինը պարտավոր է ներկայացնել իր տիրապետության ներքո գտնվող գրավոր ապացույցները: Այսպես, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրիք 44-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ եթե կողմի պնդմամբ գրավոր ապացույցը գտնվում է հակառակ կողմի կամ գործին մասնակից չհանդիսացող այլ անձի տիրապետության ներքո, ապա կողմը միջնորդում է դատարանին` կարգադրելու ապացույց տիրապետող անձին ներկայացնելու գրավոր ապացույցը: Միջնորդության մեջ մատնանշվում է այն փաստը, որի ապացուցման համար պահանջվում է գրավոր ապացույցը: Եթե ապացույցը տիրապետող հակառակ կողմը չի կատարում ապացույցը ներկայացնելու վերաբերյալ դատարանի կարգադրությունը, ապա միջնորդող կողմի ներկայացրած չվավերացված պատճենը կարող է համարվել հավաստի: Այն դեպքերում, երբ միջնորդող կողմը պատճենը չի ներկայացրել, նրա ցուցմունքում արված պնդումները փաստաթղթի բովանդակության մասին դատարանը կարող է համարել հավաստի:
Քրեական դատավարությունում կարելի է նախատեսել, որ վարույթի հանրային մասնակիցը պարտավոր է ներկայացնելու իր տիրապետության ներքո գտնվող գրավոր նյութերը, եթե դրանք անհրաժեշտ են բողոքաբերին՝ բողոքում նշված փաստերն ապացուցելու եւ բողոքարկման իրավունքն արդյունավետ իրականացնելու համար: Եթե վարույթն իրականացնող մարմինը չի ներկայացնում իր տիրապետության ներքո եղած նյութերը, ապա բողոքաբերի կողմից նշված փաստերը կարող են դատարանի կողմից համարվել հավաստի:
Այսպիսով, Նախագծում պետք է հետեւողականորեն պահպանել ՀՀ քր. դատ. նոր օր-ի հայեցակարգում սահմանված՝ անձի իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության երաշխիքների ամրապնդման, դատական վերահսկողության ինստիտուտի ուժեղացման ու հստակեցման գաղափարը եւ խուսափել այնպիսի դրույթներից, որոնք սահմանային են քրեական վարույթի մասնավոր մասնակիցների իրավունքների խախտմանը կամ խիստ ձեւականացված պահանջներ են դնում քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների առջև:
Հոդվածի հղումները ստորև՝
1. Ղամբարյան Ա. Քրեական դատավարության ռազմավարության հայեցակարգը: «Օրինականություն», 2011, թիվ 63, էջեր 7-10
2. Ղամբարյան Ա. Մինչդատական վարույթի բարեփոխումները ՀՀ քրեական դատավարությունում. Գիտագործնական ձեռնարկ. Եր., «Օրենք և իրականություն», 2010. էջ 76:
3. Այս մասին տե՛ս Ղամբարյան Ա., Բաղդասարյան Գ. Դատարանում նախաքննական ցուցմունքների հրապարակումը եւ ցուցմունքների դատական դեպոնացում: «Օրինականություն», 2013, թիվ 75, էջեր 37-47:
4. Մելքոնյան Դ. Խափանման միջոցների կիրառման առանձնահատկություններն ըստ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի: Պետություն և իրավունք, 2013, թիվ1/59/, էջ 64:
5. Ավետիսյան Դ. Կալանավորման կիրառման իրավաչափության հիմնահարցերը ըստ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի: Պետություն և իրավունք, 2013, թիվ1/59/, էջ 76:
6. Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության հրատապ հիմնախնդիրները: Գիտագործնական ձեռնարկ. Հեղ. խումբ` Դ.Ավետիսյան, Վ.Ենգիբարյան, Ա.Թաթոյան, Ա.Վարդապետյան: ՀՀ դատավորների միություն: Գիտ. խմբ.` Դ.Ավետիսյան, Վ.Ենգիբարյան. – Եր. : «ՀՀ դատավորների միություն» հասարակական կազմակերպություն, 2012. էջ 80:
