Հայոց եկեղեցին համարվում է պահպանողական եկեցեցի․ մեզ այս հավատքից չեն կարող բաժանել ոչ հուրը, ոչ սուրը, ոչ հրեշտակները։ Այս մասին Իրավաբան․net-ի «Եկեղեցին և իրավունքը» շարքի շրջանակներում՝ խոսելով Արևելյան հնագույն եկեղեցիների մասին, նշեց Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի «Վաչե և Թամար Մանուկյան» մատենադարանի և հրատարակչական բաժնի տնօրեն Տեր Արարատ քահանա Պողոսյանը։

—Տեր Արարատ, կխնդրեմ ներկայացնեք, թե ինչպես ընտրեցիք Ձեր ճանապարհը և կասեք, թե հոգևոր ինչ ուսումնառություն եք դուք անցել։ 

-Աշակերտական տարիներից պատմության և հայ գրականության նկատմամբ հատուկ սեր եմ ունեցել և եգեղարվեստական գրականության և պատմական գրքեր ընթերցել եմ։ Այնտեղից Գևորգյան հոգևոր ճեմարանի և Հայ առաքելական եկեղեցու ընդհանրապես եկեղեցականի նկատմամբ վերաբերմունք է ձևավորվել։ Այդ վերաբերմունքը, բնականաբար, աշակերտական բարձր դասարաններում մտածելու տեղի է տվել, որ հետագա մեր ուսումառությունը կազմակերպենք ճեմարանում։ Անշուշտ, բացի այդ նաև մեզ ծանոթ էին մեր բնակավայրի մի շարք եկեղեցական գործիչներ, ովքեր ծնունդով մեր նույն բնակավայրից են և նրանց կերպարը մեզ համար նույնպես չափազանց կարևոր էր։ Եվ երրորդ հանգամանքը, որ նաև մեր ծնողները մեզ հորդորեցին և խորհուրդ տվեցին Գևորգյան հոգևոր ճեմարան ընդունվել։

2007 թվականին, երբ ավարտեցի հոգևոր ճեմարանը, նշանակվեցի Գարեգին Ա Աստվածաբանական-հայագիտական գիտական կենտրոնում, այնտեղից սկսվեց գիտության հետ ավելի մերձ շփումները։ Ավարտելուց հետո՝ 2013 թվականին, Վեհափառ Հայրապետի օրհնությամբ և տնօրինությամբ նշանակվել եմ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի «Վաչե և Թամար Մանուկյան» մատենադարանում որպես տնօրեն։ Զուգահեռ, 20017 թվականից Վեհափառ Հայրապետի որոշմամբ ղեկավարում եմ նաև Մայր Աթոռի հրատարակչական բաժինը, որը փոքր ինչ բարդ կառուցվածք ունի։ Այն իր մեջ ներառում է տարբեր ենթաբաժիններ, մասնավորապես՝ պաշտոնական մամուլը․ շաբաթաթերթը, «Էջմիածին» ամսագիրը։

Մատենադարանում փորձում ենք ոչ միայն գործունեություն ծավալել պարզապես ընթերցողներին ընդունելով, նրանց գիրք սպասարկելով, այլ նաև փորձում ենք գիտական-մշակութային կյանք ծավալել։ Դրա մասին են վկայում այս 7-8 տարիների ընթացքում մատենադարանի նախաձեռնությամբ իրականացրած բազմաթիվ միջազգային և հանրապետական գիտաժողովները, որոնք անցնում են բարձր կազմակերպչական մակարդակով և բարձր բովանդակություն ունեցող որակով։

-Տեր Արարատ, կխնդրեմ խոսենք նաև Արևելյան հնագույն եկեղեցիների մասին։ Քրիստոնեության հիմնական դավանական հոսանքներից մեկն է սա։ Կներկայացնեք, թե ինչով է տարբերվում մյուս հոսանքներից, ինչ առանձնահատկություններ այն ունի։

-Եկեղեցի ասելով կարող ենք ընկալել երկու կերպ, որովհետև Արևելյան ուղղափառ եկեղեցին բաժանվում է քաղկեդոնական և հակաքաղկեդոնական մասերի։ Քաղկեդոնական մասի Արևելյան ուղղափառ եկեղեցին հիմնականում աշխարհագրորեն տարածվում է Արևելյան Եվրոպայի և Հարավարևելյան Եվրոպայի մասերում, իսկ Արևելյան ուղղափառ մյուս ճյուղը, որ 5-րդ դարի կեսերից սկսած՝ չընդունելով Քաղկեդոնի 451 թվականի ժողովը, դարձավ մի առանձին խումբ, հիմնական աշխարհագրական միջավայրը Հայաստանն է, Լիբանանը, Սիրիան, Աֆրիկայի հյուսիսը։ Եթե մեզ հետաքրքրում է Արևելյան այն ուղղափառ եկեղեցիների ընտանիքը, որի մեջ գտնվում է Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցին, հետևաբար խոսքը գնում է բուն արևելքում աշխարհագրորեն տեղակայված եկեղեցիների խմբի մասին։

-Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին իր ուրույն տեղն է զբաղեցնում այս ընտանիքում։ Կնշե՞ք դրա առանձնահատկությունները, ի՞նչ տարբերություններ կան մյուս դավանական հոսքերի հետ։

-Նմանությունը դավանությունն է, որը բոլորի համար նույնն է։ Առանձնահատկությունների և տարբերությունների մասին խոսելիս, պիտի ասենք, որ դրանք հիմնականում կրում են ծիսական, լեզվական, նվիրապետական որոշ առանձնահատկություններ, որոնք տարբերում են այս եկեղեցին մյուսից։ Օրինակ, ասեմ, որ շատ կարևոր առանձնահատկություններից մեկը, որը Հայոց եկեղեցին առնաձնացրել է աշխարհում բոլոր քրիստոնյա եկեղեցիներից, այդ թվում՝ թե՛ քույր եկեղեցի համարվող խմբի, ընտանիքի մեջ գտնվող եկեղեցիներից, թե՛ ընդհանրապես քրիստոնյա աշխարհում, դա լեզուն է։ Երբ 5-րդ դարի սկզբին ստեղծվեց գրերի գյուտը, Հայոց եկեղեցում գրեթե ամեն ինչ միանգամից հայացվեց։ մինչ այդ Հայոց եկեղեցում ծեսն ու ծիսական ամբողջ գրականությունը ստեղծված էր հունարենով և ասորերենով ու գրերի գյուտից հետո այդ ամենը մի կողմ դրվեց, ստեղծվեց ինքնուրույն և թարգմանական մի հրաշալի ժամանակաշրջան, որը մասնագիտական գրականության մեջ նույնիս անվանվեց Ոսկե դար։ Այս առումով պետք է ասել, որ նույնիսկ քույր եկեղեցիների խմբի մեջ այսօր գոյություն ունեցող մի շարք եկեղեցիներ իրենց եկեղեցական ծիսակատարությունն իրականացնում են իրենց ազգային լեղվով, օրինակ՝ արաբերեն կամ մեկ այլ լեզվով, որը, կարելի է ասել, որ այդ եկեղեցու արմատներից փոքր ինչ հեռացնում է։

-Ըստ Ձեզ, հայ եկեղեցին ի՞նչ փոփոխություններ, ի՞նչ զարգացումներ է ապրել, որոնք շատ ակնառու են եղել իր ողջ պատմության ընթացքում՝ հասնելով մինչ օրս։ 

-Հայոց եկեղեցին համարվում է պահպանողական եկեցեցի։ Հայոց եկեղեցուն հեշտ չի եղել և հեշտ չէ այսօր որևէ բան փոխելը։ Գրիգոր Լուսավորիչը շատ իմաստուն կերպով, չնայած շատ հեռուն, այլ նայեց, թե իր աչքի առջև ինչ է տեղի ունենում հայոց պետականության համակարգում, այսինքն՝ մենք ունեինք պետական համակարգ։ Այդ պետական համակարգին համահունչ ստեղծվեց եկեղեցու նվիրապետական կառույցը, ստեղծվեցին այնքան թեմեր, որքան այդ պահին ունեինք աշխարհներ կամ գավառներ և եկեղեցին այս նվիրապետական համակարգով շարունակեց իրագործել իր գործունեությունը․ նախապես՝ հոգեփրկչական և շատ կարճ ժամանակ անց՝ 5-րդ դարի սկզբից՝ 451 թվականի Ավարայրի ճակատամարտից հետո, երբ եկեղեցին իրապես դարձավ ազգային, որովհետև ազգը ոտքի կանգնեց բռնաճնշումների դեմ և բառացիորեն այնպիսի համաձակ պատասխան տվեց Պարսից շահին, որը նույնիսկ նրան զարմացրեց։ Մեզ այս հավատքից չեն կարող բաժանել ոչ հուրը, ոչ սուրը, ոչ հրեշտակները։

Բնականաբար, այսպիսի եկեղեցում փոփոխություններն էլ դժվար պիտի լինեին և ինչ էլ եղել է՝ տեղի է ունեցել բավականին դժվար։ Կարող ենք ասել, որ ըստ էության եկեղեցին պահպանել է իր նախնական վիճակը։

-Խնդրում եմ առավել պարզ ներկայացնել, թե ինչ է իրենից ներկայացնում նվիրապետությունը, որոնք են չորս աթոռները, որոնք ունենք։

-Եկեղեցական նվիրապետական համակարգը բաղկացած է եռաստիճան նվիրապետական համակարգից․ սարկավագ, քահանա, եպիսկոպոս։ Սա լայն իմաստով։ Երբ նեղացնում ենք այս նվիրապետական համակարգը, գալիս ենք տեղական եկեղեցիների համար, նկատի ունենք այն հիերարխիան, որ կա եպիսկոպոսի, քահանայի ու սարկավագի, նաև եկեղեցական բարձրագույն աստիճանն ունեցողի և իրենք ենթակա եկեղեցականներին։ Ինչպես նաև, նվիրապետական համակարգի դեպքում խոսքը գնում է նաև ընդհանրական աթոռի ու թեմերի հարաբերությունների մասին։ Պատմության ընթացքում ունենք նաև այլ կաթողիկոսություններ։ Հայտնի է, որ Հայոց եկեղեցու նվիրապետական համակարգի մաս է կազմել նաև Վրաց եկեղեցին, որը 7-րդ դարի սկզբին բաժանվեց Հայոց եկեղեցուց, խզեց դավանական միությունը և դարձավ քաղկեդոնական եկեղեցի՝ ընդունելով 451 թվականի Քաղկեդոնի եկեղեցական ժողովը։ Այս առումով պատմությունը չդադարեց նվիրապետորեն զարգանալ Հայոց եկեղեցում, որովհետև տարբեր պատճառներով պատմության ընթացքում ի հայտ եկան Երուսաղեմի, ապա նաև Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքությունները, իսկ այս միջանկյալ հատվածում նաև ի հայտ եկավ Ախթամարի հակաթոռ կաթողիկոսությունը։ Հետևագայում, երբ 1441 թվականին Ընդհանրական հայրապետական աթոռը Սսից տեղափոխվեց և վերահաստատվեց սուրբ Էջմիածնում, Սսում ստեղծվեց նոր կաթողիկոսությունը, որը այսօր հայտնի է որպես Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսություն։

-Տեր Արարատ, մեր հարցազրույցն անցկացնում ենք մատենադարանի ընթերցասրահում, գիտենք նաև որ այստեղ բացառիկ նմուշներ են նաև պահպանվում, կխնդրեմ նաև դրանց անդրադառնանք։

-Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում գիրք տպագրվել է միշտ՝ սկսած 1771-1772 թվականներից առ այսօր։ Այդ հրատարակությունները համակարգելու նպատակով 2006 թվականին հիմնադրվեց բաժինը և հենց այդ տարեթիվն է ընդունվել հիմք․ 2006 թվականից առ այսօր տպագրվող մեր հրատարակչության գրքերը փորձել ենք հավաքել պայմանական թեմատիկաների ներքո՝ ներկայացնելո, թե ինչ գրքեր է տպագրում Մայր Աթոռը։ Այցելուները կարող են պատկերացում կազմել, թե մենք ինչ ենք տպագրել ու թե Մայր Աթոռն ինչ հետաքրքրություններ ունի, իր տպագիր գրականությունով ինչ դաշտ է փակում։

-Ինչ կպատմեք հնատիպ հավաքածուի մասին։ 

-600-ից ավելի ունենք հնատիպ հավաքածու, որում այս պահին ամենահին ու ամենաարժեքավոր հրատարակությունը համարվում է Ոսկանյան Աստվածաշունչը՝ տագրված 1666-68 թվականներին։ Ինչպես յուրաքանչյուր հնատիպ հավաքածու ունեցող կառույց, մեր մատենադարանի հնատիպ հավաքածուն զերծ չէ այնպիսի գրքերից, որոնք խնամքի կարիք ունեն։ Գրքերի մաշվածությունը դեռևս չի խոսում գրքի հին, ավելի հին հրատարակություն լինելու մասին։ Ունենք բավականին մաշված, անխնամ վիճակում մեզ հասած գիրք, այն 1792 թվականին տպագրված Ձեռաց Մաշտոց է, որը քահանայի ձեռքի գիրքն է եղել։ Այն ամեն օր քահանայի ձեռքում է եղել ու բնականաբար, գիրքը որքան շատէ  օգտագործվել, տեխնիկական վիճակն ավելի վատթարացել է։ Բոլոր այս գրքերը մասնագիտական նորոգման, բուժման կարիք ունեն։