Iravaban.net-ի «Լիգլթեք Հայաստանը» նորարարական շարքը նպատակ ունի բացահայտել իրավունքի և տեխնոլոգիայի միաձուլման ուղին: Այս հետաքրքիր ճամփորդության ընթացքում մենք կներկայացնենք, թե ինչպես է թվային հեղափոխությունը վերաձևում իրավական լանդշաֆտը Հայաստանում և ողջ աշխարհում:

Նորարարական շարքի երրորդ՝ «Ռոբոտ-դատավոր. իրականությո՞ւն, թե՞ գիտաֆանտաստիկա» հրապարակումը նվիրված է արհեստական բանականության (ԱԲ) ազդեցությանը դատական համակարգերի վրա: Այս հոդվածում կբացահայտենք, թե ինչպես է ԱԲ-ն վերափոխում իրավական որոշումների կայացման գործընթացը Հայաստանում և աշխարհում:

Մեր լրագրողները և մասնագետները, զինված վերջին տեխնոլոգիական գործիքներով, ներառյալ արհեստական բանականության առաջադեմ կիրառումները, կներկայացնեն վերլուծություններ, բացառիկ հարցազրույցներ և գրավիչ պատմություններ, կպատրաստեն լուսանկարներ և ինֆոգրաֆիկաներ: Մենք կբացահայտենք, թե ինչպես են բլոկչեյնը, մեքենայական ուսուցումը և այլ նորարարական տեխնոլոգիաները փոխակերպում իրավական պրակտիկան, դատական համակարգը և օրենսդրական գործընթացները:

Միջազգային փորձ

1. Էստոնիա. 2019 թվականին Էստոնիան ներդրեց «Ռոբոտ-դատավոր» պիլոտային ծրագիրը փոքր հայցերի (մինչև 7,000 եվրո) համար: Համակարգը վերլուծում է կողմերի ներկայացրած փաստաթղթերը և առաջարկում վճռի նախագիծ, որը հետագայում վերանայվում է մարդ-դատավորի կողմից: Այս նորարարական մոտեցումը նպատակ ունի արագացնել դատական գործընթացը և նվազեցնել դատարանների ծանրաբեռնվածությունը: 
2. Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ. ԱՄՆ-ում լայնորեն կիրառվում է COMPAS (Correctional Offender Management Profiling for Alternative Sanctions) համակարգը, որն օգտագործվում է կրկնահանցագործության ռիսկը գնահատելու համար: Սակայն համակարգը բախվել է լուրջ քննադատության՝ կապված ռասայական կողմնակալության հետ: ProPublica-ի հետաքննությունը բացահայտեց, որ COMPAS-ը հակված է սխալմամբ ավելի բարձր ռիսկայնություն վերագրել աֆրոամերիկացի մեղադրյալներին՝ սպիտակամորթների համեմատ: 
3. Մեծ Բրիտանիա. 2016 թվականին Լոնդոնի համալսարանական քոլեջի (UCL), Շեֆիլդի և Պենսիլվանիայի համալսարանների հետազոտողները մշակեցին ԱԲ համակարգ, որը կարողացավ 79% ճշգրտությամբ կանխատեսել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) որոշումները: Համակարգը վերլուծեց ՄԻԵԴ-ի 584 գործ և կարողացավ ճշգրիտ կերպով որոշել՝ արդյոք տեղի է ունեցել Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի խախտում, թե ոչ:

Հայաստանյան ներկա վիճակ

Հայաստանում ԱԲ-ի կիրառումը դատական համակարգում դեռևս գտնվում է նախնական փուլում: 2018 թվականից մեկնարկած Էլեկտրոնային արդարադատության ծրագիրը ստեղծել է հիմքեր ԱԲ-ի հետագա ներդրման համար: Ծրագրի շրջանակներում արդեն իրականացվել է՝

• էլեկտրոնային հայցադիմումների համակարգի ներդրում,
• դատական նիստերի էլեկտրոնային ձայնագրման համակարգի կատարելագործում,
• դատական ակտերի հրապարակման էլեկտրոնային հարթակի բարելավում։

Մարտահրավերներ

• Տեխնիկական մարտահրավերներ.

• տվյալների մեծածավալ բազաների ստեղծում և կառավարում,
• կիբերանվտանգության ապահովում,
• ԱԲ համակարգերի ինտեգրում գոյություն ունեցող դատական համակարգերի հետ։

• Իրավական մարտահրավերներ.

• ԱԲ-ի կիրառման օրենսդրական կարգավորումների մշակում,
• ԱԲ-ի որոշումների իրավական կարգավիճակի սահմանում,
• անձնական տվյալների պաշտպանության ապահովում։

• Էթիկական մարտահրավերներ

• ԱԲ-ի որոշումների թափանցիկության ապահովում,
• հնարավոր կողմնակալության բացառում,
• մարդու գործոնի պահպանում դատական որոշումների կայացման գործընթացում։

Զարգացման հեռանկարներ

• դատական գործերի արագ և արդյունավետ քննություն,
• որոշումների կայացման գործընթացի օբյեկտիվության բարձրացում,
• դատական սխալների հավանականության նվազեցում,
• դատական համակարգի ռեսուրսների օպտիմալ օգտագործում,
• իրավական տեղեկատվության հասանելիության բարելավում։

Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի (ԻՀԱ) և Iravaban.net-ի դերը

ԻՀԱ նախագահ, իրավաբանական նորարարությունների հարցերով փորձագետ Կարեն Զադոյանը Iravaban.net-ի հետ զրույցում նշեց. «Արհեստական բանականության ներդրումը դատական համակարգում անխուսափելի է և կարող է էապես բարելավել արդարադատության իրականացման գործընթացն ու որակը: Սակայն պետք է զգույշ լինել և ապահովել, որ տեխնոլոգիան ծառայի արդարությանը, այլ ոչ թե փոխարինի մարդկային դատողությանը: ԻՀԱ-ն ունի ռազմավարական ծրագրեր այս ուղղությամբ՝ վերապատրաստումների ու իրազեկման սեմինարների կազմակերպում իրավաբանների համար և համագործակցություն պետական իրավասու մարմինների հետ՝ Հայաստանում ԱԲ-ի ներդրման ռազմավարության մշակման հարցում։ Հայաստանը պետք է պատրաստ լինի այս տեխնոլոգիական փոփոխություններին՝ միաժամանակ պահպանելով մարդու իրավունքները և արդարադատության հիմնարար սկզբունքները»:

ԻՀԱ-ի նախագահի ներկայացմամբ ներկայումս ՀՀ-ում Էլեկտրոնային արդարադատության իրականացման շրջանակներում դատարանը քաղաքացիական գործերով էլեկտրոնային հայցադիմումի բովանդակությունում պետք է էապես բարելավվի գործի փաստական հանգամանքների մասին համակարգված՝ մետահամակարգերի մակարդակով, որակյալ, բազմաշերտ և բազմավեկտոր տվյալներ ստանալու հնարավորությունը։ Այդ բարեփոխումը հնարավորություն կտա քաղաքացիական արդարադատության ծրագրում ներդնել բարձր արհեստական բանականության համակարգեր և բարդ ալգորիթմներ՝ ստացված ամբողջական տվյալների հիման վրա բազմաֆունցիոնալ վերլուծություններ իրականացնելու համար։ Այս ամենը պետք է ուղեկցվի փաստաբանների համար թիրախային մասնագիտական ուսուցումների կազմակերպմամբ: Իրավաբանների հայկական ասոցիացիան պատրաստ է իր փորձագիտական աջակցությունը տրամադրել այս նպատակի հաջող իրականացումն ապահովելու համար։

Ռոբոտ-դատավոր. իրականությո՞ւն, թե՞ գիտաֆանտաստիկա

Թեև լիովին ավտոմատացված «ռոբոտ-դատավորը» դեռևս հեռավոր ապագայում է, ԱԲ-ն արդեն իսկ օգնում է դատավորներին որոշումներ կայացնելիս: Ապագայում հնարավոր է տեսնել ԱԲ համակարգեր, որոնք՝

• կվերլուծեն հսկայական քանակությամբ նախադեպեր և օրենքներ՝ առաջարկելով հիմնավորված որոշումների նախագծեր,
• կգնահատեն ապացույցների հավաստիությունը՝ օգտագործելով առաջադեմ տվյալների վերլուծություն,
• կկանխատեսեն հանցագործությունների հավանականությունը՝ օգնելով դատավորներին որոշելու պատժաչափը։

Սակայն պետք է հիշել, որ ԱԲ-ն չի կարող փոխարինել մարդ-դատավորի փորձառությունը, էմպատիան և էթիկական դատողությունը:

Եզրակացություն

Արհեստական բանականության ներդրումը Հայաստանի դատական համակարգում ունի զգալի ներուժ՝ բարելավելու արդարադատության իրականացման գործընթացը: Սակայն այս գործընթացը պահանջում է զգուշավոր և հավասարակշռված մոտեցում՝ հաշվի առնելով տեխնիկական, իրավական, էթիկական և կրթական մարտահրավերները: Հայ իրավաբանները պետք է պատրաստ լինեն այս փոփոխություններին՝ ձեռք բերելով նոր հմտություններ և ակտիվորեն մասնակցելով ԱԲ-ի ներդրման գործընթացին:

Հաջորդ հոդվածում կբացահայտենք, թե ինչպես է բլոկչեյն տեխնոլոգիան փոխակերպում պայմանագրային իրավունքը և ինտելեկտուալ սեփականության պաշտպանությունը: Մի՛ բաց թողեք Iravaban.net-ի «Լիգլթեք Հայաստանը» նորարարական շարքի «Բլոկչեյնը և իրավունքը. անխախտելի պայմանագրերի դարաշրջան» հոդվածը: