Իրավաբան Սարգիս Գրիգորյանի իրավական վերլուծությունը՝ արևային էներգետիկայի վերաբերյալ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից ներկայացված նախագծի մասին․

«2020 թվականի հուլիսին հրապարակվել են ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի՝ 2013 թվականի նոյեմբերի 1-ի թիվ 374-Ն որոշման մեջ և դրա հարակից որոշումներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու նախագծերը, որոնցով առաջարկվում է փոփոխել արևային էլեկտրակայանների սակագնային կարգավորումները և լիցենզավորման գործընթացը։ Փաստացի իշխանությունները կանխամտածված կերպով փոխում են արևային էներգետիկայի բնագավառում «խաղի» կանոնները 

Սա պետության կողմից հեռատեսական և մշակված ներդրումային քաղաքականության բացակայության արդյունք է, որը հանգեցնում է ներդրումային միջավայրի անկայունության և անկանխատեսելիության: Պետության կողմից ձեռնարկված վերոնշյալ օրենսդրական փոփոխություները կարող են անդառնալի հետևանքներ ունենալ և վնասներ պատճառել թե՛ պետությանը, թե՛ տեղական և օտարերկրյա ներդրողներին:

Խնդրահարույց կարգավորումները

Այսպիսով՝ հարկ է նշել, որ Նախագծերում առկա են մի շարք խնդրահարույց մոտեցումներ, օրինակ՝ չի հիմնավորվում, թե ինչով է պայմանավորված Նախագծերի շրջանակում կայաններից առաքվող էլեկտրական էներգիայի սակագնի համար հենց 0,9 գործակցի սահմանումը: Չկա որևէ պատճառաբանություն առ այն, թե սակագնի ձևավորման հիմքում ինչ սկզբունքային և մեթոդոլոգիական հիմքեր (հաշվարկ, բանաձև) են դրված, թե որն է նման գործակցի սահմանման հաշվարկման կարգը և ի վերջո արդյոք կարգավորումը ունենալու է հետադարձ ուժ, թե ոչ:

Նախագծերով չի հիմնավորվում նաև՝ ինչպես, ինչ չափանիշներով և սկզբունքների հիման վրա է գնահատվել հողատարածքի կամ էլեկտրական էներգիայի բաշխման ցանցին միացման պայմանների փոփոխությունների՝ կայանի տեխնիկատնտեսական ցուցանիշների համար «բարելավող» բնույթ ունենալու հանգամանքը: 

Բացի դրանից, չի հստակեցվում՝ արդյոք ենթակայանի, հենասյունների և սարքերի տեղադրման համար ձեռք բերվող հողատարածքները համարվում են հողատարածքի փոփոխում (ընդլայնում): Հարկ է նշել որ դա ընդունելի չի լինի ներդրողների համար, քանի որ շատերի համար լիցենզիա ստանալու պահին նման պահանջներ չեն եղել:

Պետությունը պետք է հաշվի առնի, որ՝

Հայաստանում էներգետիկայի ոլորտում ունենք տարբեր երկրների ներդրողներ, ինչպես օրինակ՝ ներդրողներ Իտալիայից, Ռուսաստանից, ԱՄՆ–ից և այլն: Էներգետիկայի ոլորտում գալիք փոփոխություններն ընդհանրապես չեն բխում ներդրողների շահերից, այդ փոփոխությունները ստեղծում են անբարենպաստ միջավայր էներգետիկայի ոլորտում ներդրումներ կատարելու համար: 

Վերոնշյալ փոփոխութուններով և դրանց հետադարձություն տալով՝ պետությունը կխախտի իրավական պաշտպանության. (legal protection) սկզբունքը, որի համաձայն՝ պետությունը պետք է հարգի ներդրողի օրինական ակնկալիքները, որ օրենսդրական փոփոխություններ տեղի չեն ունենա, և վիճակը վատթարացնող իրավական կարգավորումնեըը հետադարձ ուժ չեն ունենա արդեն իսկ կատարված ներդրումների նկատմամբ: Հակառակ պարագայում՝ ներդրողներն իրավունք կունենան պաշտպանելու իրենց շահերը միջազգային արբիտրաժային դատարանում: Պետության  կողմից ձեռնարկվող կամ ձեռնարկված միջոցառումները չպետք է խախտեն ՀՀ կողմից ստորագրված (թվով՝ 43) երկկողմ ներդրումային համաձայնագրերով (bilateral investment treaties) և Էներգետիկ խարտիայի պայմանագրով (Energy Charter Treaty) (ՀՀ–ն անդամակցում է սկսած 1994թ.-ից), սահմանված` արդարացի և հավասար վերաբերմունքի սկզբունքը, ամբողջական/իրավական պաշտպանության սկզբունքը և անուղղակի բռնագրավման չենթարկելու սկզբունքը: 

Խախտումների իրավական հետևանքները

Պետությունն իր ներդրումային քաղաքականությունը մշակելիս պետք է հաշվի առնի միջազգային արբիրտաժային փորձը և նախադեպային գործերը, որոնց հիման վրա փորձի շտկել կամ առնվազն կանխարգելել հնարավոր սխալների և վնասների ռիսկը:

Հարկ է նշել, որ միջազգային ներդրումային իրավունքում յուրաքանչյուր պետություն պետք է իր տարածքում ապահովի ներդրումների պաշտպանության նվազագույն ստանդարտները (fair and eqitable treatment & minimal standart): Ստանդարտի համաձայն՝ օտարերկրյա ներդրումներին և ներդրողին Հայաստանում տրվում է նվազագույն ստանդարտից առավել պաշտպանություն: Արդար և հավասար վերաբերմունքը ներառում է` ներդրողի օրինական, օբյեկտիվ և խելամիտ սպասելիքների հարգանքը: Այսինքն՝ եթե պետությունը ստեղծել է այնպիսի միջավայր և օրենսդրական նորմեր, տվել է այնպիսի «խոստումներ», որոնց հիման վրա ներդրողը կատարել է իր ներդրումը, առավել ևս եթե արդեն տրվել են լիցենզիաներ որոշակի ժամկետների համար, դրանց պայմանները չեն կարող միակողմանիորեն փոփոխվել՝ վնաս հասցնելով ներդրողին և կոտրելով վերջինիս սպասելիքները: Արգենտինայի դեմ գործով տրիբունալը արձանագրել է, որ հյուրընկալող պետության իրավական դաշտի փոփոխությունը հանգեցնում է արդար և հավասար վերաբերմունքի խախտմանը, քանի որ կայունությունը և կանխատեսելիությունը այդ սկզբունքի կարևոր բաղադրիչ են: 

Բացի դրանից՝ ներդրումները չպետք է բռնագրավվեն կամ ազգայնացվեն ուղղակի կամ անուղղակի ճանապարհով, այնպիսի միջոցառումների իրականացմամբ, որոնք հավասարազոր են բռնագրավմանը կամ ազգայնացմանը, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դրանք կատարվում են ի շահ հասարակության, անխտրական ձևով, պատշաճ փոխհատուցմամբ և օրենքով սահմանված ընթացակարգերով: Օրինակ` Լատվիայի դեմ գործով արբիտրաժային դատարանը արձանագրել է, որ սկզբնական սակագնի կտրուկ փոփոխությունը հանգեցնում է անուղղակի բռնագրավման, քանի որ դրա հետևանքով ներդրումը դառնում է «տնտեսապես անկենսունակ» և «արժեզուրկ»: 

Էներգետիկայի ոլորտում նմանատիպ վեճեր այժմ քննվում են միջազգային արբիտրաժային դատարաններում: Օրինակ՝ Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնի (անգլ.՝ ICSID) կողմից քննվող գործերից մեկի շրջանակներում՝ Իսպանիայի և ներդրողի միջև առկա էր համաձայնություն առ այն, որ շուրջ 25 տարի էլեկտրական էներգիայի սակագները կլինեն ֆիքսված: Սա ընդամենը մեկն էր այն 30 գործերից, որոնք ներկայացվել էին Իսպանիայի դեմ՝ 2010 և 2014թթ. Իսպանիայի կողմից կատարված օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում: Արբիտրաժային տրիբունալը օգոստոսի 31-ի վճռով հաստատել է, որ էներգետիկայի ոլորտում Իսպանիայի կողմից ձեռնարկված օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում ներդրողի օրինական ակնկալիքները խախտվել են, և պարտավորեցրել է Իսպանիային փոխհատուցել ներդրողին կրած վնասները, քանի որ վերջինս խախտել էր Էներգետիկ խարտիայի պայմանագրի համապատասխան դրույթները: Արբիտրաժային տրիբունալը մեկ այլ գործով 2017թ. մայիսին արձանագրել էր արդար և հավասար վերաբերմունքի խախտում Իսպանիայի կողմից և պարտավորեցրել՝ ներդրողներին վճարել շուրջ 128 միլիոն եվրոյի փոխահատուցում: 

2005թ. Չեխիան երաշխավորել էր ներդրողներին, որ սակագինը 1 տարվա ընթացքում 5 տոկոսից ավել չի նվազեցվի: Սակայն, Չեխիայի կառավարությունը ընդունել էր որոշում, որով արևային էներգետիկայից ստացված եկամուտները հետադարձ կերպով բռնագանձվել էին, իսկ հաշվարկվող սակագինը կտրուկ նվազեցվել: Նատլանդի տրիբունալը 2017թ. կայացրած որոշմամբ եզրակացրել էր, որ Չեխիայի կողմից խախտվել է Էներգետիկ խարտիայի պայմանագով սահմանված արդարացի և հավասար վերաբերմունքի սկզբունքը:

2016թ. Իտալիայի սահմանադրական դատարանը մերժեց ներդրողների փաստարկներն առ այն, որ Իտալիայի կողմից 2014թ. կայացված սակագնային կտրուկ փոփոխության մասին որոշումը կամայականորեն և անհիմն կերպով միջամտում է երկարաժամկետ պայմանագրերին, ինչը խախտում է իրենց օրինական ակնկալիքները: 2018թ. դեկտեմբերին Ստոկհոլմի առևտրի պալատը արձանագրեց Իտալիայի կողմից Էներգետիկ խարտիայի պայմանագրի խախտում՝ ներդրողների օրինական ակնկալիքների մասով, և պարտավորեցրեց հատուցել ներդրողների կրած վնասները: 

Այսպիսով, չպետք է մոռանալ, որ ՀՀ–ն Էներգետիկ խարտիայի պայմանագրի անդամ է դեռևս 1994թ., որոնցով պարտավորվել է ներդրողների նկատմամբ ապահովել արդար և հավասար վերաբերմունքը, որն իր մեջ ներառում է ներդրողի օրինական, օբյեկտիվ և խելամիտ սպասելիքների հարգանքը: Հետևաբար՝ պետությունը ավելի ողջախոհությամբ և լրջությամբ պետք է մոտենա օրենսդրական փոփոխություններ կատարելուն, մշակի հստակ ներդրում ային քաղաքականություն, որպեսզի թե՛ պետությունը, թե՛ ներդրողները վնասներ չկրեն»: