Հայաստանը հարուստ է հանքային պաշարներով, որոնք ունեն էական դեր երկրի տնտեսության զարգացման գործում։ Սակայն վերջին տասնամյակներին հանքարդյունաբերության ոլորտը կանգնած է մի շարք լուրջ մարտահրավերների առաջ, ներառյալ էկոլոգիական, սոցիալ-տնտեսական և իրավական խնդիրները։ Iravaban.net-ի հրապարակումը նպատակ ունի վերլուծել այդ մարտահրավերների բնույթը, ինչպես նաև ոլորտի կայուն զարգացման խնդիրը։

Հայաստանը երկար ժամանակ եղել է և նմում է հանքարդյունաբերական երկիր, որի տնտեսությունը մասամբ կախված է բնական հարստությունների՝ պղնձի, մոլիբդենի, ոսկու և այլ մետաղների արդյունահանման վրա։ Հանքարդյունաբերությունը համարվում է կարևոր եկամտի աղբյուր ինչպես պետության, այնպես էլ մասնավոր ընկերությունների համար։ 

Հանքարդյունաբերության կայուն զարգացումը վերաբերում է այնպիսի ռազմավարության իրականացմանը, որի դեպքում տնտեսական շահը համադրվում է էկոլոգիական և սոցիալական պատասխանատվության հետ։ Միջազգային պրակտիկան ցույց է տալիս, որ միայն երկարաժամկետ և համալիր մոտեցումներով է հնարավոր նվազեցնել հանքարդյունաբերության բացասական հետևանքները և ապահովել հանրության ընդունելիությունը։

ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման նպատակների (SDGs) շրջանակներում առանձնացվում են մի քանի հիմնարար սկզբունքներ, որոնք կիրառվում են նաև հանքարդյունաբերության ոլորտում.

• Բնապահպանական հետևանքների նվազեցում
  
• Տեղական համայնքների իրավունքների և շահերի պաշտպանություն
  
• Թափանցիկություն և հաշվետվողականություն
  
• Բնական ռեսուրսների վերականգնման կամ փոխհատուցման մեխանիզմներ
  

Կանադայի փորձը

Կանադան համարվում է աշխարհում հանքարդյունաբերության կարգավորման առաջատարներից։ Այստեղ կիրառվում է «Կյանքից հետո հանքավայր» (Mine Closure Plan) մոտեցումը, որով հանքի շահագործման ավարտից առաջ հաստատվում է վերականգնման ծրագիր։ Բացի այդ, հանքարդյունաբերող ընկերությունները պարտավոր են ստեղծել ֆոնդ հողի վերականգնման համար։

Ավստրալիայի մոտեցումը

Ավստրալիան կարևորում է համայնքների մասնակցությունը՝ մինչ նախագծերի մեկնարկը։ Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման (Environmental Impact Assessment – EIA) գործընթացը ենթադրում է հանրային քննարկումներ և գիտական փորձաքննություն։ Տեղական աբորիգեն համայնքների իրավունքները պաշտպանվում են օրենքով՝ ապահովելով փոխշահավետ պայմանագրեր։

Նորվեգիայի մոդելը

Նորվեգիայում գործում է հանքարդյունաբերության ոլորտի պետական խիստ վերահսկողություն։ Այստեղ հիմնական շեշտը դրվում է տեխնոլոգիական նորարարությունների վրա՝ կրճատելով արտանետումները և էներգիայի սպառումը։ Բացի այդ, կառավարությունը պահանջում է բաց տեղեկատվություն ռիսկեր մասին՝ ընդգծելով քաղաքացիների տեղեկացված լինելու իրավունքը։

Միջազգային նախաձեռնությունները

• ICMM (International Council on Mining and Metals) – Միջազգային կառույց, որը սահմանում է հանքարդյունաբերության ոլորտի կայուն զարգացման չափանիշներ և պարտավորություններ։
  
• EITI (Extractive Industries Transparency Initiative) – Նպատակ ունի ապահովել թափանցիկություն հանքարդյունաբերության եկամուտների և լիցենզավորման գործընթացներում։ Հայաստանը EITI-ի անդամ է 2017 թվականից, սակայն ներգրավվածությունը դեռևս ունի բարելավման լայն հնարավորություն։

Հանքարդյունաբերությունը հասարակությունների համար տարբեր հարցեր է առաջացնում՝ ի՞նչ օգտակար հանածոներ են մշակվում, որտե՞ղ են գտնվում հանքերը, ո՞վ է դրանց սեփականատերը, ի՞նչ հանքաքարեր են արտադրվում, ի՞նչ տեսքով ու ո՞ր երկրներ են արտահանվում: Հայաստանի անդամակցումը Արդյունահանող ճյուղերի թափանցիկության նախաձեռնությանը (ԱՃԹՆ/EITI) օգնեց պատասխան գտնելու նմանօրինակ հարցերին, դրանք դարձնել ավելի հանրային ու թափանցիկ:

Այսպիսով, Հայաստանն ունի հանքային պաշարների հսկայական պոտենցիալ, որն կարող է նպաստել երկրի տնտեսական զարգացմանը։ Սակայն հանքարդյունաբերության ոլորտի առջև ծառացած են լուրջ էկոլոգիական, սոցիալ-տնտեսական և իրավական մարտահրավերներ։ Այս ոլորտի կայուն զարգացման համար անհրաժեշտ է միջազգային լավագույն փորձի ուսումնասիրություն և կիրառում։ 

ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման նպատակների և միջազգային նախաձեռնությունների, ինչպես ICMM և EITI, կիրառումը կարող են նպաստել թափանցիկության բարձրացմանը, բնապահպանական հետևանքների նվազեցմանը և համայնքների շահերի պաշտպանությանը։ Հիմնական ուղին ոլորտի կայունության ապահովման համար համադրումն է տնտեսական շահի, բնապահպանական պատասխանատվության և հանրային մասնակցության։