Iravaban.net-ը ներկայացնում է իրավաբան, փաստաբան Ներսես Աղաբաբյանի հոդվածը, որը վերաբերում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետին։

«Այս հոդվածի վերնագրից կարելի է ենթադրել, որ ստորև պատրաստվում եմ քննարկել տիեզերագնացության հարցեր։ Ցավոք սրտի, տիեզերագնացության մասին գրեթե ոչինչ չգիտեմ և ստիպված եմ սահմանափակվել իրավաբանությամբ։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառման դատական պրակտիկան այնքան անհետևողական է և լի բազմաթիվ հակասություններով, որ իրապես կարելի է փաստել, որ Օրենսգրքի այս դրույթը կիրառելիս հայկական դատարանները սավառնում են անկշռության մեջ և հավասարակշռությունը պահպանելու համար չեն գտնում իրենց այդքան անհրաժեշտ հենարանը։

Օրենսգրքի հիշատակված հոդվածը վերաբերում է այն դեպքերին, երբ անձը գիտակցել է իր մոտ պարտավորության բացակայության փաստը, սակայն կամավոր, գիտակցաբար և առանց հանդիպական ակնկալիքների գույք է տրամադրել այլ անձի։ Նման հանգամանքներում տրված գույքը չի կարող հետ պահանջվել անհիմն հարստացման կանոններով։ Հոդվածի ամբողջական տեքստը հետևյալն է՝ «[ո]րպես անհիմն հարստացում ենթակա չեն վերադարձման ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության տրված դրամական գումարները և այլ գույքը, եթե ձեռք բերողն ապացուցում է, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գիտեր պարտավորության բացակայության մասին կամ գույքը տրամադրել է բարեգործական նպատակներով»։ Մեջբերված դրույթը հատուկ չէ միայն մեր Օրենսգրքին։ Միևնույն տրամաբանությունը կարելի է գտնել Անգլիայի, Գերմանիայի և Ֆրանսիայի օրենսդրության մեջ։ Անդրադառնանք այս իրավական համակարգերից յուրաքանչյուրին։

Գերմանիա. Մեր Օրենսգրքի դրույթն առավել նման է գերմանական քաղաքացիական օրենսգրքի 814-րդ պարագրաֆին, որի համաձայն՝ պարտավորությունը դադարեցնելու նպատակով կատարվածը չի կարող հետ պահանջվել, եթե կատարող կողմն իմացել է իր մոտ պարտավորության բացակայության մասին, կամ նրա կատարածը բխել է բարոյական պարտավորությունից։ Որպես այս դրույթի կիրառման օրինակ՝ գերմանական դատարանները համարում են, որ եթե անվավեր պայմանագրի կողմը վճարում է այդ պայմանագրով վճարման ենթակա գումարը և լիովին գիտակցում պայմանագրի անվավերությունը, ապա վճարող կողմը հետագայում չի կարող հետ ստանալ վճարածը։ Մինչդեռ, եթե նա կասկածներ է ունեցել պայմանագրի վավերության մասին և վճարել է գումարը, նա անհիմն հարստացման կանոններով իրավունք ունի հետ պահանջելու վճարվածը։[1] Ինչ վերաբերում է հիշատակված բարոյական պարտավորություններին, սրանք այն դեպքերն են, երբ անձն օրենքով չունի որևէ պարտավորություն, սակայն իրեն բարոյապես պարտավորված է զգում կատարել որոշ գործողություններ։ Նման օրինակ է սրճարանում թեյավճարի տրամադրումը. հաճախորդը չունի թեյավճար թողնելու պարտավորություն, սակայն իրեն բարոյապես պարտավորված է զգում դա անել։

Անգլիա. Անգլիական իրավունքում հայտնի Kelly v Solari[2] գործում ապահովագրական ընկերությունը վճարել է այրուն նրա ամուսնու մահվան հետ կապված ապահովագրական հատուցումը, մինչդեռ ամուսինը կենդանության ժամանակ չէր մուծել ապահովագրության պայմանագրով նախատեսված եռամսյակային ապահովագրավճարը, որի հետևանքով պայմանագիրը դադարել էր։ Հայցվոր ապահովագրական ընկերությունը հետ է պահանջել այրուն վճարված գումարը, քանի որ գումարը վճարվել էր դադարած պայմանագրի հիման վրա։ Դատարանը որոշել է, որ հայցվորը կարող է հետ ստանալ սխալի պատճառով վճարված գումարը, սակայն եթե հայցվորն իմացել է ապահովագրության պայմանագրի դադարած լինելու մասին և անտարբեր է եղել ապահովագրական հատուցումը վճարելու հանդեպ, ապա գումարը չի կարող վերադարձվել հայցվորին։ Անգլիական դատարանի տրամաբանությամբ, վճարման հանդեպ անտարբեր լինելը բացառում է սխալը հայցվորի գործողություններում, որն էլ հիմք է հայցը մերժելու համար։

Ֆրանսիա. Վերջապես, անհիմն կերպով տրամադրվածը հետ ստանալու (le paiement de l’indu) հետ կապված համանման դրույթ գործում է Ֆրանսիայում, որտեղ ազատ կամքի դրսևորմամբ տրամադրվածը չի կարող հետ պահանջվել, եթե գույքի տրամադրումը կարելի է որակել որպես նվիրատվություն։[3]

Այս կարճ վերլուծությունից երևում է, որ Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված կանոնն արտառոց չէ, և համանման կանոններ հայտնի են այլ զարգացած իրավական համակարգերին։ Բարդություններն առաջանում են նշված հոդվածի կիրառման փուլում, քանի որ հստակ չէ, թե որ հանգամանքների նկատմամբ է կիրառելի հոդվածը։ Հայկական դատարաններն իրենց որոշումներում բազմիցս անդրադարձել են Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառմանը, սակայն դա չի հեշտացնում գործը, քանի որ այս հոդվածի հիշատակմամբ դատական ակտերը չափազանց հարուստ են հակասություններով։

(1) Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը հայկական դատական ակտերում

Օրենսգրքի քննարկվող հոդվածը կարող է կիրառելի լինել շատ տարբեր հանգամանքներում։ Հատկանշական է, որ կիրառման գրեթե բոլոր ոլորտներում հայկական դատարանները կայացնում են փոխադարձ բացառող որոշումներ։ Այդ որոշումների մանրամասն վերլուծությունը ներկայացվում է ստորև։

(ա) Սխալ վճարումներ

«ՎՏԲ-Հայաստան Բանկ» ՓԲԸ v Խաչիկյան[4] գործով բանկի հաճախորդը ծրագրային խափանման շնորհիվ հաջողացրել է իր դեբետային քարտի հաշվից ելքագրել իրեն հասանելիքից ավել գումար։ Վերքաննիչ քաղաքացիական դատարանն արձանագրել է, որ ավել ելքագրված գումարի չափով պատասխանողն անհիմն հարստացել է բանկի հաշվին, և գումարը ենթակա է վերադարձման։ Մեկ այլ՝ «Նաիրիտ գործարան»  ՓԲԸ v Մարգարյան[5] գործով հայցվորը պատասխանողի հետ կնքած գույքի առուվաճառքի պայմանագրով վերջինից գնել է շարժական գույք։ Գույքի գինը կազմել է 1,431,250 դրամ, որից գնորդը պետք է պահեր 10% եկամտահարկ։ Գումարը վճարելիս՝ գնորդը սխալմամբ չի պահել եկամտահարկը և փոխանցել է ողջ գումարը վաճառողին։ Առաջին ատյանի դատարանն ավել վճարված գումարը որակել է որպես անհիմն հարստացում և բռնագանձել հօգուտ հայցվորի։

Սխալները կարող են վերաբերել ինչպես փաստական հանգամանքներին (փաստական սխալ), այնպես էլ իրավական կարգավորմանը (իրավական սխալ)։ Չկա որևէ տրամաբանական պատճառ, թե ինչու այս երկու երևույթները պետք է հանգեցնեն տարբեր արդյունքների։ Այս առումով, առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի «Ռասկո» ԱՍՊԸ v Հախվերդյան[6] գործը, որում վերաքննիչ դատարանն իրավացիորեն չի տարբերակել փաստական սխալներն իրավական սխալներից։[7] Այս գործով հայցվոր «Ռասկո» ԱՍՊԸ-ն ապահովագրել է պատասխանող Հախվերդյանի ավտոմեքենան: Վերջինս բախվել է ոմն Մալաքյանին պատկանող ավտոմեքենային, և վթարի առիթով ապահովագրական ընկերությունը հատուցել է Հախվերդյանին 3,027,820 դրամ գումար։ «Ռասկո» ԱՍՊԸ-ն սուբրոգացիայի հիմքով (Օրենսգրքի 1021-րդ հոդված) հայց է ներկայացրել Մալաքյանի դեմ, սակայն այդ հայցը մերժվել է. դատարանի եզրահանգմամբ՝ Հախվերդյանին վճարված հատուցումը չի բխել նրա և «Ռասկո» ԱՍՊԸ-ի միջև կնքված ապահովագրական պայմանագրից։ Գործում առկա նամակագրությունից ակնհայտ է, որ ապահովագրական ընկերությունը եղել է այն կարծիքին, որ Հախվերդյանին վճարված հատուցումը բխել է ապահովագրական պայմանագրի դրույթներից։ Մինչդեռ, Մալաքյանի դեմ ներկայացված հայցի մերժման փաստով պարզվել է, որ ընկերությունը գործել է իրավական սխալի ազդեցության ներքո։ Այս պատճառով էլ վերաքաննիչ դատարանը Հախվերդյանին վճարված ապահովագրական հատուցումը վերադարձրել է հայցվորին՝ որպես անհիմն հարստացում։

«ՎՏԲ-Հայաստան Բանկ» ՓԲԸ v Խաչիկյան, «Նաիրիտ գործարան»  ՓԲԸ v Մարգարյան և «Ռասկո» ԱՍՊԸ v Հախվերդյան գործերի փաստերից ակնհայտ է հայցվորների կողմում սխալի առկայությունը։ Առաջին դեպքում, ծրագրային խափանման պատճառով սխալ է հաշվարկվել պատասխանողի հանդեպ բանկի պարտավորության չափը։ Երկրորդ դեպքում, գումարը վճարելիս սխալմամբ չեն պահվել հարկերը և վճարվել են պատասխանողին։ Երրորդ դեպքում, գումարը վճարվել է պայմանագրի դրույթների սխալ մեկնաբանման հետևանքով։

Այժմ դիտարկենք մեկ այլ գործ, որով վերաքննիչ դատարանը կայացրել է վերոնկարագրված գործերին առաջին հայացքից հակասող որոշում։ «Արդշինբանկ» ՓԲԸ v Նիկողոսյան[8] գործով հանգուցյալ Գ. Զաքարիան ունեցել է բանկային հաշիվներ «Արդշինբանկ» ՓԲԸ-ում։ Նրա մահվանից հետո օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտով սահմանվել է, որ ժառանգության 2/3-ը պետք է տրամադրվի Ա. Նիկողոսյանին, իսկ 1/3-ը՝ Ա. Առաքելյանին։ Ա. Նիկողոսյանը նշված դատական ակտի հիման վրա դիմել է բանկին և ստացել հանգուցյալի բանկային հաշիվներին առկա ողջ գումարը։ Հետագայում Ա. Առաքելյանը դիմել է բանկին՝ պահանջելով իրեն վճարել հաշիվներում եղած միջոցների 1/3-ը։ Բանկը վճարել է Ա. Առաքելյանին նրան հասանելիք գումարը և պահանջել Ա. Նիկողոսյանից, որ վերջինս բանկին վերադարձնի իրեն վճարված գումարի 1/3-ը։ Ա. Նիկողոսյանը բանկի պահանջը կատարել է մասամբ և չի վերադարձրել 2,893.53 ԱՄՆ դոլարի չափով գումար։ Վերաքննիչ դատարանը Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի հիման վրա որոշել է, որ 2,893.53 ԱՄՆ դոլարը ենթակա չէ վերադարձման բանկին։ Վերաքննիչ դատարանի հիմնավորմամբ՝

«Ա. Նիկողոսյանին գումարները վճարելու հիմք է հանդիսացել վերջինիս դիմումը՝ կից ներկայացված ժառանգության հատկացման [դատական ակտը]… Բանկը գիտեր հաշվին եղած ամբողջ գումարը վճարելու պարտավորության բացակայության մասին։ … ակնհայտ է, որ հայցվորը պահանջվող գումարները վճարել է ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության և [նա] ի սկզբանե գիտեր [դրա] մասին։»[9]

Ինչո՞վ է տարբերվում այս գործը նախորդ երեք գործերից։ Տվյալ դեպքում հայցվոր բանկը չի պնդել, որ վճարումը կատարվել է սխալի պատճառով։ Դատարանը կիրառել է Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը՝ արձանագրելով, որ բանկը տիրապետել է ժառանգության հատկացման մասին դատական ակտին և տեղյակ է եղել երկու ժառանգներին վճարման ենթակա գումարի չափի մասին։ Վերաքննիչ դատարանը կարծես թե փորձել է հիմնավորել, որ բանկի գործողություններում բացակայել է սխալը, սակայն այս մասով դատարանի հիմնավորումը թերի է. բանկի կողմից պարտավորության բացակայության մասին վկայող փաստերի իմացությունը դեռևս չի նշանակում, որ գումարը վճարելիս բանկը չէր կարող սխալվել։ «Արդշինբանկ» ՓԲԸ v Նիկողոսյան գործով հայցի մերժումը ճիշտ է, քանի որ բանկը չի էլ փորձել հիմնավորել, որ գումարը վճարվել է սխալմամբ։ Մյուս կողմից, հայցվորի գործողություններում սխալը բացառելու առումով վերաքննիչ դատարանի պատճառաբանությունը սխալ է և չպետք է կիրառվի նմանատիպ գործերում։

Արձանագրելով անհիմն հարստացման գործերով հայցվորի կողմում սխալի էական նշանակությունը՝ հնարավոր է դառնում հաշտեցնել «Արդշինբանկ» ՓԲԸ v Նիկողոսյան գործի արդյունքը «ՎՏԲ-Հայաստան Բանկ» ՓԲԸ v Խաչիկյան, «Նաիրիտ գործարան»  ՓԲԸ v Մարգարյան և «Ռասկո» ԱՍՊԸ v Հախվերդյան գործերի տրամաբանության հետ։ Սակայն հայկական դատական պրակտիկան գիտի դեպքեր, երբ նման հաշտեցումն անհնարին է, և նման դեպքերում ստիպված ենք արձանագրել դատական ակտերի միջև ակնհայտ հակասությունը։ Նման օրինակ է «ՎՏԲ-Հայաստան Բանկ» ՓԲԸ v Ասլանյան և Արևշատյան[10] գործը, որտեղ Ասլանյանը բանկի միջոցով ցանկացել է Արևշատյանին փոխանցել 3,000 ռուբլի, սակայն բանկի աշխատակցի սխալի պատճառով ռուբլու փոխարեն փոխանցվել է 3,000 եվրո։ Բանկի աշխատակցի սխալն արձանագրվել է նույն օրը կազմված ակտով։ Հայցվոր բանկը պահանջել է վերադարձնել 3,000 եվրո գումարը, սակայն վերաքաննիչ դատարանը մերժել է հայցը հետևյալ պատճառաբանությամբ՝

«… սույն գործով առկա է անհիմն հարստացման դեպք, ինչը կատարվել է բանկի աշխատակցի սխալի արդյունքում (ընդգծումը՝ Ն.Ա.), իսկ վերջինիս հայտնի է եղել Լ. Ասլանյանի, Հ. Արևշատյանի որևէ պարտավորության բացակայության մասին, որի պայմաններում փոխանցված գումարը որպես անհիմն հարստացում [Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի] հիմքով ենթակա չէ վերադարձման։ … Հ. Արևշատյանը հայցվորի հաշվին անհիմն ձեռք է բերել 3,000 եվրո, սակայն դրամական գումարը ձեռք է բերել ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության (ընդգծումը՝ Ն.Ա.), հայցվոր կողմը տեղյակ է եղել Լ. Ասլանյանի, Հ. Արևշատյանի պարտավորության բացակայության մասին, ուստի բանկի աշխատակցի սխալմունքի արդյունքում … 3,000 ռուբլու /RUR/ փոխարեն 3,000 եվրո /EUR/ փոխանցված գումարը, որպես անհիմն հարստացում, ենթակա չէ վերադարձման։»[11]   

«ՎՏԲ-Հայաստան Բանկ» ՓԲԸ v Ասլանյան և Արևշատյան գործով վերաքննիչ դատարանի կայացրած որոշումը սխալ է ինչպես հիմնավորման, այնպես էլ արդյունքի տեսակետից։ Դատարանն արձանագրել է, որ վճարումը կատարվել է «բանկի աշխատակցի սխալի արդյունքում», սակայն հետագայում դատարանը գնահատել է վճարումը որպես տրված «ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության»։ Այս երկու եզրահանգումները բացառում են միմյանց։ Սխալի հետևանքով վճարված գումարը չի կարող համարվել տրված ի կատարումն որևէ (նույնիսկ գոյություն չունեցող) պարտավորության այն պարզ պատճառով, որ վճարողն ի սկզբանե ցանկություն չի ունեցել վճարելու գումարը։ «Ի կատարումն» արտահայտությունը հուշում է մեզ, որ խոսքը կամավոր և գիտակցված գործողությունների մասին է։ Օրինակ, եթե մտնեք բանկ և, դրամական փոխանցում կատարելիս, բանկի աշխատակցին տրամադրեք սխալ բանկային հաշիվ, դա չի նշանակի, որ սխալ անձին ձեր վճարած գումարը տրվել է ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության։ Ձեր և գումարը ստացած անձի միջև վճարման պահին չկար որևէ պարտավորություն, և դուք գիտեիք դրա մասին։ Սակայն, միևնույն է, վճարած գումարը չի փոխանցվում ի կատարումն որևէ պարտավորության, այլ փոխանցվում է ձեր փաստական սխալի պատճառով։

***

Հայկական դատարանները չեն անդրադառնում սխալին՝ որպես առանձին իրավական կատեգորիայի։ Մինչդեռ այս բաժնում ներկայացված դատական գործերից հնարավոր է տրամաբանական շղթա կազմել միայն հայցվորի կողմում սխալի առկայությունը կամ բացակայությունը վերլուծելու շնորհիվ։ Հայցվորի սխալն ինքնին նշանակում է, որ վճարումը կամ գույքի տրամադրումը չի կարող լինել ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության, և հետևաբար նման դեպքերում չի կարող կիրառվել Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը։

(բ) Ոչ իրավաչափ ճնշման ներքո կատարված վճարումներ

Տրամաբանական է սխալ վճարումներից հետո անցնել ոչ իրավաչափ ճնշման ներքո կատարված վճարումների քննարկմանը, քանի որ երկու դեպքում էլ վճարողի մոտ բացակայում է վճարումը կատարելու ցանկությունը։ Հայկական իրավական համակարգը չի ճանաչում «ոչ իրավաչափ ճնշում»[12] եզրը, սակայն դա չի առաջացնում էական խնդիրներ մեր վերլուծության համար։ Այս ենթագլխում պետք է պատասխանենք՝ արդյո՞ք ընդունելի է Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառումը այն դեպքերում, երբ հայցվորը կատարում է վճարումը ոչ իրավաչափ ճնշման ներքո։ Նախապես պարզաբանեմ, որ «ոչ իրավաչափը» չի կարելի նույնացնել «ապօրինիի» հետ, քանի որ առաջին հասկացությունն ավելի լայն է։ Հայցվորի նկատմամբ ոչ իրավաչափ ճնշումը կարող է խեղել վճարում կատարելու նրա կամքը և լինել ապօրինի (օրինակ՝ կյանքին սպառնալիքը, ֆիզիկական ցավի պատճառումը), սակայն երբեմն հայցվորի կամքը կարող է խեղվել օրենքին չհակասող ճնշման եղանակով. սրանք այն դեպքերն են, երբ կողմերից մեկը, ազդեցություն ունենալով մյուսի նկատմամբ, ուղղորդում է վերջինիս գործողությունները։ Ոչ իրավաչափ ճնշման երկրորդ տարբերակի լավ օրինակ է Թադևոսյան v «Երևանի կառուցապատման ներդրումային ԾԻԳ» ՊՈԱԿ[13] գործը, որը վերաբերում է Հյուսիսային պողոտայի տխրահռչակ օտարումներից մեկին։ Թադևոսյանը եղել է Աբովյան 9ա հասցեում գտնվող 240.2 քմ շինության և 437.8 քմ հողամասի սեփականատերը։ Հյուսիսային պողոտայի օտարումների ժամանակ նրա և պատասխանող ԾԻԳ-ի միջև կնքվել է նշված գույքի առուվաճառքի պայմանագիր, որով գույքի վաճառքի գինը եղել է 394,479.9 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ։ Գումարը վճարվել է Թադևոսյանին, որից հետո նրա հետ կապնվել է ԾԻԳ-ի տնօրենը՝ տեղեկացնելով, որ օտարման վերաբերյալ հարուցվել է քրեական գործ, և Թադևոսյանը պարտավոր է վերադարձնել ԾԻԳ-ին 75,820,000 դրամ։ Թադևոսյանը վերադարձրել է պահանջված գումարը, իսկ քրեական գործը, որը հարուցվել էր Աբովյան 9ա հասցեում գտնվող գույքի դիմաց ԾԻԳ-ի կողմից «ապօրինի փոխհատուցում տալու փաստով», կարճվել է հանցակազմի բացակայության պատճառաբանությամբ։ Քրեական գործի կարճումից հետո Թադևոսյանը հետ է պահանջել իր վճարածը, սակայն ԾԻԳ-ը չի վերադարձրել գումարը։ Վերաքննիչ դատարանի եզրակացմամբ՝

«…վիճելի գումարի վերադարձման համար հայցվորի մոտ որպես հիմք է հանդիսացել պատասխանողի … պահանջը, որը հիմնված չի եղել ո՛չ օրենքի, ո՛չ այլ իրավական նորմատիվ կամ անհատական ակտի, և ո՛չ էլ գործարքի վրա: Այսինքն, իրավական առումով պատասխանողի … պահանջը 75,820,000 ՀՀ դրամ գումարի վերադարձման մասին չի ունեցել որևէ իրավական հիմնավորում, և դրա չկատարումը հայցվորի նկատմամբ չէր կարող ինքնին առաջ բերել քաղաքացիական-իրավական բացասական հետևանքներ:

…  75,820,000 ՀՀ դրամ գումարը հայցվորի կողմից պատասխանողին … վերադարձնելիս, վերջինիս նկատմամբ հայցվորը չի ունեցել դրամական պարտավորություն: Այն, որ հայցվորը տեղյակ է եղել իր և պատասխանողի ․․․ միջև [պարտավորության] բացակայության մասին, հաստատվում է [նրանով], որ բացի ․․․ առուվաճառքի պայմանագրից կողմերի միջև բացակայ[ել] է որևէ այլ քաղաքացիաիրավական պայմանավորվածություն կամ գումարի վերադարձման կամ դրան առնչվող այլ համաձայնություն:

… սույն քաղաքացիական գործով առկա հայցի հիմքի և առարկայի շրջանակներում իրավական վեճի նկատմամբ ամբողջությամբ կիրառել է [Օրենսգրքի] 1099 հոդվածի 4-րդ կետի պահանջը:

Ինչ վերաբերում է հայցվոր կողմի այն փաստարկին, որ պատասխանողն իրեն տեղեկացնելով, որ վճարած գումարի կապակցությամբ ՀՀ գլխավոր դատախազությունն իրենց միջև կնքված պայմանագրային հարաբերության նկատմամբ քննություն է իրականացնում, պահանջել է վերադարձնել 75,820,000 ՀՀ դրամ ավել վճարված գումարը, իրեն գցել է թյուրիմացության մեջ, և դա է պատճառը, որ նա այդ գումարը հանձնել է պատասխանողին, այդ կապակցությամբ վերաքննիչ դատարանն արձանագրում է, որ այդ փաստարկը հայցվորի համար կարող է հանդիսանալ ինքնուրույն իրավական հիմք՝ ընդհանուր հայցային վարույթի կարգով պատասխանողի … գործողությունները դատական կարգով վիճարկելու համար:»[14]

            Այս գործի փաստերից ակնհայտ է, որ ԾԻԳ-ին գումարի վերադարձը չի եղել հայցվորի կամավոր և գիտակցված գործողությունների արդյունքը, ինչն էլ պետք է բացառեր Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառումը։ Վերաքննիչ դատարանի որոշումը սխալ է առնվազն չորս պատճառով։ Առաջին հերթին, գործի փաստերում եղել է գումարը վերադարձնելու մասին պետական կազմակերպության պահանջը, իսկ անձն իրավունք ունի վստահելու պետական մարմինների կամ կազմակերպությունների պահանջների իրավաչափությանը։ Տվյալ դեպքում, հայցվորը գումարը վերադարձրել է՝ ելնելով ԾԻԳ-ի պահանջից և վստահելով դրա իրավաչափությանը։ Վերաքննիչ դատարանի տրամաբանությամբ ստացվում է, որ պետական մարմիններն ազատ են պահանջելու քաղաքացիներից կատարել օրենքից չբխող վճարումներ, իսկ վճարումները ստանալու դեպքում կարող են գումարը չվերադարձնել քաղաքացիներին։ Երկրորդ հերթին, հայցվորի կնքած գործարքի վերաբերյալ հարուցվել և հետագայում կարճվել է մի քրեական գործ, ինչը հիմքեր է տալիս ենթադրելու, որ հայցվորը վերադարձրել է գումարը ճնշման ներքո և վախենալով հնարավոր քրեական պատասխանատվությունից։ Հայցվորի վարքագծի նկատմամբ քրեական գործի ազդեցությունը գնահատելու համար դատարանը պարտավոր էր պարզել՝ այս հարցերի շուրջ հայցվորը ստացե՞լ էր անկախ իրավաբանական խորհրդատվություն, թե՝ ոչ։ Գործի քննության ընթացքում այս հարցը չի պարզվել։ Երրորդ հերթին, գործի փաստերը հայցվորին թույլ են տալիս պնդել, որ վերջինս գործել է սխալի ազդեցության ներքո։ Ինչպես տեսանք նախորդ ենթագլխում, հայցվորը կարող է հետ ստանալ իր սխալի պատճառով վճարված գումարը։ Նույն տրամաբանությունն առավել ևս կիրառելի է այն դեպքերում, երբ հայցվորի սխալն առաջացել է պատասխանողի ներգործության հետևանքով։ Այս կապակցությամբ վերաքննիչ դատարանը նշել է, որ սխալի ներքո գործելու փաստարկը «հայցվորի համար կարող է հանդիսանալ ինքնուրույն իրավական հիմք՝ ընդհանուր հայցային վարույթի կարգով պատասխանողի ․․․ գործողությունները դատական կարգով վիճարկելու համար»։ Չգիտեմ, թե ինչ է նկատի ունեցել դատարանն այս նախադասությամբ, բայց հավանաբար խոսքը խաբեության հիմքով գործարքն անվավեր ճանաչելու մասին է (Օրենսգրքի 313-րդ հոդված)։ Եթե վերաքննիչ դատարանն այստեղ իսկապես նկատի է ունեցել Օրենսգրքի 313-րդ հոդվածը, ապա դատարանը հակասել է ինքն իրեն։ Մի կողմից, դատարանն արձանագրել է, որ հայցվորի կողմից գումարի վերադարձը «…հիմնված չի եղել ո՛չ օրենքի, ո՛չ այլ իրավական նորմատիվ կամ անհատական ակտի, և ո՛չ էլ գործարքի վրա», իսկ մյուս կողմից, առաջարկել է հայցվորին առանձին հայցով վիճարկել պատասխանողի գործողությունները՝ պահանջելով ճանաչել գոյություն չունեցող գործարքի անվավերությունը։ Վերջապես, չորրորդ հերթին, դատական քաղաքականության տեսակետից, վերաքննիչ դատարանի որոշումը խրախուսում է շորթման փորձերը։

            Բերված փաստարկներից կարող ենք արձանագրել, որ Թադևոսյան v «Երևանի կառուցապատման ներդրումային ԾԻԳ» ՊՈԱԿ գործով վերաքննիչ դատարանի որոշումը սխալ է։ Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը չպետք է կիրառվեր, իսկ պատասխանողին վճարված 75,820,000 դրամը պետք է վերադարձվեր հայցվորին։

***

Եզրակացնելով՝ նշեմ, որ Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառումը բացառվում է ոչ իրավաչափ ճնշման պարագայում, մինչդեռ իրավաչափ ճնշման դեպքում հոդվածի կիրառումը հնարավոր է։ Իրավաչափ ճնշման դասական դեպք է դատարան հայց ներկայացնելու սպառնալիքը։ Օրինակ, եթե անձը, ցանկանալով խուսափել հնարավոր դատական քաշքշուկներից, գնում է հաշտության և վեճի մյուս կողմին վճարում գումար, վճարվածը չի կարող հետ պահանջվել նույնիսկ եթե գումարն օրենքով ենթակա չէր վճարման։

(գ) Ուրիշի պարտքի մարումը

Ուրիշի պարտքի մարման վերաբերյալ կա երկու դատական գործ, որոնցով Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը կիրառվել է հակասական ձևով։ Հարցի բարդությունն ընդգծվում է նրանով, որ երկու գործով էլ վերաքննիչ դատարանում նախագահել են իրավաբանական հանրության մեջ մեծ հարգանք վայելող դատավորներ։ Պողոսյան v ՍաութԹեք Քընսալտինգ[15] գործով նախագահողը եղել է դատավոր Արսեն Մկրտչյանը, իսկ Բազոյան v Խաչատրյան[16] գործով՝ դատավոր Ստեփան Միքայելյանը։

Պողոսյան v ՍաութԹեք Քընսալտինգ գործով վիճել են վարձատուն և վարձակալը։ Նրանց միջև կնքված պայմանագրով վարձատուն պարտավորվել է վճարել վարձակալված տարածքի ջրի օգտագործման վարձը, սակայն փաստացի այդ վճարումները (ընդամենը 201,298 դրամ) կատարել է վարձակալի տնօրենը։ Բնականաբար, վերջինս գիտեր իր մոտ ջրի օգտագործման վարձը վճարելու պարտավորության բացակայության մասին, սակայն վերաքննիչ դատարանն առանց հիմնավորելու նշել է, որ Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը սույն գործով կիրառելի չէ, և տնօրենի օգտին է բռնագանձել 201,298 դրամը՝ որպես պատասխանողի անհիմն հարստացում։

Բազոյան v Խաչատրյան գործի փաստերն ավելի խճճված են։ Խաչատրյանը վարկային կազմակերպությունից ներգրավել է վարկային միջոցներ, որոնց դիմաց գրավադրել է իր սեփական բնակարանը։ Բազոյանը բանավոր համաձայնության հիման վրա զբաղեցրել է Խաչատրյանի բնակարանը՝ որպես վարձակալ, սակայն որոշ ժամանակ անց բանավոր համաձայնվել է Խաչատրյանի հետ բնակարանը ձեռք բերելու մասին։ Բանավոր համաձայնությամբ Բազոյանը սկսել է մարել վարկային կազմակերպության հանդեպ Խաչատրյանի պարտքը՝ պայմանով, որ առուվաճառքի պայմանագրի կնքման ժամանակ վարկի մարումների գումարը կնվազեցվի բնակարանի գնից։ Վարկային կազմակերպությանը Բազոյանի վճարած ընդհանուր գումարը կազմել է 2,625,529․5 դրամ։ Ժամանակի ընթացքում Խաչատրյանը մտափոխվել և հրաժարվել է վաճառել բնակարանը Բազոյանին։ Վերջինս դիմել է դատարան՝ պահանջելով Խաչատրյանից բռնագանձել 2,625,529․5 դրամ գումար՝ որպես անհիմն հարստացում։ Վերաքննիչ դատարանը մերժել է Բազոյանի հայցը հետևյալ հիմնավորմամբ՝

«… հայցվոր Աննա Բազոյանը … Նունե Խաչատրյանի փոխարեն վարկային պայմանագրով ստանձնած պարտավորությունը կատարելիս, գիտեր իրենց միջև նման պարտավորության, ինչպես նաև` վիճելի բնակարանի առուվաճառքի պայմանագրի բացակայության մասին:

… սույն քաղաքացիական գործով կիրառելի է [Օրենսգրքի] 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի դրույթը, որի կիրառելիության պայմաններում սկզբնական հայցը դառնում է անհիմն։»[17]

Ներկայացված երկու գործում էլ հայցվորը գիտակցաբար մարել է պատասխանողի պարտքը՝ իմանալով, որ բացակայել է պարտքը մարելու պարտավորությունը։ Առաջին գործում հայցը բավարարվել է, և Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը չի կիրառվել, իսկ երկրորդում հայցը մերժվել է նույն հոդվածի հիման վրա։ Պատասխանելու համար, թե որոշումներից որ մեկն է ճիշտ, անհրաժեշտ է անդրադառնալ ուրիշի պարտքի մարմանը՝ որպես իրավական երևույթի։

Երբ ուրիշի պարտքը մարվում է հանձնարարության կամ լիազորագրի հիման վրա, պարտքը մարողի և պարտատիրոջ միջև գործում է հանձնարարության պայմանագիր։[18] Նման դեպքերը կապ չունեն անհիմն հարստացման կանոնների հետ, քանի որ վերջիններս կրում են արտապայմանագրային բնույթ։ Անհիմն հարստացմանը կարող են վերաբերել ուրիշի պարտքի մարումները, որոնք կատարվել են առանց պարտապանի հանձնարարության կամ լիազորագրի։ Ռոմանո-գերմանական ընտանիքի իրավական համակարգերին հատուկ է մոտեցումը, որ անձը կարող է մարել ուրիշի պարտքն առանց վերջինիս համաձայնության։ Բացառություն են կազմում դեպքերը, երբ պարտատերը շահագրգռված է պարտապանի կողմից պարտավորությունն անձամբ կատարելու մեջ։[19] Հայաստանում կարող եք մտնել որևէ բանկ և, առանց լիազորություն հավաստելու, մարել ձեր ընկերոջ վարկային պարտավորությունները. վճարումը կատարելուց հետո ընկերոջ պարտքը բանկի հանդեպ կդադարի կատարված վճարի չափով։ Ինչպես Պողոսյան v ՍաութԹեք Քընսալտինգ, այնպես էլ Բազոյան v Խաչատրյան գործում վերաքննիչ դատարանն արձանագրել է, որ պատասխանողի պարտքը դադարել է հայցվորի վճարմամբ, այսինքն՝ պատասխանողի հարստացման փաստը հայկական իրավունքի տեսակետից անհերքելի է։ Մնում է պատասխանել՝ պե՞տք է այդ հարստացումը վերադարձվի, թե՞ ոչ։

Ինչպես նշվել է նախաբանում, Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի ակունքները գալիս են գերմանական քաղաքացիական օրենսգրքից։ Ուրիշի պարտքի մարման դեպքերի համար գերմանական քաղաքացիական օրենսգիրքը հատուկ նախատեսել է Rückgriffskondiktion կոչվող իրավունքի պաշտպանության եղանակը, որն ուրիշի պարտքը մարողին թույլ է տալիս հետ ստանալ վճարածը։[20]

Ֆրանսիական մոտեցման համաձայն, երբ ուրիշի պարտքը մարելիս անձը հետապնդել է իր անձնական շահերը կամ կատարել է դա՝ գործելով «ի շահ պարտապանի և նրա պարտավորությունը դադարեցնելու նպատակով», հետադարձ պահանջի իրավունքի տեսքով պարտքը մարողին են փոխանցվում նախկին պարտատիրոջ իրավունքները։ Անկախ հետադարձ պահանջի առկայությունից, պարտքը մարողը կարող է նաև պարտապանի հանդեպ ունենալ ինքնուրույն պահանջ՝ առանց հանձնարարության ի շահ ուրիշի կատարված գործողությունների (gestion d’affaires)[21], իսկ եթե այդ հիմքը կիրառելի չէ՝ անհիմն հարստացման հիմքով։[22] Սա չի նշանակում, որ ուրիշի պարտքի մարումն ինքնաբերաբար առաջացնում է անհիմն հարստացումից բխող պահանջներ. Ֆրանսիայում (ինչպես և Գերմանիայում) նման պահանջ չեն կարող ներկայացնել մեծահոգությունից ուրիշի պարտքը մարած անձինք։ Մինչդեռ, եթե ուրիշի պարտքը մարողը գործել է իր օրինական շահերի պաշտպանությունից դրդված, նրա վճարած գումարը ենթակա է վերադարձման։[23] Սա, սակայն, պարտքը մարողի հայցի բավարարման միակ դեպքը չէ։ Պատկերավոր լինելու համար՝ բերեմ ֆրանսիայի վճռաբեկ դատարանի պրակտիկայից մեկ օրինակ. կնոջ ամուսինն ամուսնալածությունից հետո հոգացել է իր խորթ զավակին խնամելու ծախսերը։ Զավակի կենսաբանական հոր կողմից հայրությունը ճանաչելուց հետո, նախկին ամուսինն անհիմն հարստացման հիմքով հայց է ներկայացրել կենսաբանական հոր դեմ՝ հիմնավորելով, որ զավակի մորը վճարված գումարները հարստացրել են պատասխանողին։ Հայցը բավարարվել է, քանի որ զավակին խնամելու հայցվորի պարտականությունը դադարել էր հայրության ճանաչման հետադարձ ուժի ազդեցությամբ։[24]

Վերադառնանք հայկական երկու գործերին։ Պողոսյան v ՍաութԹեք Քընսալտինգ գործում ջրի վարձը պետք է վճարեր վարձատուն, սակայն դա կատարել է վարձակալի տնօրենը։ Ակնհայտ է, որ վերջինս չի մարել վարձատուի պարտքը մեծահոգությունից և ոչ էլ անտարբեր է եղել այդ պարտքի մարման նկատմամբ։ Գումարը չվճարելու դեպքում կդադարեր տարածքի ջրամատակարարումը՝ խնդիրներ առաջացնելով վարձակալի համար։ Վարձակալի տնօրենը ստիպված մարել է վարձատուի պարտավորությունները՝ իր անձնական շահերը պաշտպանելու դրդապատճառով։ Այս գործով վերաքննիչ դատարանի որոշման արդյունքը ճիշտ է, թեև որոշման մեջ չի բերվել Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը չկիրառելու հիմնավորումը։ Ինչ վերաբերում է Բազոյան v Խաչատրյան գործին, ապա այս դեպքում Օրենսգրքի հիշատակված դրույթը նույնպես չպետք է կիրառվեր, քանի որ Բազոյանը նույնպես չէր մարել Խաչատրյանի վարկային պարտավորությունները՝ մեծահոգությունից դրդված, և ոչ էլ անտարբեր էր այդ վճարումների նկատմամբ։ Հակառակը՝ վճարումները կատարվել էին առուվաճառքի պայմանագրի կնքման ակնկալիքով, սակայն պայմանագիրն այդպես էլ չէր կնքվել։ Հայկական դատական պրակտիկան հարուստ է գործերով, երբ բանակցությունների փուլում կողմերից մեկը մյուսին վճարում է գումար, սակայն պայմանագիրն ինչ-ինչ պատճառներով չի կնքվում։ Այդպիսի դեպքերում վճարվածը ենթակա է վերադարձման անհիմն հարստացման կանոններով։[25] Նման օրինակ է Գրիգորյան v Ղազարյաններ և Վելիչկո[26] գործը, որտեղ հայցվորը պատասխանողներից բնակարան ձեռք բերելու դիմաց նրանց նախապես վճարել է 23,000 ԱՄՆ դոլար, սակայն գումարը ստանալուց հետո պատասխանողները հայցվորի հետ նոտարական կարգով չեն կնքել առուվաճառքի պայմանագիր։ Դատարանը անհիմն հարստացման կանոններով վճռել է պատասխանողներից համապարտության կարգով բռնագանձել հայցվորի վճարած գումարը։ Չնայած գումարը վճարելու պահին հայցվորի և պատասխանողների միջև առուվաճառքի պայմանագրային հարաբերությունները բացակայել են՝ հայցվորը վճարումը կատարել է այդ հարաբերությունների առաջացման ակնկալիքով, որի պատճառով էլ Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետին դատարանն ընդհանրապես չի անդրադարձել։ Այս գործի փաստերը գրեթե համընկնում են Բազոյան v Խաչատրյան գործով փաստերին, պարզապես վերջին դեպքում հայցվորը վճարել է ոչ թե անմիջապես պատասխանողին, այլ վարկային կազմակերպությանը, որին պարտք էր պատասխանողը։ Սա, սակայն, հիմք չէր Բազոյանի հայցը մերժելու համար, քանի որ էական չէ, թե գումարը վճարվել է պատասխանողին անձամբ, թե անուղղակիորեն՝ երրորդ անձի հանդեպ պատասխանողի պարտքը մարելու ձևով։ Երկու դեպքում էլ գումարը վճարվել է պայմանագրի ակնկալիքով, սակայն պայմանագիրը չի կնքվել։ Երկու դեպքում էլ պատասխանողի հարստացման փաստն անհերքելի է, և նրա դեմ հայցը պետք է բավարարվի։

***

Ուրիշի պարտքի մարման ոչ բոլոր դեպքերում է, որ վճարվածը պետք է վերադարձվի անհիմն հարստացման կանոններով։ Անձը կարող է մեծահոգաբար մարել ուրիշի պարտքը, որի դեպքում կիրառելի կլինի Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը։ Սակայն երբ ուրիշի պարտքը մարվում է սեփական շահերից ելնելով (ինչպես Պողոսյան v ՍաութԹեք Քընսալտինգ գործում) կամ հանդիպական պարտավորությունների ակնկալիքով (ինչպես Բազոյան v Խաչատրյան գործում), վճարվածը պետք է հնարավոր լինի հետ պահանջել անհիմն հարստացման կանոններով։

(դ) Անվավեր գործարքներով վճարումներ

Հոդվածի սկզբում արդեն հիշատակել եմ, որ գերմանական իրավունքում անվավեր պայմանագրի կողմը, որը լիովին գիտակցել է պայմանագրի անվավերությունը, չի կարող հետ պահանջել այդ պայմանագրով իր վճարածը։ Այս առումով, հայկական դատական պրակտիկայում կան հակասություններ։

Որոշ դեպքերում հայկական դատարանները նույնպես անդրադառնում են գործարքի անվավերության մասին կողմի գիտակցելու և նման գործարքով կամավոր վճարումներ անելու հանգամանքին։ Նման օրինակ է «Յունիկար-Դելֆին» ՍՊԸ v «Սևան ազգային պարկ» ՊՈԱԿ[27] գործը, որտեղ կողմերը 2004-ին կնքել են հողամասի վարձակալության պայմանագիր, որը չի ստացել նոտարական վավերացում և չի գրանցվել կադաստրում։ Այդ պայմանագրով վարձակալության առարկա հողամասը հանձնվել է հայցվորին, իսկ վերջինս վճարել է պատասխանողին 1,100,000 դրամ՝ որպես վարձավճար։ Հետագայում՝ 2007-ին, կողմերը կնքել են հողի կառուցապատման իրավունքի պայմանագիր, որը գրանցվել է կադաստրում։ Հայցվորը դատարանից պահանջել է, որ կադաստրում չգրանցված վարձակալության պայմանագրով իր վճարած գումարը հաշվանցվի կառուցապատման իրավունքի պայմանագրով  իր պարտավորությունների դիմաց, քանի որ վարձակալության պայմանագիրը եղել է առոչինչ, և դրանից չի ծագել վճարումներ անելու որևէ պարտավորություն։ Վերաքննիչ դատարանը գնահատել է 1,100,000 դրամ գումարի ստացումը որպես հայցվորի հաշվին պատասխանողի անհիմն հարստացում, սակայն մերժել է այդ գումարի վերադարձը հայցվորին՝ կիրառելով Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը.

«… հայցվորը սույն պահանջը ներկայացնելիս գիտեր պատասխանողի հետ 11.05.2004 թվականին … կնքած հողի վարձակալության պայմանագրի առոչինչ լինելու մասին, ուստի վերջինիս կողմից վճարված գումարը ենթակա չէ վերադարձման»։[28]

Այս գործով վերաքննիչ դատարանը հասել է ճիշտ արդյունքի, սակայն սխալ է պատճառաբանել իր որոշումը։ Հարցն այն է, որ խնդրո առարկա հողամասը հանձնված է եղել հայցվորի օգտագործմանը։ Առանց իրավական հիմքի ուրիշի գույքի օգտագործումը սեփականատիրոջ մոտ առաջացնում է այդ գույքն օգտագործողից նրա անհիմն խնայածը պահանջելու իրավունք, ընդ որում, անհիմն խնայածը չափվում է գույքն օգտագործելու շուկայական արժեքով։[29] Այսինքն, «Յունիկար-Դելֆին» ՍՊԸ v «Սևան ազգային պարկ» ՊՈԱԿ գործում անհիմն հարստացողը ոչ թե հողի սեփականատերն է, ինչպես համարել է վերաքննիչ դատարանը, այլ հողն օգտագործողը, ով առանց բավարար իրավական հիմքի օգտագործել է ուրիշի գույքը, և տրամաբանական է, որ պետք է վճարի դրա դիմաց։ Հողի սեփականատիրոջ անհիմն հարստացումն արձանագրելու համար դատարանը պետք է կա՛մ փաստեր, որ հողը երբևէ հանձնված չի եղել հայցվորին, կա՛մ գնահատեր հողի օգտագործման շուկայական արժեքը և արձանագրեր, որ այդ շուկայական արժեքը պակաս է հայցվորի վճարած 1,100,000 դրամից։ Այս նրբությունն անտեսելով՝ վերաքննիչ դատարանը համարել է, որ հայցվորն իմացել է վարձակալության պայմանագրի անվավեր լինելու մասին և վճարել է գումարը՝ գիտակցելով իր մոտ նման պարտավորության բացակայությունը։ Մինչդեռ, իրականում հայցվորի մոտ գումար վճարելու պարտավորությունն առկա էր, բայց վերջինս բխում էր ոչ թե վարձակալության պայմանագրից, այլ պատասխանողի գույքն առանց իրավական հիմքի օգտագործելու հետևանքով գումար անհիմն խնայելու փաստից. այլ կերպ ասած՝ պատասխանողի հաշվին հայցվորի անհիմն հարստացումից։

Քննարկենք մեկ այլ դեպք։ «Շանթ Պլյուս» ՍՊԸ v Ղարիբյան[30] գործում շինծու գործարքի հիման վրա դրամական փոխանցումներ են կատարվել ոչ թե գործարքի կողմերի, այլ հայցվորի և պետության միջև։ Հայցվորն ավտոմեքենա է ձեռք բերել ոմն Ա. Սերապյանից։ Ավտոմեքենան երբևէ չի հանձնվել հայցվորին, և հայցվորը չի վճարել դրա դիմաց։ Առուվաճառքից շուրջ 8 տարի անց դատարանի վճռով հաստատվել է առուվաճառքի պայմանագրի շինծու լինելը, քանի որ ավտոմեքենայի իրական գնորդը եղել է ոչ թե հայցվոր ընկերությունը, այլ պատասխանող Ղարիբյանը։ Շինծու գործարքի հիման վրա հայցվորը կրել է մաքսազերծման և շուրջ 8 տարվա գույքահարկի ծախսեր (ընդամենը 5,255,000 դրամ), որոնք գործարքի պատշաճ ձևակերպման դեպքում պետք է կրեր իրական գնորդը՝ պատասխանող Ղարիբյանը։ Հայցվորը պահանջել է պատասխանողից բռնագանձել նշված ծախսերը։ Տվյալ դեպքում, ակնհայտ է պատասխանողի անհիմն հարստացումը, քանի որ գործարքի շինծու լինելու պատճառով պետության հանդեպ պարտավորությունները կատարել է  հայցվորը։ Ինչպես գիտենք, շինծու գործարքը մեկ այլ գործարքի քողարկման նպատակով կնքված գործարքն է։ Շինծու գործարքն առոչինչ է, և դրանից չեն կարող առաջանալ իրավունքներ և պարտականություններ։ Ընդ որում, գործարքը կարող է շինծու որակվել միայն եթե իրական գործարքը քողարկելու դիտավորությունն առկա է շինծու գործարքը կնքած երկու կողմերի, տվյալ դեպքում՝ հայցվորի և Ա. Սերապյանի մոտ։[31] Ունենալով օրինական ուժի մեջ մտած վճիռ այն մասին, որ հայցվորի և Ա. Սերապյանի միջև կնքված առուվաճառքի պայմանագիրը եղել է շինծու՝ «Շանթ Պլյուս» ՍՊԸ v Ղարիբյան գործով դատարանը հաստատված է համարել, որ հայցվորը գիտակցել է, որ իրականում ավտոմեքենայի նկատմամբ սեփականության իրավունքը պատկանել է ոչ թե իրեն, այլ պատասխանող Ղարիբյանին։ Հետևաբար, հայցվորը նաև իմացել է, որ նա պարտավոր չէր կրել ավտոմեքենայի մաքսազերծման և գույքահարկի ծախսերը։ Այս տրամաբանությամբ, դատարանը կիրառել է Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը և մերժել հայցը։

Չնայած վերոնկարագրված երկու որոշումներին՝ հայկական դատարանները հիմնականում չեն անդրադառնում գործարքի անվավերության մասին կողմի գիտակցելու և նման գործարքով կամավոր վճարումներ անելու հանգամանքին։ Օրինակ՝ Ներսիսյան v Ամիրբեկյան և Խլղաթյան[32] գործով հայցվորը պատասխանողից ձեռք է բերել շարժական գույք, սակայն պատասխանողի ներկայացուցիչը չի ունեցել գույքն օտարելու համար պատշաճ լիազորություն, ինչը հանգեցրել է գործարքի անվավերությանը, որի հետևանքով դատարանը հայցվորին պարտավորեցրել է վերադարձնել գույքը սեփականատիրոջը։ Իմանալով ներկայացուցչի լիազորությունների բացակայության մասին՝ հայցվորը նրան վճարել է գույքի գինը, ինչը չի խանգարել հայցվորին անհիմն հարստացման հիմքով հետ ստանալ իր վճարած գումարը։ Այս առումով հատկապես հետաքրքիր է Բարսեղյան և Գրիգորյան v Ծատուրյաններ[33] գործը, որի լուծումն ակնհայտ հակասում է «Յունիկար-Դելֆին» ՍՊԸ v «Սևան ազգային պարկ» ՊՈԱԿ գործով կայացված որոշմանը։ Այս դեպքում հայցվորները պատասխանողների հետ կնքել են ավտոմեքենայի առուվաճառքի առոչինչ պայմանագիր։ Առոչնչության պատճառն այն էր, որ գործարքից ծագող գնորդների սեփականության իրավունքը պետական գրանցում չէր ստացել ճանապարհային ոստիկանությունում։[34] Առուվաճառքի պայմանագիրը կնքելուց որոշ ժամանակ անց պատասխանողները հետ են ստացել ավտոմեքենան գնորդներից, և մեքենան վաճառվել է երրորդ անձի։ Հայցվորներն ավտոմեքենան ձեռք էին բերել «փակովի» տարբերակով, և մինչև ավտոմեքենան վերադարձնելը հասցրել էին դրա դիմաց պատասխանողներին վճարել 905,000 դրամ։ Վերաքննիչ դատարանն արձանագրել է, որ պատասխանողները նշված գումարի չափով անհիմն հարստացել են հայցվորների հաշվին, և գումարը ենթակա է վերադարձման։ Ընդ որում, պատասխանողները հղում են կատարել «Յունիկար-Դելֆին» ՍՊԸ v «Սևան ազգային -պարկ» ՊՈԱԿ գործին՝ պնդելով, որ հայցվորները տեղյակ են եղել գործարքի առոչնչության մասին, և նրանց վճարածը ենթակա չէ վերադարձման Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի հիմքով։ Ցավոք սրտի, վերաքննիչ դատարանն այս փաստարկին չի անդրադարձել։

Ինչպե՞ս կարելի է հաշտեցնել «Յունիկար-Դելֆին» ՍՊԸ և «Շանթ Պլյուս» ՍՊԸ գործերի արդյունքները՝ մի կողմից, և Ներսիսյան ու Բարսեղյան և Գրիգորյան գործերի արդյունքները՝ մյուս կողմից։ Վերջին երկուսում գործարքների անվավերությունը եղել է կողմերի անփութության կամ իրավական անգրագիտության արդյունքը. հայցվորները ցանկություն են ունեցել փաստացի կատարել գործարքները և ստանալ հանդիպական կատարում։ Այլ կերպ ասած, հայցվորները չեն վերաբերվել իրենց ստանձնած պարտավորություններին որպես «գոյություն չունեցող պարտավորությունների», ինչպես որ դա նախատեսվում է Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետում։ Այդուհանդերձ, մասամբ կամ ամբողջությամբ կատարելով իրենց պարտավորությունները՝ հայցվորները հանդիպական կատարում չեն ստացել։ Կարծում եմ՝ հենց այս պատճառով Ներսիսյան ու Բարսեղյան և Գրիգորյան գործերով հայցերի մերժումը կլիներ անարդար։ Ինչ վերաբերում է այս երկու գործերի և «Յունիկար-Դելֆին» ՍՊԸ գործով որոշման միջև հակասությանը, ապա այդ հակասությունն առաջացել է վերջին գործով վերաքննիչ դատարանի սխալ հիմնավորման պատճառով։ Ճիշտ հիմնավորման դեպքում գործերի միջև հակասությունը վերանում է։ Ինչպես արդեն նշեցի, այդ գործում «Յունիկար-Դելֆին» ՍՊԸ-ն իրականում պարտավոր էր վճարել պատասխանողին։ Մինչդեռ «Շանթ Պլյուս» ՍՊԸ v Ղարիբյան գործով Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառումը ճիշտ է. այս դեպքում հայցվորը լրիվ անտարբեր է եղել իր կատարած վճարումների հանդեպ՝ շինծու գործարքի հիման վրա կրել է ուրիշի գույքի մաքսազերծման ծախսերը և 8 տարի շարունակ այդ գույքի համար վճարել է գույքահարկը։

***

Այս ենթագլխում փորձ եմ կատարել ամփոփել անվավեր գործարքներին վերաբերող դատական գործերով Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառման պրակտիկան։ Սրանով հանդերձ, վիճելի է, թե ընդհանրապես այս դրույթը պետք է կիրառվի անվավեր գործարքով ստացվածը վերադարձնելու դեպքերում, թե՝ ոչ։ Եթե համարենք, որ Օրենսգրքի 304-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված երկկողմանի ռեստիտուցիան մի պահանջ է, որը բխում է կողմերի անհիմն հարստացումից, ապա Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածը վերաբերելի է։ Մինչդեռ, եթե երկկողմանի ռեստիտուցիան անհիմն հարստացման կանոններից անկախ ինքնուրույն պահանջ է, ապա Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի վերաբերելիությունն անվավեր գործարքներով գործերին դառնում է շատ վիճելի։ Ա/Ձ Աղաբեկյան v «Սմբատի Օջախ» ՍՊԸ[35] գործում վերաքննիչ դատարանը կարծես թե հավանությունը տալիս է երկրորդ տարբերակին։ Ինքս հակված եմ առաջին տարբերակին, սակայն այս հարցը բավականին ծավալուն է և արժանի առանձին ուսումնասիրության։

 (ե) Ուրիշի գույքի օգտագործումը

Ինչպես գիտենք, պատասխանողի անհիմն հարստացումը կարող է լինել ինչպես գույք ձեռք բերելու, այնպես էլ գույք խնայելու եղանակով (Օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 1-ին մաս)։ Գույք խնայելու եղանակով անհիմն հարստացման դասական դեպքն է ուրիշի գույքի անհիմն օգտագործումը։ Վճռաբեկ դատարանը Հովհաննիսյան v Կիրակոսյաններ[36] գործով որոշել է, որ սեփականատիրոջ գույքն անհիմն օգտագործելը վերջինիս մոտ իրավունք է առաջացնում պահանջելու գույքն օգտագործողի անհիմն խնայածը, որը հավասար է գույքն օգտագործելու շուկայական արժեքին։

Ուրիշի գույքի օգտագործման վերաբերյալ ստորև կուսումնասիրենք երկու գործ։ Գալստյան v Թումանյանի սպառողական կոոպերատիվ[37] գործում կողմերի միջև կնքվել է անշարժ գույքի վարձակալության առոչինչ պայմանագիր, որի հիման վրա հայցվորը պատասխանողին վճարել է 185,000 դրամ։ Դատարանը վճռել է, որ այդ գումարը չի կարող վերադարձվել հայցվորին, քանի որ.

«…չնայած կողմերի կնքած գործարքը առոչինչ է՝ … Ռ. Գալստյանը, վճարելով 185 հազար դրամ վարձավճար, օգտվել է [պատասխանողի] շինությունից այն ժամանակահատվածում, որի համար վճարել է:»[38]

Առաջին ատյանի դատարանի վճիռը վերաhաստատել է վերաքննիչ դատարանը։[39] Այս որոշումը լիովին համընկնում է «Յունիկար-Դելֆին» ՍՊԸ գործի իմ մեկնաբանության հետ. հայցվորն օգտվել է գույքից և պետք է վճարի դրա դիմաց, հակառակ դեպքում հայցվորն անհիմն կհարստանա պատասխանողի գույքից օգտվելու հաշվին։ Բնականաբար, զարմանալի կլիներ, եթե չքննարկեի այս գործի լուծմանը հակասող մեկ այլ դատական գործ։ Մարտիրոսյան v «Աբրամովիչ» ՍՊԸ[40] գործով կողմերի միջև նույնպես կնքվել է անշարժ գույքի վարձակալության առոչինչ պայմանագիր, որի համաձայն՝ պատասխանողը վարձակալել է գույքը մինչև 2014-ի սեպտեմբերը։ Պատասխանողը, սակայն, գույքից օգտվել է համաձայնեցված ժամկետից ավելի երկար՝ մինչև 2015-ի սեպտեմբերը, և չի վճարել այդ ժամանակահատվածի վարձավճարը։ Հայցվորը դատարանին ներկայացրել է գույքից օգտվելու շուկայական արժեքի մասին անկախ փորձագետի եզրակացությունը և պահանջել որպես անհիմն հարստացում պատասխանողից բռնագանձել շուրջ 5 մլն. դրամ գումար։ Դատարանը մերժել է հայցը՝ 09/2014—09/2015թթ. ժամանակահատվածի վերաբերյալ բերելով հետևյալ հիմնավորումը՝

«…դատարանն էական է համարում հայցվոր … Մարտիրոսյանի … դրսևորած վարքագիծը` իր գույքն ուրիշի տիրապետումից հետ պահանջելու մասով, որպիսի փաստ հիմնավորող որևէ ապացույց հայցվորի կողմից դատարանին չի ներկայացվել, իսկ գույքը` սեփականատիրոջ համաձայնությամբ ուրիշի տիրապետման տակ լինելու հանգամանքը դեռևս չի վկայում … անհիմն հարստացման մասին։

… դատարանը, նկատի ունենալով … վարձակալության … պայմանագրի առոչինչ լինելու փաստը, … վիճելի իրավահարաբերության նկատմամբ կիրառելի է համարում … [Օրենսգրքի] 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը…։ [Այն, որ] հայցվոր … Մարտիրոսյանը գիտեր կնքված վարձակալության պայմանագրի անվավեր/առոչինչ լինելու … մասին, դատարանը գնահատում է որպես անվիճելի փաստ…»[41]     

Խնդրահարույց են այս պատճառաբանության գրեթե բոլոր դրույթները։ Առաջին հերթին, անհասկանալի է, թե ինչու է դատարանը հիշատակել գույքն ուրիշի տիրապետումից հետ չպահանջելու (վինդիկացիա) հանգամանքը։ Վինդիկացիան և անհիմն հարստացումը կարգավորում են միմյանց հետ չհամընկնող ոլորտներ։ Առաջինը պահանջ է, որը հիմնվում է գույքի նկատմամբ հայցվորի սեփականության իրավունքի վրա (Օրենսգրքի 274-րդ հոդված), մինչդեռ երկրորդն իր բնույթով անձնական պահանջ է։[42] Ճիշտ է, վինդիկացիան և անհիմն հարստացումից բխող պահանջը կարող են համադրվել (տե՛ս Օրենսգրքի 1093-րդ հոդվածի 2-րդ կետը)։ Օրինակ՝ սեփականատերը կարող է ուրիշի տիրապետումից հետ պահանջել իր գույքը, ինչպես նաև գույքը տիրապետելու ժամանակահատվածի համար պատասխանողից պահանջել վերջինիս անհիմն խնայած գումարը։ Գույքն ուրիշի տիրապետումից հետ պահանջելը, սակայն, չի կարող նախապայման լինել անհիմն հարստացման հայց ներկայացնելու համար։ Երկրորդ հերթին, դատարանը նշել է, որ եթե գույքը սեփականատիրոջ համաձայնությամբ գտնվում է ուրիշի տիրապետման ներքո, դա դեռևս չի վկայում անհիմն հարստացման մասին։ Մինչդեռ գործում չի եղել որևէ ապացույց այն մասին, որ հայցվոր Մարտիրոսյանը համաձայնվել է 2014-ի սեպտեմբերից հետո պատասխանողի կողմից գույքը տիրապետելուն։ Նույն տրամաբանությամբ, անհասկանալի է դատարանի հղումը Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետին, քանի որ կողմերի միջև կնքված առոչինչ վարձակալության պայմանագիրը չի վերաբերել 09/2014—09/2015թթ. ժամանակահատվածին։ Հետևաբար, կարծում եմ, որ Մարտիրոսյան v «Աբրամովիչ» ՍՊԸ գործով վճիռը սխալ է. դատարանը պետք է գնահատեր գույքից օգտվելու հետևանքով պատասխանողի անհիմն խնայածը և այդ չափով բավարարեր հայցը։ Նշեմ, որ նման հանգամանքներում Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառումը շատ հազվադեպ է հանդիպում դատական պրակտիկայում, և Մարտիրոսյան v «Աբրամովիչ» ՍՊԸ գործով սխալ վճիռը եզակի դեպք է ուրիշի գույքի օգտագործման մասին գործերում։

***

Կարելի է մտաբերել դեպքեր, երբ Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը պետք է կիրառվի ուրիշի գույքի օգտագործման դեպքերում։ Օրինակ՝ պատկերացնենք, որ Ա-ն իր բարեկամ Բ-ից որպես ժառանգություն ստացել է առանձնատուն։ Բ-ի կենդանության օրոք նրա հետ բնակվել է Գ-ն, ինչի պատճառով էլ Ա-ն ցանկություն չի ունեցել առանձնատնից վտարել Գ-ին, և վերջինս շարունակել է այդտեղ բնակվել Ա-ի թույլտվությամբ։ Տվյալ դեպքում, Ա-ն գիտեր, որ պարտավոր չէր առանձնատունը հանձնել Գ-ի օգտագործմանը, սակայն գիտակցաբար կատարել է դա՝ չակնկալելով դրա դիմաց որևէ հատուցում։ Վստահաբար, այս իրավիճակի նկատմամբ կիրառելի է Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը, և Ա-ն չի կարող անհիմն հարստացման հայց ներկայացնել Գ-ի դեմ։

(զ) Վճարումներ փաստացի ամուսնության մեջ գտնվողների միջև

Վերջին խումբ հարաբերությունները, որոնք կվերլուծեմ այս հոդվածում, փաստացի ամուսնական հարաբերությունների մեջ գտնվող անձանց միջև վճարումներն են։ Կներկայացնեմ երկու դատական գործ, որոնցից առաջինով Օրենսգրքի մեզ հետաքրքրող հոդվածը չի կիրառվել, իսկ երկրորդով՝ կիրառվել է։

Առաջինը Գասպարյան v Սիմոնյան[43] գործն է, որտեղ համատեղ կյանքի ընթացքում հայցվորը պատասխանողի բանկային հաշվին շուրջ 10 ամսվա ընթացքում կատարել է ինը դրամական փոխանցում՝ ընդամենը 1,367,485 դրամի չափով։ Վճարման հանձնարարականներում գումարի վճարման նպատակը նշվել է «փոխանցում»։ Առանձնանալուց հետո հայցվորը պահանջել է պատասխանողից բռնագանձել 1,367,485 դրամ՝ որպես անհիմն հարստացում։ Վճռաբեկ դատարանը որոշել է, որ պատասխանողն անհիմն չի հարստացել, քանի որ հայցվորը կատարել է դրամական փոխանցումներն իր կամքով և ցանկությամբ, իսկ անհիմն հարստացման բացակայության պարագայում Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածը կիրառելի չէ։[44] Հայցվորի «կամքով և ցանկությամբ» վճարումները կատարելու փաստարկի փոխարեն, վճռաբեկ դատարանը կարող էր բերել այլ հիմնավորում՝ նշելով, որ հայցվորը վճարումները կատարել է մեծահոգաբար կամ անտարբեր է եղել փոխանցված գումարների նկատմամբ: Այդ դեպքում հնարավոր կլիներ կիրառել Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4–րդ կետը, սակայն գործում բացակայել են հայցվորի մեծահոգության կամ անտարբերության մասին վկայող ապացույցներ։

Երկրորդը Աղեկյան v Սարգսյան[45] գործն է, որտեղ փաստացի ամուսնական հարաբերությունների ընթացքում Աղեկյանը 504,000 դրամի չափով մարել է Սարգսյանի վարկային պարտավորությունները բանկի նկատմամբ։ Վերաքննիչ դատարանը նախ արձանագրել է, որ Աղեկյանը չի կարողացել հիմնավորել, որ վճարումը կատարվել է իր անձնական միջոցներից։ Անհիմն հարստացման հայցի տեսակետից, սա նշանակում է, որ չի ապացուցվել հայցվորի հաշվին պատասխանողի հարստացումը։ Սա ինքնին բավարար էր հայցը մերժելու համար, սակայն վերաքննիչ դատարանը չի բավարարվել սրանով և նշել է, որ նույնիսկ եթե գումարը վճարված լիներ Աղեկյանի անձնական միջոցներից, գումարը չէր կարող հետ պահանջվել, քանի որ այդ վճարման նկատմամբ կիրառելի կլիներ Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4–րդ կետը.

«…հայցվորի կողմից գումարների վճարումը չի կրել որևէ իրավական հիմնավորում, պարտավորության բացակայության մասին ի սկզբանե հայցվորն իմացել է, և դրա չկատարումը հայցվորի նկատմամբ չէր կարող ինքնին առաջ բերել … բացասական հետևանքներ:»[46]      

Վերաքննիչ դատարանի որոշումից կատարված այս մեջբերումը հաստատում է, որ վճարման պահին կողմերի միջև բացակայել են պարտավորական հարաբերությունները, և հայցվորը պարտավոր չէր մարել բանկի հանդեպ պատասխանողի ունեցած պարտքը։ Սա ընդամենը վկայում է, որ գումարը փոխանցվել է առանց իրավական հիմքի։ Մինչդեռ, Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը կիրառելու համար պետք է հաստատել, որ գույքի տրամադրումը եղել է ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության։ Այսինքն, դատարանը պետք է վերլուծի գույքը տրամադրողի կամահայտությունը և տրամադրման նպատակը։ Շատ հավանական է, որ Գասպարյան v Սիմոնյան և Աղեկյան v Սարգսյան գործերում հայցվորները վճարել են գումարները՝ ակնկալելով, որ նրանց և պատասխանողների միջև հարաբերությունները կհարատևեն կամ կհանգեցնեն ամուսնության։[47] Դատարանները երկու դեպքում էլ մանրամասն չեն վերլուծել կողմերի միջև հարաբերությունների բնույթը։ Մանրակրկիտ վերլուծության դեպքում, դատարանները պետք է անդրադառնային հռոմեական իրավունքից հայտնի «condictio causa data causa non secuta»[48] սկզբունքին, որը հնարավոր էր կիրառել այս երկու գործերի փաստական հանգամանքների նկատմամբ։ Նշված սկզբունքի կիրառմամբ, գույք տրամադրած կողմը կարող է հետ պահանջել տրամադրածը, եթե գույքը տրվել է որոշակի ակնկալիքով (օրինակ՝ ամուսնության կամ առկա հարաբերությունների շարունակման), սակայն այդ ակնկալիքը չի նյութականացել։ Ընդ որում, տրամադրող կողմի ակնկալիքը պետք է հայտնի լինի ստացող կողմին, իսկ հայցվորի փոխանցած գույքը պետք է համահունչ լինի նրա ակնկալիքին. օրինակ՝ փաստացի ամուսնության մեջ եղած անձանց միջև վեճերում կարելի է հետ պահանջել անշարժ գույքի ձեռք բերման կամ դրա բարելավման համար արված ծախսերը, մինչդեռ սննդի և այլ առօրեական ծախսերը ենթակա չեն վերադարձման։[49] Փաստացի ամուսնության մեջ գտնվողների միջև գույքային վեճերը լուծվում են «condictio causa data causa non secuta» սկզբունքով մի շարք եվրոպական երկրներում, այդ թվում՝ Լեհաստանում, Շոտլանդիայում, Ավստրիայում, Շվեյցարիայում։[50]

***

Գասպարյան v Սիմոնյան և Աղեկյան v Սարգսյան գործերով դատարանների կատարած փաստական հանգամանքների վերլուծությունը բավարար չէ այդ գործերով վերջնական որոշում կայացնելու համար։ Դատարանները պետք է նախ բացահայտեին կատարված վճարումների նպատակը, որից հետո կիրառեին «condictio causa data causa non secuta» սկզբունքի տրամաբանությունը։

(2) Եզրակացություններ

Այս հոդվածում նպատակ չեմ ունեցել քննարկել Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառման բոլոր ոլորտները։ Մասնավորապես, նշված հոդվածը հիշատակվում է առնվազն ևս երկու խումբ հարաբերություններում, որոնք ներկայացված չեն հոդվածում։ Դրանք են ուրիշի գույքի բարելավման[51] և հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքը վերադարձնելու[52] վերաբերյալ գործերը։ Այս դատական գործերի մանրամասն քննարկումն առաջ է բերում բազմազան հարցեր, որոնք արժանի են դառնալ ինքնուրույն աշխատության առարկա։ Ինչ վերաբերում է հոդվածում կատարված վերլուծությանը, ապա կարելի է բյուրեղացնել հետևյալ հիմնական սկզբունքները, որոնք անհրաժեշտ է հաշվի առնել Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կիրառման ժամանակ՝

• Մեծահոգությամբ, անտարբերությամբ, ինչպես նաև բարոյապես պարտավորված լինելու զգացումով տրված գումարը կամ գույքը չեն կարող հետ պահանջվել անհիմն հարստացման կանոններով, և այդ դեպքերում կիրառելի է Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը։
• Հիշատակված կետը կիրառելի չէ այն դեպքերում, երբ դրամական միջոցները կամ գույքը տրվում են ոչ հայցվորի կամքով։ Մասնավորապես, նման դեպքեր են սխալ վճարումները (ընդ որում, սխալը կարող է վերաբերել ինչպես փաստական հանգամանքներին (փաստական սխալ), այնպես էլ իրավական կարգավորմանը (իրավական սխալ)) և ոչ իրավաչափ ճնշման ներքո կատարված վճարումները։ Հայցվորի գործողություններում սխալը բացառող հանգամանք կարող է լինել վճարման կամ գույքի տրամադրման հանդեպ հայցվորի անտարբերությունը։
• Ուրիշի պարտքը մարելու դեպքում պարտքը մարողը կարող է պարտապանից հետ պահանջել իր վճարվածը՝ պայմանով, որ պարտքը չի մարվել մեծահոգությունից, անտարբերությունից կամ բարոյապես պարտավորված լինելու զգացումից։
• Գույքն ուրիշի օգտագործմանը հանձնելու դեպքում գույքը հանձնողը կարող է օգտագործողից պահանջել վերջինիս խնայածը՝ պայմանով, որ գույքը չի տրվել մեծահոգությունից, անտարբերությունից կամ բարոյապես պարտավորված լինելու զգացումից։
• Օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը կիրառելի չէ այն դեպքերում, երբ դրամական միջոցները կամ այլ գույքը տրամադրվում են որևէ հանդիպական պարտավորության կատարման կամ իրադարձության վրա հասնելու ակնկալիքով։ Շինծու գործարքի կողմերը սոսկ գործարքի շինծու լինելու հիմքով չեն կարող հետ պահանջել այդ գործարքով միմյանց տրամադրածը։
• Փաստացի ամուսնության մեջ եղած անձանց միջև գույքային վեճերը պետք է լուծվեն «condictio causa data causa non secuta» սկզբունքի կիրառման միջոցով։

Որոշ զարգացած իրավական համակարգեր (օրինակ՝ Անգլիան) անցել են երկար տարիների փորձություններով մինչև անհիմն հարստացման գործերով փաստական և իրավական սխալների միջև հավասարի նշանը դնելը։  

Անգլիական իրավունքը ճանաչում է ոչ իրավաչափ ճնշման երկու տեսակ՝ «duress» և «undue influence», տե՛ս Andrew Burrows, The Law of Restitution, 3^rd ed., OUP, 2011, էջեր 255-299։

Սրան հակառակ, Անգլիայում անձը կարող է մարել ուրիշի պարտքը միայն պարտապանի կողմից լիազորված լինելու դեպքում, կամ եթե գործել է սեփական շահերի պաշտպանության նպատակով, օրինակ՝ մարել է պարտապանի պարտքը, որի կատարումն ապահովված է եղել իր սեփականությունը հանդիսացող գույքի գրավով։ Ավելի մանրամասն տե՛ս Hector L. MacQueen, “Payment of Another’s Debt” in Unjustified Enrichment: Key Issues in Comparative Perspective (eds David Johnston, Reinhard Zimmermann), CUP, 2004, էջեր 459-462

Ինչպես որ դա պահանջվում է «Ճանապարհային երթևեկության անվտանգության ապահովման մասին» ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 2-րդ և 5-րդ մասերով։

Գրականության մեջ կան վեճեր այն մասին, թե պատասխանողի անհիմն հարստացումից հայցվորի մոտ կարո՞ղ են առաջանալ իրային իրավունքներ, թե՝ ոչ։ Տե՛ս Peter Birks, Unjust Enrichment, 2^nd edition, OUP, 2005, էջեր 180-204

Վճռաբեկ դատարանի երկու եզրահանգումներն էլ սխալ են։ Այս որոշման բազմաթիվ թերություններին և բացթողումներին անդրադարձել եմ առանձին հոդվածում, տե՛ս Ն. Աղաբաբյան, Գասպարյան v Սիմոնյան. ինչպես վճռաբեկ դատարանին չհաջողվեց վերացնել անհիմն հարստացման ինստիտուտը (հասանելի է https://ufar.academia.edu/NersesAghababyan հղումով)։

Գասպարյան v Սիմոնյան գործում կողմերն այդպես էլ չեն ամուսնացել, իսկ Աղեկյան v Սարգսյան գործում՝ ամուսնացել են վճարումը կատարելու ամսվանը հաջորդող ամսում։

Շարունակությունը՝ այստեղ։