Իրավաբան.net–ը Հայաստանի ԱՄՆ շրջանավարտների ասոցիացիայի հետ համատեղ «Հայաստանի ԱՄՆ շրջանավարտ իրավաբանները» խորագրով սկսում է նոր նախագիծ, որի նպատակն է ներկայացնել կրթական և փոխանակման ծրագրերով ԱՄՆ այցելած ՀՀ իրավաբաններին: Իրավաբան.net–ի նոր նախագծի առաջին զրուցակիցը դատախազական համակարգում մի շարք բարձրաստիճան պաշտոններ զբաղեցրած Սասուն Խաչատրյանն է, ով 2014 թվականին ԱՄՆ պետդեպարտամենտի կողմից իրականացվող «Միջազգային այցելու» ծրագրի շրջանակներում եղել է ԱՄՆ հինգ նահանգներում, ծանոթացել հակակոռուպցիոն, թափանցիկ և հաշվետողական աշխատանքի ամերիկյան փորձին: Իրավաբան.net–ի հետ զրույցում նա պատմում է, թե ինչպես կարող է բարձրաստիճան պաշտոնյան թանկարժեք իրեր օգտագործելու դեպքում հայտնվել սկանդալի կենտրոնում ու կորցնել աշխատանքը:
–Պարոն Խաչատրյան, խնդրում եմ պատմեք, թե ի՞նչ ծրագրով էիք մեկնել ԱՄՆ:
-Ծրագիրը կոչվում էր «Միջազգային այցելու», որն իրականացվում է ԱՄՆ պետդեպարտամենտի կողմից: 2014 թվականին երբ մենք մեկնեցինք ԱՄՆ, ուսումնասիրում էինք աշխատանքի թափանցիկությունը, հաշվետվողականությունն ու էթիկան կառավարման ոլորտում: Այս ծրագրի հիմնական նպատակը փորձի փոխանակումն էր: Մենք քննարկում էինք շահերի բախման, կոռուպցիայի դեմ պայքարի հարցեր՝ հանդիպումներ ունենալով տարբեր կառույցներում: Հանդիպումներ ենք ունեցել դատավորների, դատախազների և այլ տարբեր պաշոտնյաների հետ, նաև ոչ պետական կազմակերպություններում:
Նահանգներից մեկում այցելել էինք ընտրական հանձնաժողով, ու ես շատ տպավորված էի ընտրության կազմակերպման այդ մեխանիզմով. քվեարկությունը էլեկտրոնային էր, երբ քվեաթերթիկը գցում էիր քվեատուփի մեջ, անմիջապես ֆիքսվում էր, թե ում օգտին է քվեարկվել, և տեղեկությունը փոխանցվում էր կենտրոնական համակարգիչներին: Երբ վերջին քվեաթերթիկն ընկավ տուփի մեջ, արդեն ընտրության տվյալները հայտնի դարձան: Իհարկե, թանկ հաճույք է նման համակարգ ունենալը, բայց եթե Հայաստանում լիներ, ապա վերջ կդրվեին կեղծիքների վերաբերյալ խոսակցություններին:
ԱՄՆ-ում ինձ տպավորել էր նաև այն, որ շատ հասարակ հարաբերություններ ունեին ենթականերն ու ղեկավարները. միևնույն աշխատասենյակում կարող էին նստել ղեկավարներն ու մյուս աշխատակիցները, և եթե չներկայացնեին ղեկավարին, չէիր հասկանա, թե նրանցից որ մեկն է նա:
-Կխնդրեի պատմեիք հատկապես հակակոռուպցիոն, թափանցիկության և հաշվետվողականության ոլորտներում ձեր ուսումնասիրած փորձի մասին:
-Այնտեղ գրեթե բոլոր պետական հիմնարկներում կան էթիկայի հանձնաժողովներ, որոնց ներկայացուցիչների հետ նույնպես մենք հանդիպումներ ունեցանք: Էթիկայի հանձնաժողովները քննում են շահերի բախման, թափանցիկության, բարեխղճության հետ կապված հարցեր: Օրինակ, ԱՄՆ-ում եթե մի դատավոր լիներ փաստաբանական ընկերության համահիմնադիր կամ բաժնետեր, կամ որևէ ձևով ղեկավարում իրականցներ այդ գրասենյակում, ապա այդ մասին տեղեկությունը կտրվեր էթիկայի հանձնաժողովին, որն էլ կքններ հարցը: Եթե հայտաաբերվեր շահերի բախում, ապա այդ դատավորը չէր շարունակի պաշտոնավարել:
Կամ եթե պաշտոնյան, ով ամսական ստանում է 4000 դոլար աշխատավարձ և վարում է 200 հազար դոլար արժողությամբ մեքենա, ապա էթիկայի հանձնաժողովը կզբաղվի այդ հարցով, և եթե քրեական տարր հայտնաբերվի, ապա գործը կուղարկվի իրավապահ մարմիններին:
Թափանցիկության մասին խոսելիս, հիշում եմ նրանց նահագների օրենսդիր մարմինների աշխատանքը. նրանց գործունեությունը լրիվ բաց է: Ոչ միայն ԱՄՆ քաղաքացի, այլև ցանկացած ոք իրավունք ունի անարգել մտնել խորհրդարանի շենք, մտնել կոնգրեսմենի աշխատասենյակ:
Նահանգներից մեկում մի շատ հետաքրքիր դեպքի ականատես եղանք: Օրենսդիր մարմնի շենքում երգի ձայներ լսեցինք, ասացին, որ այդպես իրենց բողոքն են արտահայտում ինչ-որ օրինագծի դեմ: Շուրջ 25 հոգի էին, շրջան կազմած երգում, ծափահարում էին մոտ կես ժամ շարունակ: Եվ ոչ ոք նրանց չմոտեցավ, չասաց՝ ի՞նչ եք անում:
Մեկ այլ օրինակ, նրանց մոտ պետական մարմնի կողմից գնման վերաբերյալ ամբողջական ինֆորմացիան բաց էր: Ես չգիտեմ հիմա մեզ մոտ ինչպես է՝ ինչ ճանապարհով պիտի գնաս, որ պարզես, թե գնումն ումի՞ց է կատարվել, ի՞նչ սկզբունքով, մրցու՞յթ եղել է, թե՝ ոչ: Եվ երբ ամեն ինչ բաց է, կարծես չես էլ ուզում դրանով հետաքրքրվել:
Ուզում եմ խոսել նաև ԱՄՆ-ում իշխանությունների հավասարակշռության սկզբունքից. այնտեղ իշխանության ճյուղերի տարանջատումը շատ իրական է: Մեզ պատմեցին, որ շուրջ 3 տարի նախագահը չի կարողանում օրինագիծ անցկացնել կոնգրեսում: Որևէ դրույթ օրենք դառնալու համար այնքան կատարյալ պիտի լինի, բոլորի շահերին համապատասխանի, որ կոնգրեսում ընդունվի:
-ԱՄՆ-ում հանդիպել եք տարբեր պաշտոնյանների, հանրային ծառայողների: Ըստ Ձեզ ինչո՞վ է պայմանավորված նրանց բարեխիղճ լինելը:
-Ի դեպ, այնպես չէ, որ իրենց հասարակական կազմակերպությունները խնդիրներ չեն տեսնում այս հարցերի առնչությամբ, նրանք էլ բարձրաձայնում էին շահերի բախման, կոռուպցիոն երևույթներին առնչվող խնդիրների մասին, օրինակ էին բերում, որ նաև սկանդալներ են եղել: Բայց եթե այնտեղ հայտնաբերվում է ինչ-որ բան, մինչև վերջ հետևողական են լինում:
Օրինակ, մեզ մոտ գործում է «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքը, որը կանոնակարգում է տեղեկություններ ստանալու հարցերը: Եվ ամեն տարի «Ոսկե բանալի» ու «Ժանգոտ կողպեք» են տալիս այն կառույցներին, ովքեր բաց են եղել և հակառակը՝ խոչընդոտել են տեղեկություններ տրամադրելուն: Նույն կառույցին կարող են ամեն տարի «Ժանգոտ կողպեք» տալ, բայց ի՞նչ է լինում դրա արդյունքում: Նա շարունակում է նույն կերպ աշխատել, քանի դեռ օրենքը խախտելու համար որևէ պատասխանատվության ենթարկվելու խնդիր չկա:
-Այսինքն, պետք է սանկցիանե՞ր լինեն:
-Իհարկե, Քրեական օրենսգրքում հոդված կա՝ դատարանի վճիռը չկատարելու համար: Հիմա ո՞րն է ավելի մեծ հանցանք՝ վճի՞ռը չկատարելը, թե՞ օրենքը:
-Օրենքը չկատարելու դեպքում դիմում են դատարան և պարտավորեցնում կատարել:
-Դե գիտեք, դառնում է պատմություն, իսկ հետո դիմում են Վճռաբեկ դատարան, այնուհետև՝ Եվրոպական դատարան: Ավելի լավ չէ՞ր լինի, եթե ուղղակի պետական հիմնարկի ղեկավարի մտքով չանցներ օրենքը խախտելը:
Ես հստակ չեմ կարող ասել, թե ԱՄՆ-ում սանկցիաներ կան օրենքները չկատարելու համար, բայց այնտեղ, օրինակ, ոչ ոքի մտքով չէր անցնում ավտոմեքենայի ամրագոտին չկապել. դա օրենք է, և վերջ:
Եվ միևնույն ժամանակ, պետությունը վստահում է մարդուն, քանի դեռ նա չի ապացուցել, որ ինքը հանցագործ է: Երբ ընկերոջս հետ ավտոմեքենայով զբոսնում էինք, պատահաբար նա հատեց կանգառի գիծը: Մտածեցի, որ հիմա կտուգանեն, ընկերս ասաց, որ չեն տուգանի, տեսնում են՝ միտումնավոր չարեցի: Մարդուն հավատում են, վստահում են, սա ամենամեծ արժեքն է:
– Լավ, ո՞րն է գաղտնիքը, որ նրանք պահպանում են էթիկայի կանոներին, նրանց աշխատանքը թափանցիկ և հաշվետվողական է: Չէ՞ որ այս ամենի հանրագումարն է բերում կուռուպցիայի բացառմանը:
-Ես չեմ հիշում՝ վճռաբեկ դատարանի նախագահներից , թե արդարադատության նախարարներից մեկն էր ասել, որ արդարադատությունը շատ թանկ հաճույք է: Եթե ուզում ես ունենալ արդարադատություն, պիտի վճարես: Հիմա դուք ասում եք՝ մարդը պետք է աշխատի բարեխիղճ, ամեն ինչ անի ժամանակին: Քննիչների աշխատավարձը միայն վերջերս բարձրացվեց, մինչ այդ նրանք ստանում էին 120-130 հազար դրամ: Այդքան աշխատավարձ ստացող քննիչը, եթե այլ եկամուտ չունի, ինչպե՞ս պիտի բարեխիղճ աշխատի, եթե չի կարողանում ընտանիք պահել, արժանավայել ապրել:
Պետք է քննիչին, դատախազին, դատավորին և մյուս օղակներում աշխատողներին լավ վարձատրել, որ նախ իրենց աշխատատեղի համար դողան, չմտածեն այլ եկամուտի մասին, աշխատեն բարեխղիճ և ոչ թե գոյություն քարշ տան, այլ արաժանապատիվ ապրեն:
-Ըստ Ձեզ, ո՞րն է մեր երկրում կոռուպցիոն երևույթների պատճառը:
-Մեզ մոտ ավանդաբար եղել է ծանոթ-խնամիական կապերի միջոցով հարց լուծելը: Սովորություն կա, որ եթե նույնիսկ 100 տոկոսով ճիշտ ես գործում, ասում ես՝ լավ թող մի հատ զանգեն ասեն: Դա մենթալիտետ է: Նոր սերունդը, մեր երեխաների սերունդն այդպես չի մտածում այլևս: Կարծում եմ ժամանակն էլ շատ բան կփոխի: Մենթալիտետը պիտի փոխվի, պետք է ցուցադրական, տեսանելի քայլեր արվեն՝ դրա դեմ պայքարի ուղղությամբ:
…Երբ պետական պաշտոնյան 100 հազար դոլարանոց մեքենա է վարում և ասում, թե դու չես կարող ապացուցել, որ այդ մեքենայի փողը տատիկիցս չեմ ժառանգություն ստացել, հեռուն չենք գնա: Օրինակ, Սիցիլիայում հանդիպման ժամանկ վրացիներ էլ էին ներկա և պատմում էին, որ իրենց մոտ փողերի լվացման և կոռուպցիոն հանցագործությունների գործով ապացուցման պարտականությունը դնում են մեղադրյալի վրա: Այսինքն, մեղադրյալն է ապացուցում, որ օրինական ճանապարհով է ձեռք բերել կարողությունը:
-Ի դեպ, ՀՀ Քերական նոր օրենսգրքով պատասխանտվություն է սահմանվում ապօրինի հարստացման համար: Ի՞նչ կասեք այս դրույթի մասին:
-Գիտեք, վատ օրենքներ քիչ են լինում: Եթե կկարողանան կիրառել դա, ես միայն կողմ եմ:
-Ձեր գործունեության ընթացքում նաև կոռուպցիոն հանցագործությունների գործերով եք մեղադրանք պաշտպանել: Կասե՞ք ինչ դժվարություններ են լինում այս գործերի քննության ժամանակ:
-Մեզ մոտ երեխային փոքր տարիքից դաստիարակում, սովորեցնում են՝ «խաբար չտաս»: Ու եթե քաղաքակիրթ աշխարհում ցուցմունք չտալը հատուկ է հանցագործ աշխարհին, ապա մեր երկրում ցուցմունք չտալը բոլորին է բնորոշ, նույնիսկ բակում նստած արևածաղիկ վաճառող տատիկը ցուցմունք տալ չի ցանկանում, էլ ուր մնաց կոռուպցիոն հանցագործությունների գործով ներգրավված անձիք: Մենք մի մեթոդ ենք կիրառում, որն ամբողջ աշխարհում է ընդունված. խոստանում ենք հետագայում առավել մեղմ պատիժ, այսինքն՝ մեծ ձկանը բռնելու համար փոքրին բաց ես թողնում:
– Եվ վերջում. Հայաստանում արդեն չորս տարի գործունեությունն է իրականացնում Հայաստանում ԱՄՆ շրջանավարտների ասոցիացիան, դուք, որպես շրջանավարտ արդեն անդամակցո՞ւմ եք ասոցիացիային և ինչպիսի՞ ներդրում եք պատրաստվում ունենալ ասոցիացիայի գործունեությունն առավել օգտակար և հանրային դարձնելու առումով:
-Անկեղծ ասած, 2014 թվականին ԱՄՆ-ից վերադառնալուց հետո նամակներ ստացել եմ ԱՄՆ շրջանավարտների ասոցիացիայի կողմից կազմակերպված միջոցառումներին մասնակցելու վերաբերյալ և աշխատանքիս գերծանրաբեռնվածության պատճառով չեմ կարողացել մասնակցել: Արդեն շուրջ երկու ամիս է, ինչ ավելի ազատ աշխատանքային գրաֆիկ ունեմ և կկարողանամ մասնակցել, իմ ուժերի ներածին չափով օգտակար լինել և իմ ներդումն ունենալ ասոցիացիայի զարգացման գործում:
Հարցազրույցը վարեց Աստղիկ Կարապետյանը
Լուսանկարները` Ալեքսանդր Սարգսյանի
Նախագծի մտահղացման հեղինակ՝ Կարեն Զադոյան
