Իրավաբան.net-ը սկսում է նոր նախագիծ` «ՀՀ գլխավոր դատախազները», այս շարքը մեկնարկում ենք Հայաստանի Հանրապետության առաջին գլխավոր դատախազ Արտավազդ Գևորգյանից:
Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության դատախազ, ՀԽՍՀ գերագույն դատարանի նախագահ, ՀԽՍՀ արդարադատության նախարար, Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազ, ԵՊՀ իրավաբանական ֆակուլտետի դեկան, ամբիոնի վարիչ, արդարադատության պետական խորհրդական: Արտավազդ Գևորգյանի զբաղեցրած պաշտոնների ցանկը դեռ կարելի է երկար շարունակել: Նա ՀԽՍՀ ամենաերիտասարդ դատախազն է եղել` այս պաշտոնը զբաղեցնելով 33 տարեկանում: Պարոն Գևորգյանը կանգնած է նաև Հայաստանի երրորդ հանրապետության դատախազական համակարգի կայացման հիմքերում` 1990-1997թթ. զբաղեցրել է նորանկախ հանրապետության գլխավոր դատախազի պաշտոնը: Նա բոլոր հնարավորություններն ուներ ապրելու շքեղ ու ապահովված: Նրա լուսանկաներում պատկերված է հասարակ գրասեղան, նրա սենյակում թանկարժեք գույք և իրեր չեք գտնի, համեստ ապրելակերպն ու միջավայրը պահպանվում է առ այսօր` անգամ պատուհանների պարագայում:
Արտավազդ Գևորգյանը մանկուց զգացել է անօրինականության և անարդարության դառնությունը: Ասում է` ապրում էր դժոխային օրեր, ուստի որոշեց դառնալ դատախազ ու վերջ տալ ապօրինությանը: Այդպես էլ եղավ: Ի՞նչն է մշտապես դրոշմվել նրա հուշերում, ի՞նչ հայտնի դատախազը հիշում «Ղարաբաղ կոմիտեի» գործից, ինչո՞ւ էր Վանո Սիրադեղյանն այցելում նրան: Այս և այլ հարցերի պատասխանը գտեք հարցազրույցում:
Պարոն Գևորգյան, ինչպե՞ս ստացվեց, որ Դուք հայտնվեցիք այս համակարգում, ինքնաբերաբար կայացվե՞ց դատախազ դառնալու որոշումը, թե՞ դա մանկուց փայփայած երազանք էր, ինչպես հաճախ է լինում:
Կիրովականում մեր տունը եղել է ԿԳԲ-ի (Պետական անվտանգության կոմիտե, ՊԱԿ) շենքի կողքը: Բեռնատար մեքենաներով գիշերը գալիս էին, քնատեղից մարդկանց արթնացնում էին, կալանավորում ու տանում էին: Ես 11 տարեկան էի, մտածում էի` այդ գիշեր հորս կգան-կտանեն, թե՞ չեն տանի: Երբ հաջորդ օրը գնում էի դպրոց, իմ կողքի նստողը ասում էր` գիշերը հորս տարան, այդպես ամեն օր` երեխաներից մեկը դասին կասեր` իմ հորը տարան: Մերը սեփական տներ էին, պետական չէին, բայց կային նաև որոշ շենքեր, որտեղ մարդիկ ապրում էին որպես վարձակալ: Եթե գիշերն այդ ընտանիքի հորը տանում էին, առավոտյան գալիս էին և ընտանիքին քշում սենյակներից. «Ձեր հայրը աշխատում էր տպարանում, դրա համար այս սենյակը ձեզ ենք տվել, հիմա ձեր հայրը կալանավորված է, դուք կապ չունեք հիմնարկի հետ, սենյակը ազատեք»,- ասում էին: Բացի այդ, ԿԳԲ-ի բանտ էին բերում տարբեր գյուղերից մարդկանց, այդ բանտը լցվում էր: Գիշերը լսվում էին այդ շենքից դուրս ելնող բեռնատարերի ձայնները, հայրս բացատրում էր, որ գիշերը կալանավորվածներին լցնում էին գրուզավիկը, մարդկանց տանում էին Լենինականի կողմերը, սահմանի մոտ գնդակահարում, որպեսզի նկուղը դատարկվի, նորերին բերեն, տեղ չունեն: Գիշերը հենց այդ ձայները լսվում էր հայրս, զայրանում էր: Այս ամենը ես տեսել եմ 11 տարեկանից: Տեսել եմ այդ դժոխքը, մտածում էի` եթե ես այդ մարմիններում աշխատեմ, այս բոլոր անիրավությունները չեն լինի: Երբ դատախազ դարձա դրությունը փոխվեց, Իոսիֆ Ստալինը մահացել էր, այլևս այդ սանկցիաները չկային: Ես անհիմն գնդակահարված մարդկանց գործերն եմ վերանայել: Մի մեծ բան էր, ընտանիքին գրում էինք, որ ընտանիքի հայրը կամ որևէ այլ անդամ նշված թվին գնդակահարվել է: Այդ թուղթը ընտանիքին էր պետք` անդամների ճանապարհը չփակեն, ցույց տան ամենուրեք`ապացուցելու, որ չնայած իրենց հայրը գնդակահարվել է, բայց անմեղ է եղել: Մենք հատուկ խումբ ստեղծեցինք, այդ բոլոր գործերը վերհանեցինք:
Ի՞նչ սկզբունքներով եք առաջնորդվել, երբ 1959-1961թթ. զբաղեցնում էիք Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության դատախազի պաշտոնը:
Մեր խիղճը հանգիստ է եղել, մարդու իրավունքներն ու օրենքը պաշտպանում էինք, ավելորդ խստություն չկար, դրանով որևէ բանի չես հասնի, չես կարող ոչ մարդ դաստիարակել, ոչ էլ պետություն պահել: Այդպես ենք առաջնորդվել:
Դուք Հայաստանի երրորդ հանրապետության դատախազական համակարգի ստեղծման հիմքերում եք կանգնած: Ի՞նչ եք հիշում այդ տարիներին:
Ես միայն հիշում եմ, որ խանդավառություն կար, որ այլևս չեն խառնվի մեր գործերին, արդարդատության իրականացումը կմնա միայն դատարանին: Իրականում, արդարադատության կյանքի կոչումը չափազանց դժվար է, որովհետև ովքե՞ր են իրականացնում` մարդիկ, իսկ մարդիկ էլ տարբեր են: Որոշ մարդիկ աշխատում էին անպայման միջամտել:
Քաղաքակա՞ն գործիչներն էին:
Տարբեր: Մի կողմից նոր մարդկանց պետք է սովորեցնեիր, որ չի կարելի միջամտել, մյուս կողմից օրինականությունը հետևողականորեն պետք է պաշտպանել: Ի պատիվ նոր ղեկավարության, պետք է ասեմ, որ իրենցից շատերն էին հասկանում` չպետք է միջամտել:
Ղարաբաղ Կոմիտեի գործը ձեր պաշտոնավարման տարիների հայտնի գործերից էր: Այդ ժամանակահատվածում մամուլում տեղեկություններ տարածվեցին, որ Ղարաբաղ կոմիտեի գործը Դուք հանձնել եք Լևոն Տեր-Պետրոսյանին: Այդպիսի բան իրականում եղե՞լ է:
Պետք է հիշեմ: Միայն, մի էպիզոդ է եղել, հանկարծ` խորհրդավոր աղմուկ տարածվեց, «Ղարաբաղ կոմիտեի գործը, ու՞ր է, չկա»: Բայց հետո պարզվեց, որ ստորագրությամբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին է հանձնված: Մտածում էին, որ այդ գործը չկա, բայց այն հանձնվել էր նրան:
Ե՞րբ ու ո՞ւմ կողմից էր հանձնվել:
Դատախազությունից այդ գործը հանձնվել էր նրան ու հեքիաթ էր ստեղծվել, թե այն ոչնչացվել է: Մինչդեռ երբ, որ նա իմացավ, որ աղմուկ կա, ասեց` ինձ մոտ է, հենց ուզեք, կբերեմ-կտամ:
Դո՞ւք եք տվել նրան:
Երևի, չեմ հիշում:
Ձեր պաշտոնավարման ժամանակ ՀՀ Ներքին գործերի նախարար էր Վանո Սիրադեղյանը: Հե՞շտ էր նրա հետ աշխատել:
Այնքան դժվար բան եք ասում, այնքան մարդիկ էին եղել: Համենայն դեպս, այնպես բան էր ստեղծված, որ նա գալիս էր ինձ մոտ, որպես դատախազի, ստանում էր ցուցումները օրենքի սահմաններում, գնում էր, արտակարգ բաներ չի եղել: Այդքանով ես հանգիստ էի, որ եթե դատախազական հսկողությունը Ներքին գործերի նախարարության վրա գործում է, ուրեմն կարելի է անհոգ լինել:
Լուսանկարներում տեսնում եմ` Ձեր գրասեղանը` հասարակ, փայտե, առանց ավելորդ ճոխությամբ, այստեղ` տանը, Ձեր կահույքը խորհրդային տարիներից է եկել, չնայած` Դուք բոլոր հնարավորություններն ունեիք շքեղ ապրելու համար:
Դատախազը գումարներ չպիտի ունենա: Աշխատավարձը շատ մեծ չի, ես համալսարանում ստանում էի որպես դեկան գրեթե ավելի շատ աշխատավարձ, քան դատախազի պաշտոնին:
Ներկայիս դատախազական համակարգի պաշտոնյաները գալիս են Ձեզ տեսակցության, խորհրդակցում են Ձեզ հետ:
Ոչ, չեն գալիս:
Ենթադրում եմ, որ պետք է գան, որովհետև Դուք մեծ փորձ ունեք ու Ձեր խորհուրդները հիմա էլ են պետք:
Գիտեք ի՞նչ, մարդիկ այնքան են փոխվել, նրանց նիստ ու կացը, կենցաղը, շփումը շատ է փոխվել: Երբ որ փոխվել է արդեն տնտեսակարգը, մեր նախկին կապերն ու ավանդույթները գոյություն չունեն: Մարդիկ հիմա ուզում են հարուստ լինել, ճոխ կյանք վարել, դա համաճարակի նման տարածվում է, այնքան ենք մենք փոխվել ու հեռացել որոշ հարցերում:
Ձեզնից հետո մի քանի դատախազ է փոխվել: Այսօր արդյոք այդ համակարգը այնպիսի՞ն է, ինչպիսին Դուք ցանկանում եք, որ լինի:
Դժվար է ասել, ես հեռու կանգնած եմ, ինչպե՞ս կարող եմ գնահատական տալ: Ծանր է ոչ միայն դատախազական համակարգում, այն առումով, որ ամեն ինչ իրար հետ կապակցված է: Ես մի բան գիտեմ, հասարակությունը պետք է դառնա օրինակելի, որ ամեն մի օղակը մյուսից հետ չմնա: Մարդկանց ագահությունը սարսափեցնող է: Ի՞նչ համար եք այդքան հարստությունը դիզում, եթե իրավապահ մարմնում եք աշխատում, ի՞նչ է դա նշանակում, դու մտածում ես, որ քանի պաշտոնին ես այս բանն անես ու այն բանը: Սա սկիզբ է դրվել, պետք է չդրվեր սրան սկիզբ: Մարդիկ պետք է իրենց զգային որպես պետության քաղաքացի:
Ե՞րբ դրան սկիզբ դրվեց:
Մենք որ աշակերտներ էինք, մեր դպրոցն ավարտածները գնում էին Թիֆլիս, գալիս էին, մեզ ասում էին` փողով թվանշան են դնում: Մենք մտածում էինք, թե հեքիաթներ են պատմում: Հետո իմացանք, որ այնտեղ կաշառք է անցնում: 1941 թվականին, երբ պատերազմ էր, բանակից խուսափել հնարավոր դարձավ փողով: Պատերազմի ծավալման հետ, այս արատը ներս մտավ Հայաստան: Շատ մարդիկ հասկացան, ու ասացին, որ մեր հանրապետությունը կքայքայվի, քանի որ կաշառքը մուտք է գործում, բայց դա մասսայական չէր: Դրանից հետո առ այսօր չկարողացան կաշառքը վերացնել, չկարողացան:
Թե՞ չուզեցին:
Այո, Ձեր ասածի մեջ ռացիոնալ հատիկ կա, որովհետև ովքե՞ր են դրանով զբաղվում, նրանք, ովքեր պաշտոն ունեն: Այդպես մենք տուժեցինք, թե չէ մեր Հանրապետությունը խորհրդային տարիներին այլ մոդելով էր գործում: Օրինակ` մարդիկ գյուղում աշխատում էին, գյուղացին գալիս էր քաղաք մի գործ գլուխ բերելու, մի հավ էր մորթում, այդ հավը բերում էր պաշտոնյային էր տալիս, նա վախենում էր վերցնել: Բայց մտքերովս չէր անցնի, թե այդ հավը հետո ի՜նչ կդառնա:
Հարցազրույցը` Գևորգ Թոսունյանի
Լուսանկարները՝ Զաքար Իսկանդարյանի
Նախագծի մտահաղացման հեղինակ Կարեն Զադոյան
