«Իրավունքի Եվրոպա» ՀԿ-ն Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1708 որոշման վերաբերյալ նյութ է պատրաստել։ Սահմանադրական դատարանում այս գործի քննության առիթը Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի 2023 թվականի մարտի 21-ի դիմումն է:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` «Մշտական հանձնաժողովներում տեղերը բաշխվում են խմբակցություններում ընդգրկված պատգամավորների թվի համամասնությամբ: Մշտական հանձնաժողովների նախագահների պաշտոնները խմբակցությունների միջև բաշխվում են խմբակցությունում ընդգրկված պատգամավորների թվի համամասնությամբ»։

Դիմողն իր առաջին հարցով ցանկանում է հասկանալ այս նորմերի սահմանադրաիրավական բովանդակությունը. արդյո՞ք հանձնաժողովի նախագահի կամ հանձնաժողովի նախագահի տեղակալի պաշտոնը ներառվում է խմբակցությանը հասանելիք տեղերի թվի մեջ:

Դիմողի երկրորդ հարցն այն է, թե արդյո՞ք Ազգային ժողովի մշտական հանձնաժողովի նախագահի և հանձնաժողովի նախագահի տեղակալի պաշտոն(ներ)ում թեկնածուներ առաջադրելու և ընտրություններ անցկացնելու՝ Ազգային ժողովի կանոնակարգ օրենքով սահմանված ընթացակարգերը ոչ իրավաչափ կերպով չեն սահմանափակում Ազգային ժողովի ընդդիմադիր խմբակցության իրավունքները:

Դիմողի դիտարկմամբ՝ Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասի կարգավորումից բխում է, որ քաղաքական մեծամասնությունը և քաղաքական փոքրամասնությունը պահպանում են նույն հարաբերակցությունն Ազգային ժողովի մշտական հանձնաժողովներում, ինչպիսի հարաբերակցություն գործում է Ազգային ժողովի խմբակցություններում ընդգրկված պատգամավորների թվի դեպքում:

Ըստ դիմողի՝ դա նաև նշանակում է, որ մշտական հանձնաժողովի կազմում խմբակցության ներկայացուցիչների թիվը չի կարող փոփոխվել՝ կախված այն հանգամանքից, թե խմբակցության ներկայացուցիչը տվյալ հանձնաժողովի նախագահն է, տեղակալը, թե՞ պարզապես անդամ: Եթե մշտական հանձնաժողովի նախագահի տեղը վերապահվում է կոնկրետ խմբակցությանը, ապա այդ պաշտոնը հաշվառվում է հանձնաժողովում տվյալ խմբակցությանը հասանելիք տեղերի թվում: Դիմողը նշում է, որ Ազգային ժողովի Կանոնակարգի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ և 6-րդ կետերով խմբակցությանը վերապահվել են երկու տարբեր իրավունքներ. մասնավորապես՝ 6-րդ կետով սահմանված է, որ խմբակցությունն իրավունք ունի Ազգային ժողովի հանձնաժողովում իրեն վերապահված տեղում նշանակել խմբակցության անդամի, ինչպես նաև նրան փոխարինել այլ անդամով, իսկ 5-րդ կետով՝ իրեն հասանելիք մշտական հանձնաժողովի նախագահի կամ տեղակալի պաշտոնում թեկնածու առաջադրել, այլ ոչ` տվյալ պաշտոնում թեկնածու նշանակել: Դիմողը համարում է, որ Կանոնակարգի 150-րդ հոդվածի 2-րդ և 4-րդ մասերով, ինչպես նաև 138-րդ հոդվածի 12-րդ մասով ամրագրված կարգավորումների պայմաններում «(…) լիակատար է դառնում ընդդիմադիր խմբակցության կախվածությունը կառավարող խմբակցությունից»:

Ըստ Դիմողի՝ «(…) ընտրվելու երաշխիքների բացակայությամբ և/կամ կամայական ընտրություններով (պաշտոնանկություններով) պայմանավորված գործընթացների արդյունքում կարող է առաջանալ այնպիսի իրավիճակ, երբ ընդդիմադիր որևէ խմբակցություն չի ունենա մշտական հանձնաժողովում իրեն հասանելիք պաշտոնը այն պարագայում, երբ Ազգային ժողովի՝ քաղաքական մեծամասնությունը քաղաքական նպատակահարմարությունից ելնելով, առանց որևէ հիմքի չի ընտրի մշտական հանձնաժողովների ընդդիմադիր խմբակցությունը ներկայացնող թեկնածուին»: Ըստ Դիմողի`  Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասի երկրորդ նախադասությունը օգտագործում է «պաշտոնները բաշխվում են» արտահայտությունը, մինչդեռ Ազգային ժողովի Կանոնակարգի` վիճարկվող դրույթը և դրա հետ փոխկապակցված դրույթները կիրառում են «թեկնածու առաջադրելու իրավունք» արտահայտությունը, և այս երկուսը չեն համապատասխանում միմյանց, քանի որ պաշտոնների բաշխումը ենթադրում է խմբակցության որոշման հիման վրա նշանակում, որը կախված չէ կառավարող խմբակցության կամքից, մինչդեռ (…) «թեկնածու առաջադրելու իրավունք»-ը տրամագծորեն հակառակն է»:

Խնդրո առարկա որոշման` Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումները բաժնում Դատարանն առանցքային է համարել խորհրդարանական ընդդիմության դերի արժևորումը ընդդիմության` խորհրդարանական կյանքին լիարժեք մասնակցություն ապահովող սահմանադրաիրավական կառուցակարգերի ամրագրման և դրանք արդյունավետորեն կյանքի կոչելու միջոցով: Այդուհանդերձ, Դատարանը բավարար չի համարել ընդդիմության կարգավիճակի ձևական-իրավական ինստիտուցիոնալացումը ժամանակակից խորհրդարանական ժողովրդավարության կայացման համար: Դատարանը նշել է, որ խորհրդարանական մեծամասնությունը և փոքրամասնությունը պետք է համագործակցեն պառլամենտարիզմին հարիր քաղաքական մշակույթի միջավայրում: Այսինքն` խորհրդարանում ներկայացված քաղաքական ուժերը պետք է առաջնորդվեն այն գիտակցմամբ, որ կոչված են կենսագործելու ժողովրդի կամքը և, ըստ այդմ, սպասարկելու, առաջին հերթին, ոչ թե նեղ կուսակցական, անձնական, այլ հանրային/պետական շահը:

Այս կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանը հիշատակել է Եվրոպայի խորհրդի` Վենետիկի հանձնաժողովի 2019 թ. «Խորհրդարանական մեծամասնության և ընդդիմության հարաբերությունների պարամետրերը ժողովրդավարությունում. ստուգաթերթ»-ը: Ըստ այդ ստուգաթերթի` «25. (…) Թե՛ մեծամասնությունը, թե՛ ընդդիմությունը պարտավոր են միասնաբար և բարեխղճորեն գործել հանուն քաղաքացիների/հանրային շահերի, որոնք ժողովրդավարական իշխանության լեգիտիմ աղբյուր են: Այդ հանձնառու վերաբերմունքը պետք է վեր դասվի ամեն ինչից, այդ թվում՝ քաղաքական առճակատման օրակարգից, թեպետ նման առճակատումը նույնպես բնականոն և անհրաժեշտ երևույթ է ժողովրդավարությունում: Մեծամասնությունը՝ հենց մեծամասնություն լինելու պատճառով, իշխանություն իրականացնելիս պարտավոր է ցուցաբերել ինքնազսպում և հարգանք դրսևորել ընդդիմության հանդեպ (…): Միևնույն ժամանակ, ընդդիմությունը կամ ընդդիմադիր պատգամավորները չպետք է չարաշահեն իրենց ընթացակարգային իրավունքները (…)»: 11 Խորհրդարանական մեծամասնության և փոքրամասնության (ընդդիմության) միջև քաղաքական հավասարակշռության ապահովման համար առանցքային է խորհրդարանական ընդդիմության լիազորությունների երաշխավորումը խորհրդարանական կյանքի բոլոր ոլորտներում, այդ թվում՝ խորհրդարանի մարմիններում: Այդ առնչությամբ Վենետիկի հանձնաժողովը, մասնավորապես, նշել է. «83. Եթե խորհրդարանում պատասխանատու պաշտոնների (խոսնակ, մշտական հանձնաժողովների ղեկավարներ ու անդամներ և այլն) բոլոր նշանակումները կարող են կատարվել մեծամասնության կողմից միանձնյա, ապա առկա է ռիսկ, որ ընդդիմությունն իսպառ դուրս կթողնվի խորհրդարանի կառավարման մարմիններից: 84. Ավելի լավ լուծում է այնպիսի կանոնի ամրագրումը, որն ընդդիմության համար կապահովի արդար պայմաններով խորհրդարանի պատասխանատու պաշտոններին հասանելիությունը (…): 86. Վենետիկի հանձնաժողովը ողջունում է պատասխանատու պաշտոններում համամասն ներկայացվածության սկզբունքը՝ որպես ընդդիմության իրավունքների ապահովման կարևոր գործիք:

Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի` («Ժողովրդավարական խորհրդարանում ընդդիմության իրավունքների և պարտականությունների վերաբերյալ ընթացակարգային ուղեցույց» կոչվող թիվ 1601 բանաձևում , մասնավորապես, նշված է. «2.1.1. ընդդիմության անդամներն իրավունք ունեն մասնակցելու խորհրդարանի աշխատանքի կազմակերպմանը, նրանք կարող են ստանձնել խորհրդարանի (…) այլ պատասխանատու պաշտոններ, խորհրդարանի ղեկավար մարմինների կազմը պետք է արտացոլի համամասն ներկայացվածության սկզբունքը և խորհրդարանի (…) քաղաքական կազմը։ (…)

2.3. Ընդդիմությունը պետք է մասնակցի խորհրդարանական հանձնաժողովների աշխատանքներին․ 12 2.3.1. մշտական հանձնաժողովների նախագահությունը պետք է բաշխվի խորհրդարանական խմբակցությունների միջև համամասն ներկայացվածության սկզբունքի հիման վրա (…)։ Կառավարության գործողությունների նկատմամբ մոնիթորինգի համար պատասխանատու հանձնաժողովների նախագահությունը, ինչպիսիք են բյուջեի և ֆինանսների հանձնաժողովը, աուդիտի հանձնաժողովը կամ անվտանգության և հետախուզության ծառայությունների նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող հանձնաժողովը, պետք է տրամադրվի ընդդիմության ներկայացուցչին. 2.3.2. Ցանկացած հանձնաժողով՝ մշտական, թե ժամանակավոր, պետք է ձևավորվի համամասն ներկայացվածության սկզբունքի հիման վրա»։

Սահմանադրական դատարանի` թիվ 1708 որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների վերաբերյալ կզրուցենք Սահմանադրական դատարանի դատավոր Էդգար Շաթիրյանի հետ:

Պարոն Շաթիրյան, շնորհակալություն մեզ հյուրընկալվելու համար: Այս որոշման կապակցությամբ առաջին հարցս.

_Արդյո՞ք Ազգային ժողովի խմբակցությունները մշտական հանձնաժողովի նախագահի/տեղակալի` իրենց վերապահված պաշտոններում թեկնածուներ առաջադրելիս ունեն հայեցողություն՝ թեկնածու առաջադրելու կամ չառաջադրելու հարցում։

-Մինչ նշված հարցին անդրադառնալը, նշեմ, որ խնդիրն, ընդհանուր առմամբ, հանգում է հետեւյալին. արդյո՞ք Կանոնակարգի վիճարկվող օրենսդրական կարգավորումների գործողության պայմաններում երաշխավորվում է Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասով ամրագրված մշտական հանձնաժողովներում տեղերի եւ պաշտոնների՝ ըստ խմբակցություններում ընդգրկված պատգամավորների թվի համամասնության բաշխման պահանջը։ Այսինքն, ամբողջ սահմանադրաիրավական վեճն, ըստ էության, սրա շուրջ էր։ Ձեր կողմից բարձրացված հարցադրման հետ կապված ՍԴ-ն անհրաժեշտ համարեց գնահատել՝ արդյո՞ք իրավասու խմբակցության մշտական հանձնաժողովի նախագահի եւ նրա տեղակալի պաշտոնում թեկնածուներ առաջադրելու լիազորությունն իր բնույթով հայեցողակա՞ն է, թե՞՝ պարտադիր։ Այս առումով, բնականաբար, քանի որ անհրաժեշտ էր ստուգել վիճարկվող կարգավորումների համապատասխանությունը Սահմանադրությանը՝ տվյալ դեպքում 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասին, անհրաժեշտություն առաջացավ բացահայտել նաեւ 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նախադասություններից յուրաքանչյուրի բովանդակությունը եւ առանձին դեպքերում դրանք դիտարկել օրգանական միասնության մեջ։ Ավելի պարզ ներկայացնեմ խնդիրը՝ Սահմանադրության 106-րդ հոդվածը վերաբերում է մշտական հանձնաժողովներին եւ դրա երկրորդ մասով սահմանվում է, որ մի դեպքում տեղերը, մյուս դեպքում մշտական հանձնաժողովի նախագահի պաշտոնները մշտական հանձնաժողովներում բաշխվում են` ըստ խմբակցություններում ընդգրկված պատգամավորների թվի համամասնության։ Այսինքն, այս համամասնության պահանջը հաշվի առնելն իր բնույթով իմպերատիվ է, սահմանված է սահմանադրի կողմից, եւ օրենսդրական կարգավորումները պետք է համապատասխանեն հենց սրա ոգուն եւ տրամաբանությանը։ Ինչի մասին էր վիճարկվող նորմերից առաջինը. այն վերաբերում էր խմբակցության լիազորություններին եւ այս շրջանակում իրավասու խմբակցության կողմից, այսինքն իրեն վերապահված ԱԺ մշտական հանձնաժողովի նախագահի կամ նրա տեղակալի պաշտոնում թեկնածու առաջադրելուն։ Մի կողմ թողնենք, որ օրենսդիրը տվյալ դեպքում գործածել է “իրավունք ունի” ձեւակերպումը, ինչը խնդրահարույց է, բայց այս պահին չէի ցանկանա սրան անդրադառնալ, քանի որ ավելի լուրջ խնդիր կա։ Խնդիրը այն է, որ սա բոլոր դեպքերում խմբակցության լիազորությունն է: Հիմա անհրաժեշտ է գնահատել՝ այն իր բնույթով հայեցողական է, թե՞՝ պարտադիր։ Այս առումով առաջնային էր նաեւ հաշվի առնել ԱԺ-ի` որպես ժողովրդի ներկայացուցչական մարմնի բնույթն ամրագրող սահմանադրական նորմի բովանդակությունը, եւ այս տրամաբանության պայմաններում, իհարկե, եթե Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասով ամրագրված համամասնականությունից որոշակի շեղում տեղի ունենա, ցանկացած շեղում, ըստ էության, կխեղաթյուրի ժողովրդի քվեն՝ պայմանավորված ԱԺ ընտրությունների արդյունքներով։ Եվ հենց այս հանգամանքը որպես մեկնակետ հաշվի առնելով՝ ՍԴ-ն գնահատեց՝ որքանով է  վիճարկվող կարգավորումը համապատասխանում Սահմանադրությանը։ Իհարկե, այստեղ կարեւոր է հաշվի առնել, եւ հաշվի է առնվել խորհրդարանական մեծամասնության եւ փոքրամասնության փոխհարաբերությունների բնույթը, եւ այս ոլորտի միջազգային ստանդարտները։ Բավական հետաքրքիր իրավական դիրքորոշում է արտահայտել ՍԴ-ն խնդրո առարկա հարցի համատեքստում, Հանրապետության նախագահի կողմից իր լիազորությունների տարանջատման մասով. Մասնավորապես` 2020թ. ՍԴՈ-1815 որոշմամբ ՍԴ-ն արձանագրել է հետեւյալը՝ Հանրապետության նախագահը չի կարող հայեցողաբար փոփոխել իր լիազորությունների էությունը: Ավելի պարզ ասած՝ պարտադիր լիազորությունները փաստացի փոխակերպել հայեցողական լիազորությունների, կամ հրաժարվել պարտադիր լիազորությունների իրականացումից հայեցողական լիազորությունների գործադրմամբ կամ ցանկացած այլ պատճառաբանությամբ: Ընդ որում, ՍԴ-ն նշել է, որ նշվածը վերաբերում է  սահմանադրական ցանկացած մարմնի, իրավասու սուբյեկտի եւ պաշտոնատար անձի։ ՍԴՈ-1708 որոշմամբ՝ ՍԴ-ն վերը վկայակոչած իրավական դիրքորոշումը կիրառելի համարեց` իհարկե հաշվի առնելով սույն վեճի առարկան եւ շրջանակը, նաեւ սույն գործով, եւ եկավ եզրահանգման, որ իրավասու ֆրակցիայի կողմից մշտական հանձնաժողովի նախագահի կամ նրա տեղակալի պաշտոնում թեկնածու առաջադրելը ոչ թե տվյալ ֆրակցիայի իրավունքն է, այլ՝ պարտադիր լիազորությունը։

• Եթե Ազգային ժողովի իրավասու խմբակցությունը, այնուամենայնիվ, Ազգային ժողովի մշտական հանձնաժողովի նախագահի/ տեղակալի պաշտոններում թեկնածու չի առաջադրում, արդյոք Ազգային ժողովի մյուս խմբակցությունները կարո՞ղ են թեկնածուներ առաջադրել նշված պաշտոններում, թե՞ այդ պաշտոնները թափուր են մնում։

Այս հարցին եւս ՍԴ-ն հատուկ անդրադարձել է, քանի որ դիմողը՝ պագամավորների ընդհանուր թվի առնվազն 1/5-ը վիճարկում էին նաեւ այս նորմի համապատասխանությունը: Այս նորմ ասելով նկատի ունեմ կանոնակարգի 138-րդ հոդվածի 12-րդ մասը։ Դրանով սահմանվում է, որ եթե իրավասու ֆրակցիան սահմանված կարգով եւ ժամկետում մշտական հանձնաժողովի նախագահի, նրա տեղակալի պաշտոնում թեկնածու չի առաջադրում, ապա այս լիազորությունը փոխանցվում է գործակիցների հաշվարկի սկզբում ամենամեծ գործակից ունեցող խմբակցությանը։ Պարզ ասած՝ իրավասու ֆրակցիայի կողմից համապատասխան պաշտոններում թեկնածուների չառաջադրման պարագայում կանոնակարգով նախատեսված կարգավորումների գործողության պայմաններում, հնարավոր է համարվում այս լիազորության փոխանցումը մեկ ուրիշ ֆրակցիայի։ Կանոնակարգի նշված դրույթը ՍԴ-ն համարեց խնդրահարույց, եւ վերջնարդյունքում գնահատեց որպես Սահմանադրությանը հակասող, մասնավորապես Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասին։ Ի դեպ, եթե նախորդ մտքերին անդրադառնանք, եթե թեկնածու առաջադրելը ֆրակցիայի պարտադիր լիազորությունն է, ոչ թե հայեցողական, բնականաբար այս կամ այն սուբյեկտիվ կամ այլ պատճառաբանություններով ֆրակցիան չի կարող հրաժարվել իր լիազորությունը իրացնելուց՝ օրենսդրական մակարդակում ամրագրված։ Զիջումը միանգամայն այլ հարց է, ինչու, քանի որ Կոնանակարգի 138-րդ հոդվածի 5-րդ մասը նախատեսում է թեկնածուների առաջադրման իրավունքը կոնսեսուսով փոխանակելու կամ զիջելու հնարավորություն ֆրակցիաների միջեւ: Այս դրույթը եւս անհրաժեշտ է դիտարկել երկու ասպեկտներով՝ փոխանակում եւ զիջում: Հասկանալի է, որ սրանք բովանդակային ա ռումով տարբեր են եւ օրենսդիրը պատահական չի գործածել երկու եզրույթներն էլ։ Փոխանակումն, ըստ էության, խնդրահարույց չէ, ինչն արձանագրեց ՍԴ-ն, պայմանով, որ պահպանվի համամասնականության պահանջը, որն արտացոլված է Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 2-րդ մասում։ Ինչ վերաբերում է զիջմանը, այն ինքնին խնդրահարույց է, քանի որ եթե սա ֆրակցիայի պարտադիր լիազորությունն է, եւ ֆրակցիան չի կարող հրաժարվել իր լիազորության իրացումից, նման պահմաններում հասկանալի է, որ մշտական հանձնաժողովներում նախագահների եւ տեղակալների պաշտոններում թեկնածուների առաջադրման իրավունքը ֆրակցիայինն է, եւ ինքը պարտավոր է իրացնել սա։ Ընդ որում, ցանկանում եմ մի հստակեցում մտցնել. խոսքը բնավ չի վերաբերում համապատասխան պաշտոններում թեկնածուների ընտրության հարցում իրավասու ֆրակցիայի հայեցողության սահմանափակմանը. այսինքն, պարզ ասած՝ անձանց ընտրության հարցում ֆրակցիան ունի շատ լայն հայեցողություն, խոսքը վերաբերում է թեկնածուների առաջադրման իրավունքի իրացմանը, եւ այս առումով, այսպես ասած կոնսեսուսով զիջումը ՍԴ գնահատմամբ հակասահմանադրական է։