Iravaban.net-ի «Լիգլթեք Հայաստանը» նորարարական շարքը նպատակ ունի բացահայտել իրավունքի և տեխնոլոգիայի միաձուլման ուղին: Այս շարքի շրջանակներում մենք կներկայացնենք, թե ինչպես է թվային հեղափոխությունը վերաձևում իրավական լանդշաֆտը Հայաստանում և ողջ աշխարհում:

Նորարարական շարքի չորրորդ՝ «Բլոկչեյնը և իրավունքը. անխախտելի պայմանագրերի դարաշրջան» հոդվածում կբացահայտենք, թե ինչպես է բլոկչեյն տեխնոլոգիան փոխակերպում պայմանագրային իրավունքը և ինտելեկտուալ սեփականության պաշտպանությունը:

Մեր լրագրողները և մասնագետները, զինված վերջին տեխնոլոգիական գործիքներով, ներառյալ արհեստական բանականության առաջադեմ կիրառումները, կներկայացնեն վերլուծություններ, բացառիկ հարցազրույցներ և գրավիչ պատմություններ, կպատրաստեն լուսանկարներ և ինֆոգրաֆիկաներ: Մենք կբացահայտենք, թե ինչպես են բլոկչեյնը, մեքենայական ուսուցումը և այլ նորարարական տեխնոլոգիաները փոխակերպում իրավական պրակտիկան, դատական համակարգը և օրենսդրական գործընթացները:

Ներածություն

Բլոկչեյնը՝ տվյալների ապակենտրոնացված և անփոփոխելի գրանցման տեխնոլոգիա է, որը հեղափոխում է բազմաթիվ ոլորտներ, այդ թվում՝ իրավաբանությունը: Այս հոդվածում կուսումնասիրենք, թե ինչպես է բլոկչեյնը վերափոխում իրավական պրակտիկան և ստեղծում անխախտելի պայմանագրերի նոր դարաշրջան:

Բլոկչեյնի հիմունքները

Բլոկչեյնը գործում է որպես ապակենտրոնացված թվային գրանցամատյան: Այն կազմված է «բլոկներից», որոնք պարունակում են տեղեկատվություն գործարքների մասին: Յուրաքանչյուր նոր բլոկ կապվում է նախորդի հետ` օգտագործելով կրիպտոգրաֆիկ հեշ ֆունկցիա, ինչը ստեղծում է անփոփոխելի և անխախտելի շղթա:

Բլոկչեյնի հիմնական առանձնահատկություններն են՝

1. Ապակենտրոնացում. Տվյալները պահվում են ցանցի բոլոր մասնակիցների մոտ, ոչ թե մեկ կենտրոնական սերվերում:
2. Անփոփոխելիություն. Տվյալները, որոնք մեկ անգամ գրանցվել են բլոկչեյնում, չեն կարող փոփոխվել կամ ջնջվել:
3. Թափանցիկություն. Բոլոր գործարքները տեսանելի են ցանցի բոլոր մասնակիցների համար:
4. Անվտանգություն. Կրիպտոգրաֆիկ մեթոդների օգտագործումը ապահովում է տվյալների բարձր անվտանգություն:

Բլոկչեյնի տեսակները իրավական ոլորտում

Իրավական ոլորտում կիրառվում են բլոկչեյնի տարբեր տեսակներ՝

1. Հանրային բլոկչեյններ. Բաց են բոլորի համար և հաճախ օգտագործվում են կրիպտոարժույթների համար: Օրինակ՝ Bitcoin բլոկչեյնը օգտագործվում է հեղինակային իրավունքի գրանցման համար: Proof of Existence ծառայությունը թույլ է տալիս օգտատերերին ուղարկել փաստաթղթի հեշը Bitcoin բլոկչեյնին՝ ստեղծելով անժխտելի ապացույց փաստաթղթի գոյության մասին որոշակի պահի:
2. Մասնավոր բլոկչեյններ. Սահմանափակ մուտքով համակարգեր են, որոնք հաճախ օգտագործվում են կորպորատիվ միջավայրում: Օրինակ՝ JP Morgan բանկի Quorum բլոկչեյն պլատֆորմը օգտագործվում է ֆինանսական գործարքների և պայմանագրերի կառավարման համար: Այն թույլ է տալիս բանկին իրականացնել արագ և անվտանգ գործարքներ՝ պահպանելով գաղտնիությունը: 
3. Կոնսորցիումային բլոկչեյններ. Կիսաբաց համակարգեր են, որոնք կառավարվում են մի խումբ կազմակերպությունների կողմից: Օրինակ՝ R3 Corda պլատֆորմը օգտագործվում է բանկերի և իրավաբանական ընկերությունների կոնսորցիումի կողմից՝ խելացի պայմանագրերի և միջբանկային գործարքների համար: Այն թույլ է տալիս մասնակիցներին կիսել տվյալները միայն այն կողմերի հետ, որոնք ներգրավված են կոնկրետ գործարքում:
4. Հիբրիդային բլոկչեյններ. Միավորում են հանրային և մասնավոր բլոկչեյնների առանձնահատկությունները: Օրինակ՝ XDC Network-ը հիբրիդային բլոկչեյն է, որն օգտագործվում է առևտրի ֆինանսավորման և պայմանագրերի կառավարման համար: Այն թույլ է տալիս ընկերություններին օգտվել հանրային բլոկչեյնի թափանցիկությունից՝ միաժամանակ պահպանելով որոշակի տվյալների գաղտնիությունը: 

Իրավական ոլորտում բլոկչեյնի կիրառության օրինակներ

1. Խելացի պայմանագրեր: Սրանք ինքնակատարվող թվային պայմանագրեր են, որոնք ավտոմատ կերպով իրականացնում են պայմանագրի դրույթները: Օրինակ՝ OpenLaw պլատֆորմը) թույլ է տալիս իրավաբաններին ստեղծել և կառավարել իրավական փաստաթղթեր Ethereum բլոկչեյնում: Այն օգտագործվում է աշխատանքային պայմանագրերի, վարձակալության համաձայնագրերի և այլ իրավական փաստաթղթերի համար:
2. Մտավոր սեփականության պաշտպանություն: Բլոկչեյնը կարող է օգտագործվել հեղինակային իրավունքների, արտոնագրերի և ապրանքային նշանների գրանցման համար: Օրինակ՝ KodakOne պլատֆորմը օգտագործում է բլոկչեյն տեխնոլոգիան լուսանկարիչների հեղինակային իրավունքները գրանցելու և պաշտպանելու համար: Այն նաև հեշտացնում է լիցենզավորման գործընթացը և վճարումների հավաքագրումը:
3. Նոտարական ծառայություններ: Բլոկչեյնը կարող է օգտագործվել փաստաթղթերի վավերացման և նոտարական ծառայությունների համար: Օրինակ՝ Notarize հարթակը օգտագործում է բլոկչեյն տեխնոլոգիան՝ առցանց նոտարական ծառայություններ մատուցելու համար: Այն թույլ է տալիս օգտատերերին վավերացնել փաստաթղթեր 24/7 ռեժիմով՝ ապահովելով անվտանգություն և հետագծելիություն:
4. Ընտրական համակարգեր: Բլոկչեյնը կարող է օգտագործվել անվտանգ և թափանցիկ ընտրություններ անցկացնելու համար: Օրինակ՝ Voatz հարթակը օգտագործում է բլոկչեյն տեխնոլոգիան՝ մոբայլ քվեարկության համակարգ ապահովելու համար: Այն արդեն օգտագործվել է մի քանի պիլոտային ծրագրերում ԱՄՆ-ում, ներառյալ զինվորականների արտերկրյա քվեարկությունը:
5. Պետական ռեգիստրներ: Բլոկչեյնը կարող է օգտագործվել պետական ռեգիստրների վարման համար: Օրինակ՝ Շվեդիայի հողի ռեգիստրը (Lantmäteriet) իրականացնում է պիլոտային ծրագիր ChromaWay ընկերության հետ համատեղ օգտագործելով բլոկչեյն տեխնոլոգիան հողի սեփականության գրանցման և գործարքների համար: Այս համակարգը նվազեցնում է խարդախության ռիսկը և արագացնում գործարքների ընթացքը:

Միջազգային փորձ

1. Էստոնիա: 2008 թվականից սկսած Էստոնիան ներդրել է բլոկչեյն տեխնոլոգիան իր e-Estonia ծրագրի շրջանակներում: Երկիրն օգտագործում է KSI (Keyless Signature Infrastructure) բլոկչեյնը՝ պաշտպանելու կառավարական տվյալները և թվային ծառայությունները: 
2. Դուբայ: 2016 թվականին Դուբայի կառավարությունը հայտարարեց «Բլոկչեյն ռազմավարություն 2021» ծրագրի մասին, որի նպատակն է մինչև 2021 թվականը դառնալ աշխարհի առաջին բլոկչեյն-կառավարվող քաղաքը: Ծրագիրը ներառում է կառավարական փաստաթղթերի, գործարքների և լիցենզիաների թվայնացում: 
3. Շվեդիա: Շվեդիայի հողի գրանցման մարմինը (Lantmäteriet) փորձարկում է բլոկչեյնի կիրառումը հողի գրանցման և անշարժ գույքի գործարքների համար: Նախագիծը նպատակ ունի նվազեցնել գործարքների ժամանակը և ծախսերը:
4. Ճապոնիա: Ճապոնիայի կառավարությունը ներդրել է բլոկչեյն տեխնոլոգիան պետական գնումների համակարգում՝ բարելավելու թափանցիկությունը և արդյունավետությունը: 
5. Մալթա: Մալթան հայտնի է որպես «Բլոկչեյն կղզի» և ընդունել է բլոկչեյն տեխնոլոգիաների և կրիպտոարժույթների կարգավորման առաջատար օրենսդրություն: Երկիրը ստեղծել է իրավական շրջանակ, որը կարգավորում է վիրտուալ ֆինանսական ակտիվները և խելացի պայմանագրերը: 

Հայաստանյան իրավիճակը

Հայաստանը ևս սկսել է հետաքրքրվել բլոկչեյն տեխնոլոգիայով:

1. ԵԱՏՄ թվային նախաձեռնություններ: 2017 թվականին Հայաստանը միացավ Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) թվային նախաձեռնություններին, որոնք ներառում են բլոկչեյն տեխնոլոգիաների կիրառումը: Սա հնարավորություն է տալիս Հայաստանին մասնակցել տարածաշրջանային բլոկչեյն նախագծերին և փորձի փոխանակմանը: 
2. Կրիպտոարժույթների կարգավորում: Բիթքոին, ալտքոին, թոքեն, սթեյբլքոին և այլք։ Աշխարհում մի քանի հարյուր տեսակի կրիպտոարժույթների տեսակներ կան։ Ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ աշխարհում համապատասխան օրենսդրական դաշտի բացակայությունը խոչընդոտ է հանդիսանում այս ոլորտում նորարարական գործունեությամբ զբաղվելու համար: Հենց այդ հիմնավորմամբ Հայաստանի Կենտրոնական բանկը հանրային քննարկման է ներկայացրել «Կրիպտոակտիվների մասին» օրենքում և հարակից այլ օրենքներում փոփոխություններ կատարելու մասին նախագիծը։ 

Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի և Իրավաբան.net-ի դերը

Իրավաբանների հայկական ասոցիացիան (ԻՀԱ) ակտիվորեն աշխատում է բլոկչեյն տեխնոլոգիայի իրավական ասպեկտների ուսումնասիրման և կարգավորման ուղղությամբ: ԻՀԱ նախագահ Կարեն Զադոյանը նշում է. «Բլոկչեյնը կարող է հեղափոխել մեր իրավական համակարգը՝ բարձրացնելով թափանցիկությունը և արդյունավետությունը: Մենք ուսուասիրել ենք միջազգային փորձը և պատրաստ ենք աջակցել պետական իրավասու մարմիններին՝ ստեղծելու համապատասխան իրավական դաշտ այս նորարարական տեխնոլոգիայի համար»:

Իրավաբան.net-ը, իր հերթին, ապահովում է տեղեկատվության տարածումը և իրազեկվածության բարձրացումը՝ հրապարակելով վերլուծական հոդվածներ բլոկչեյնի թեմայով: Կայքը դարձել է կարևոր հարթակ իրավաբանների համար՝ բլոկչեյնի և իրավունքի հատման կետերի վերաբերյալ նորություններ և վերլուծություններ ստանալու համար:

Մարտահրավերներ և լուծումներ

Տեխնիկական մարտահրավերներ.

Մասշտաբայնություն: Բլոկչեյն ցանցերը հաճախ դանդաղ են աշխատում մեծ քանակությամբ գործարքների դեպքում: Օրինակ, Bitcoin-ը կարող է մշակել միայն 7 գործարք վայրկյանում, մինչդեռ Visa-ն կարող է մշակել հազարավոր գործարքներ նույն ժամանակահատվածում: Սա խնդիր է ստեղծում, երբ բլոկչեյնը պետք է օգտագործվի մեծածավալ իրավական գործընթացների համար:

Էներգիայի մեծ սպառում: Շատ բլոկչեյն համակարգեր, հատկապես նրանք, որոնք օգտագործում են «Proof of Work» կոնսենսուսի մեխանիզմը, սպառում են հսկայական քանակությամբ էլեկտրաէներգիա: Սա կարող է հակասել շրջակա միջավայրի պաշտպանության օրենքներին և կանոնակարգերին:

Հնարավոր լուծումներ: Նոր սերնդի բլոկչեյն տեխնոլոգիաներ, ինչպիսիք են «Proof of Stake» կոնսենսուսի մեխանիզմը և «sharding» տեխնոլոգիան, նպատակաուղղված են այս խնդիրների լուծմանը: Օրինակ, Ethereum 2.0-ն անցնում է «Proof of Stake» համակարգին, ինչը զգալիորեն կնվազեցնի էներգիայի սպառումը:

Իրավական մարտահրավերներ

Տվյալների պաշտպանություն և գաղտնիություն: Բլոկչեյնի անփոփոխելի բնույթը կարող է հակասել տվյալների պաշտպանության օրենքներին, ինչպիսին է Եվրոպական միության Տվյալների պաշտպանության ընդհանուր կանոնակարգը (GDPR): Օրինակ, GDPR-ը պահանջում է «մոռացված լինելու իրավունք», ինչը դժվար է իրականացնել բլոկչեյնում:

Iravaban.net-ը նույնպես հայտարարել է, որ անձի մոռացվելու իրավունքը իրացնելու նպատակով կայքում հրապարակված որոշ տեղեկություններ խմբագրվելու են՝ անձի դիմումի հիման վրա: https://iravaban.net/the-right-to-be-forgotten-hy 

Իրավասության հարցեր: Բլոկչեյնի ապակենտրոնացված բնույթը բարդացնում է իրավասության սահմանումը վեճերի դեպքում: Օրինակ, եթե խելացի պայմանագիրը չի աշխատում ըստ նախատեսվածի, ո՞ր երկրի օրենքները պետք է կիրառվեն:

Հնարավոր լուծումներ: Միջազգային համագործակցությունը կարևոր է այս հարցերի լուծման համար: Օրինակ, Եվրոպական Խորհրդարանը ընդունել է բանաձև բլոկչեյնի և կրիպտոարժույթների կարգավորման վերաբերյալ: Բացի այդ, զարգանում են «off-chain» և «side-chain» լուծումները, որոնք թույլ են տալիս պահպանել որոշ տվյալներ բլոկչեյնից դուրս՝ հնարավորություն տալով համապատասխանել տվյալների պաշտպանության օրենքներին:

Ապագայի հեռանկարները

Բլոկչեյնը կարող է հեղափոխել գրեթե բոլոր իրավական գործընթացները՝ սկսած պայմանագրերի կնքումից մինչև դատական վարույթներ: Հայաստանը, իր զարգացած ՏՏ ոլորտով, ունի պոտենցիալ դառնալու տարածաշրջանային առաջատար բլոկչեյն տեխնոլոգիաների իրավական կիրառման ոլորտում:

Ապագայում մենք կարող ենք ակնկալել՝

1. Ավտոմատացված իրավական ծառայություններ: Խելացի պայմանագրերը կարող են ավտոմատացնել բազմաթիվ իրավական գործընթացներ, նվազեցնելով ծախսերը և արագացնելով ծառայությունների մատուցումը:
2. Թափանցիկ և անվտանգ գործարքներ: Բլոկչեյնը կարող է ապահովել գործարքների անփոփոխելիություն և հետագծելիություն, նվազեցնելով խարդախության ռիսկերը:
3. Արդյունավետ դատական համակարգ: Բլոկչեյնը կարող է օգտագործվել դատական գործերի և ապացույցների կառավարման համար, արագացնելով դատական գործընթացները:
4. Նոր մասնագիտություններ: Կարող են առաջանալ նոր մասնագիտություններ, ինչպիսիք են բլոկչեյն իրավաբանները կամ խելացի պայմանագրերի աուդիտորները:

Եզրակացություն

Բլոկչեյնը ոչ միայն տեխնոլոգիական, այլև իրավական հեղափոխություն է: Այն առաջարկում է անվտանգության, թափանցիկության և արդյունավետության նոր մակարդակ՝ միաժամանակ ստեղծելով նոր մարտահրավերներ: Հայ իրավաբանները պետք է պատրաստ լինեն այս փոփոխություններին՝ ձեռք բերելով նոր գիտելիքներ և հմտություններ բլոկչեյն տեխնոլոգիայի վերաբերյալ:

Բլոկչեյնի ներդրումը իրավական ոլորտում պահանջում է համակարգված մոտեցում՝ ներառյալ օրենսդրական փոփոխություններ, մասնագետների վերապատրաստում և հանրային իրազեկման բարձրացում: Իրավաբանների հայկական ասոցիացիան https://armla.am/ և Իրավաբան.net-ը պատրաստ են առաջնորդել այս գործընթացը՝ ապահովելով Հայաստանի դիրքը որպես իրավական նորարարության առաջատար:

Հիշեք, որ բլոկչեյնը գործիք է, և ինչպես ցանկացած գործիք, այն կարող է օգտագործվել ի բարօրություն կամ ի վնաս: Մեր պատասխանատվությունն է ապահովել, որ այս հզոր տեխնոլոգիան ծառայի արդարությանը և հավասարությանը:

Հայաստանի իրավական համայնքի առջև ծառացած են հետևյալ կարևոր խնդիրները՝

1. Օրենսդրական բարեփոխումներ: Անհրաժեշտ է մշակել և ընդունել օրենսդրություն, որը կկարգավորի բլոկչեյն տեխնոլոգիաների կիրառումը իրավական ոլորտում: Սա պետք է ներառի խելացի պայմանագրերի իրավական կարգավիճակը, բլոկչեյնում պահվող տվյալների ապացուցողական արժեքը և բլոկչեյն հարթակների կարգավորման հարցերը:
2. Կրթություն և վերապատրաստում: Իրավաբանական համայնքը պետք է ակտիվորեն ներգրավվի բլոկչեյն տեխնոլոգիաների ուսումնասիրման մեջ: Համալսարանները պետք է ներառեն բլոկչեյնի և իրավունքի դասընթացներ իրենց ուսումնական ծրագրերում, իսկ գործող իրավաբանները պետք է մասնակցեն վերապատրաստման դասընթացների:
3. Էթիկական նկատառումներ: Պետք է մշակվեն էթիկական ուղեցույցներ բլոկչեյն տեխնոլոգիաների կիրառման համար իրավական ոլորտում: Սա պետք է ներառի տվյալների գաղտնիության, թափանցիկության և արդարության հարցերը:
4. Միջազգային համագործակցություն: Հայաստանը պետք է ակտիվորեն մասնակցի միջազգային նախաձեռնություններին և փորձի փոխանակմանը բլոկչեյնի իրավական կարգավորման ոլորտում: Սա կօգնի մեզ սովորել այլ երկրների փորձից և ներդաշնակեցնել մեր մոտեցումները միջազգային լավագույն պրակտիկայի հետ:
5. Նորարարական մտածելակերպի խթանում: Իրավաբանները պետք է խրախուսվեն մտածել նորարարական կերպով և փնտրել բլոկչեյն տեխնոլոգիայի կիրառման նոր ուղիներ իրավական պրակտիկայում:

Բլոկչեյնը առաջարկում է հսկայական հնարավորություններ իրավական ոլորտի բարելավման համար բայց այն նաև բերում է նոր մարտահրավերներ: Միայն պատրաստված լինելով և ակտիվորեն ներգրավվելով այս տեխնոլոգիայի զարգացման մեջ, մենք կարող ենք օգտվել դրա առավելություններից՝ միաժամանակ նվազագույնի հասցնելով հնարավոր ռիսկերը:

Մենք հրավիրում ենք բոլոր շահագրգիռ կողմերին՝ իրավաբաններին, տեխնոլոգների, օրենսդիրներին և քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներին, միանալ այս կարևոր քննարկմանը և ակտիվորեն մասնակցել Հայաստանի իրավական համակարգի ապագայի ձևավորմանը բլոկչեյն դարաշրջանում:

Մի բաց թողե՛ք Iravaban.net–ի  «Լիգլթեք Հայաստանը» նորարարական շարքի հինգերորդ՝ «Արհեստական բանականությունը և իրավական էթիկան. նոր մարտահրավերներ և հնարավորություններ» հոդվածը: Այս հոդվածում կքննարկենք, թե ինչպես է արհեստական բանականությունը (ԱԲ) փոխում իրավական պրակտիկան և ինչ էթիկական հարցեր է առաջացնում այս զարգացումը: