Պետական եկամուտների կոմիտեն (ՊԵԿ) հանրությանը և բիզնեսին պարբերաբար իրազեկել է ոլորտային ռիսկերի վերհանման և ստվերի անձնագիր կազմելու մասին՝ հորդորելով տնտեսվարողներին ինքնակամ շտկել սխալները: Նախորդ ամիս ՊԵԿ-ը զգուշացրել էր, որ գործելաոճն ինքնակամ չշտկած տնտեսվարողների նկատմամբ կոմիտեն նախազգուշացումից անցնում է հսկողական լայնածավալ գործողությունների իրականացմանը:
Հավասար մրցակցային միջավայրի ապահովմանն ուղղված կոմիտեի օրինական քայլերը հարուցել էին տոնավաճառների աշխատակիցների դժգոհությունը, որը վերջիններս արտահայտել էին կառավարության շենքի առջև կազմակերպված ցույցի ժամանակ: Նրանց հետ հանդիպել էին կառավարության և ՊԵԿ ներկայացուցիչները և պայմանավորվել, որ տոնավաճառի աշխատակիցներն իրենց գործունեության հարկման կարգի փոփոխության վերաբերյալ ներկայացնեն գրավոր առաջարկ:
Ուսումնասիրելով առաջարկը՝ ՊԵԿ-ն այսօր տոնավաճառի աշխատակիցներին է ուղարկել պատասխան, որը ներկայացնում ենք ստորև.
ՓՄՁ սուբյեկտների կողմից ներկայացված առաջարկությունների վերաբերյալ
- Մաքսային արժեքի որոշման գործընթացի վերաբերյալ.
ՓՄՁ ներկայացուցիչների կողմից պատրաստված տեղեկանքում նշվում է, որ մաքսային արժեքի որոշման բարդ գործընթացի հետևանքով անհամապատասխանություն է առաջանում իրական գների և փաստաթղթերով հիմնավորված գների միջև, ինչի հետևանքով շատ գնորդներ խուսափում են հաշիվ ապրանքագրերից:
Այդ կապակցությամբ, հայտնում ենք, որ որ ներմուծվող ապրանքների մաքսային արժեքը հսկիչ գների հիման վրա որոշվելու պարագայում որևէ անհամապատասխանություն չպետք է առաջանա, քանի որ հսկիչ գները տվյալ ապրանքների շուկայական գներն են՝ առանց անուղղակի հարկերի:
Հայաստանի Հանրապետություն ներմուծվող ապրանքների մաքսային արժեքի հաշվարկման մեթոդաբանությունն ու ամբողջ գործընթացն իրականացվում է Եվրասիական տնտեսական միության միասնական օրենսդրությամբ սահմանված կարգով, որը համահունչ է մաքսային արժեքի որոշման միջազգայնորեն ընդունված կանոններին ու մոտեցումներին: Մասնավորապես, եթե առկա են ներմուծվող ապրանքի ձեռքբերումը հիմնավորող` արժանահավատ փաստաթղթերն ու համապատասխան ուղեկցող փաստաթղթերը, ապա ապրանքի մաքսային արժեքը որոշվում է դրանց հիման վրա, հակառակ պարագայում ապրանքի մաքսային արժեքը որոշվում է այդ ապրանքների շուկայական` հսկիչ գների հիման վրա: Այս առումով, ապրանքի իրական գների և փաստաթղթերով հիմնավորված գների միջև տարբերություն առաջանալու որևէ օբյեկտիվ պատճառ չկա, քանի որ անգամ համապատասխան փաստաթղթերի բացակայության պարագայում ներմուծվող ապրանքի մաքսային արժեքը որոշվում է դրա շուկայական (իրական) գների հիման վրա: Անհամապատասխանությունների կոնկրետ դեպքեր ներկայացվելու դեպքում պատրաստ ենք դրանք լրացուցիչ քննարկել և արձագանքել:
- Շրջանառության հարկի շեմի մեծության վերաբերյալ.
ՓՄՁ ներկայացուցիչների կողմից պատրաստված տեղեկանքում նշվում է, որ շատ գնորդներ խուսափում են հաշիվ ապրանքագրերից՝ մտավախություն ունենալով հատել ՓՄՁ-ի համար նախատեսված շեմը:
Այդ կապակցությամբ, հայտնում ենք, որ շրջանառության հարկի համակարգի ներդրումից ի վեր տեսակետ է ձևավորվել, որի համաձայն՝ փոքր և միջին տնտեսավարող սուբյեկտներն իրացման շրջանառության իրական ծավալները չեն հայտարարագրում, քանի որ մտավախություն ունեն, որ կարող են իրացման շրջանառության ցուցանիշով մոտենալ շրջանառության հարկի շեմին, գերազանցել այն և հայտնվել հարկման ընդհանուր համակարգում: 2015 թվականին էլ այս մտավախությունն առկա էր և դա էր նաև հիմնական հիմնավորումներից մեկը, որի պատճառով կատարված օրենսդրական փոփոխությամբ շրջանառության հարկի շեմը շուրջ 2 անգամ բարձրացվեց՝ ակնկալելով որ ՓՄՁ սուբյեկտները կփոխեն իրենց վարքագիծը և կսկսեն հայտարարագրել իրենց իրացման իրական շրջանառությունները: Արդյունքը, սակայն, եղավ այն, որ՝
- փոքր և միջին տնտեսավարող սուբյեկտները այդպես էլ չփոխեցին իրացման շրջանառության իրական ծավալները թաքցնելու իրենց վարքագիծը և շարունակեցին ակնհայտորեն թերհայտարարագրել իրենց իրացման շրջանառությունները՝ անգամ շրջանառության հարկի շեմին մոտենալու և շեմը գերազանցելու որևէ ռիսկ չունենալու պարագայում: Մասնավորապես, մեր կողմից կատարված դիտարկումները ցույց են տալիս, որ տոնավաճառներում առևտրական գործունեություն իրականացնող տնտեսավարող սուբյեկտների իրացման շրջանառության միջին ցուցանիշը 2016 թվականի տարեկան արդյունքներով կազմել է ընդամենը 3.7 մլն. դրամ: Հետևաբար, այն մտավախությունը, որ ՓՄՁ սուբյեկտներն իրացման շրջանառության իրական ծավալների հայտարարագրմամբ կհայտնվեն ԱԱՀ-ի դաշտում, մտացածին է, քանի որ մեր կողմից ուսումնասիրված՝ համեմատաբար խոշոր տոնավաճառներում առևտրական գործունեությամբ զբաղվող 785 տնտեսավարող սուբյեկտներից 770-ը կամ 98 տոկոսը կարող են իրենց իրացման շրջանառություններն ավելացնել շուրջ 25-28 անգամ և այդուհանդերձ շարունակել գործել շրջանառության հարկի համակարգում: Ուստի, թվերը փաստում են, որ եզրակացությունը մեկն է՝ շրջանառության հարկի շեմի բարձրացման առաջարկությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հսկիչ-դրամարկղային մեքենայի կտրոն չտրամադրելու վարքագիծը արդարացնելու միջոց, որը, ինչպես տեսանք, որևէ հիմնավորում չունի (տոնավաճառներում և առևտրի կենտրոններում առևտրական (առք ու վաճառքի) գործունեություն իրականացնող տնտեսավարող սուբյեկտների իրացման շրջանառությունների վերաբերյալ կոնկրետ թվային տվյալներ արտացոլող համապատասխան տեղեկանքը կցվում է),
- խոշոր տնտեսավարող սուբյեկտները շրջանառության հարկի համակարգում գործելու և դրանով իսկ փոքր ու միջին տնտեսավարող սուբյեկտների հետ անհավասար մրցակցային պայքարի մեջ մտնելու ավելի լայն հնարավորություններ ստացան:
Հետևաբար, ներկայացված նկատառումները՝ կապված այն հանգամանքի հետ, որ իրացման շրջանառության իրական ծավալները չեն հայտարարագրվում շրջանառության հարկի շեմը չգերազանցելու մտավախությամբ պայմանավորված՝ կոնկրետ փաստերով ուղղակի հերքվում են: Խնդիրը պարզապես կայանում է առևտրական (առք ու վաճառքի) գործունեություն իրականացնող տնտեսավարող սուբյեկտների վարքագծի մեջ, որոնք պարզապես հսկիչ-դրամարկղային մեքենայի կտրոն չտրամադրելու եղանակով թաքցնում են իրենց իրացման շրջանառությունները՝ հարկեր չվճարելու համար, ինչը սկզբունքորեն անընդունելի է:
Այս առումով, առևտրական գործունեության հարկման համակարգի փոփոխության ցանկացած առաջարկություն կարող է քննարկման առարկա դառնալ միայն առևտրական գործունեությամբ զբաղվող տնտեսավարող սուբյեկտների՝ հարկումից խուսափելուն ուղղված վարքագծի փոփոխությունից հետո, իսկ դրա համար շրջանառության հարկի գործող շեմը առավել քան բավարար է:
- Առևտրական (առք ու վաճառքի) գործունեությամբ զբաղվող շրջանառության հարկ վճարող տնտեսավարող սուբյեկտի ֆինանսական արդյունքների ուղղությամբ կատարված հաշվարկի վերաբերյալ.
ՓՄՁ սուբյեկտների կողմից կատարված հաշվարկի արդյունքներով նշվում է, որ շրջանառության հարկի շեմի 58.35 մլն. դրամ մեծության պայմաններում տնտեսավարող սուբյեկտի տնօրինվող շահույթը լավագույն դեպքում կազմում է ամսական 100-200 հազ. դրամ:
Վերոնշյալի կապակցությամբ, հայտնում ենք, որ մի կողմ դնելով շրջանառության շեմի հաշվարկման դասագրքային ու գիտականորեն հիմնավորված մեթոդները՝ մենք նույնպես կատարել ենք իրական կյանքում դրսևորվող փաստերի վրա հիմնված հաշվարկներ՝ պարզելու համար շրջանառության հարկի շեմի այն մեծությունը, որը տնտեսավարող սուբյեկտին հնարավորություն կընձեռի ամսական կտրվածքով ունենալ առնվազն 300 հազ. դրամ տնօրինվող շահույթ: Ընդ որում, հաշվարկները կատարվել են 1 կամ 2 աշխատող ունենալու սցենարներով, ինչի արդյունքում ստացվում է, որ 1 աշխատողի պարագայում շեմի մեծությունը կազմում է շուրջ 44 մլն. դրամ (ՀՀ հարկային օրենսգրքով սահմանված շեմից ավելի քան 14 մլն. դրամի չափով պակաս), իսկ 2 աշխատողի պարագայում շեմի մեծությունը կազմում է շուրջ 52 մլն. դրամ (ՀՀ հարկային օրենսգրքով սահմանված շեմից ավելի քան 6 մլն. դրամի չափով պակաս) (համապատասխան տեղեկանքները կից ներկայացվում են): Այս առումով, գտնում ենք, որ ներկայացված հիպոթետիկ հաշվարկը առևտրական (առք ու վաճառքի) գործունեությամբ զբաղվող շրջանառության հարկ վճարող տնտեսավարող սուբյեկտի ֆինանսական արդյունքների ու գործունեության շահութաբերության իրական պատկերը չի արտահայտում:
- Ներմուծման և հետագա վաճառքի շղթայում շրջանառության հարկի կիրառության առաջարկվող մոտեցման վերաբերյալ.
Առաջարկության ուսումնասիրությամբ կարելի է հեշտությամբ նկատել, որ առաջարկության նկարագրությունը կատարված է շատ հախուռն ձևով և ինքնին առաջ է բերում մի շարք հարցեր ու խնդիրներ, որոնց պատասխաններն ու լուծումները որևէ կերպ տրված չեն պատրաստված տեղեկանքում: Մասնավորապես՝
- շրջանառության հարկի շեմի վերացումը ուղղակիորեն նշանակում է հարկային բեռի չհիմնավորված իջեցում խոշոր ներմուծող համարվող տնտեսավարող սուբյեկտների համար, որոնք ներկայումս գտնվում են հարկման ընդհանուր համակարգում, և իրենց կողմից ստեղծվող նոր արժեքի մասով վճարում են 20 տոկոս ավելացված արժեքի հարկ և 20 տոկոս շահութահարկ: Այսինքն, ստացվում է, որ շեմի վերացման արդյունքում խոշոր ներմուծողների համար ներկայումս սահմանված՝ հարկային բեռը (20 տոկոս ԱԱՀ + 20 տոկոս շահութահարկ) փոխարինվում է առավելագույնը 6 տոկոս հարկային բեռով (4 տոկոս + 2 տոկոս շրջանառության հարկ), ինչի արդյունքում խոշոր ներմուծողները ստանում են նոր մրցակցային առավելություններ և խորանում է ՓՄՁ սուբյեկտների հետ անհավասար մրցակցությունը:
Այս առումով, գտնում ենք, որ ներկայացված առաջարկության ուսումնասիրությամբ կարելի է պարզել, որ այն ընդհանրապես չի էլ բխում փոքր և միջին ձեռնարկատիրության շահերից, քանի որ առավելապես կողմնորոշված է խոշոր ներմուծողների գործունեության պայմանների բարելավմանը: Արդյունքում, ակնկալվում է, որ խոշոր տնտեսավարող սուբյեկտները ստանալու են նոր մրցակցային առավելություններ՝ դրանով իսկ խորացնելով փոքր և միջին ձեռնարկատիրության սուբյեկտների հետ մրցակցության անհավասարությունը: Բացի այդ, խոշոր ներմուծողների հարկային բեռի իջեցման հետևանքով պետական բյուջեի հարկային եկամուտների կորստի փոխհատուցումը ենթադրում է միջինացված հարկային բեռի բարձրացում, ինչը նույնպես չի բխում փոքր և միջին ձեռնարկատիրության շահերից:
- ներկայացված տեղեկանքից անհասկանալի է, թե ինչպես է որոշվում տնտեսավարող սուբյեկտի կարգավիճակը՝ ներմուծող, թե ոչ, բոլոր այն դեպքերում, երբ միևնույն տնտեսավարող սուբյեկտը զբաղվում է և ներմուծմամբ, և երկրի ներսում ձեռք բերվող կամ արտադրվող ապրանքների առք ու վաճառքով: Եթե ակնկալվում է, որ տնտեսավարող սուբյեկտը գործունեության տարբեր տեսակների մասով պետք է վարի առանձնացված հաշվառում, ապա այն խիստ խնդրահարույց է ինչպես տնտեսավարող սուբյեկտների մոտ վարվող հարկային հաշվառման պարզեցման, այնպես էլ արդյունավետ հարկային վարչարարության իրականացման տեսանկյունից,
- բացի այդ, պարզ չէ, թե երբ է վճարվում 4 տոկոս հարկը՝ ներմուծման փուլում, թե իրացման փուլում: Եթե ներկայացված առաջարկությունը ենթադրում է, որ 4 տոկոս հարկը վճարվում է ներմուծման փուլում՝ մաքսային վճարների և հետագա իրացման հարկերի փոխարեն, ապա ներկայացված առաջարկությունը պարզապես անհասկանալի է, քանի որ 4 տոկոս հարկը չի կարող փոխարինել ներմուծման ԱԱՀ-ին, ԵՏՄ անդամ չհամարվող պետություններից ապրանքների ներմուծման համար սահմանված մաքսատուրքին, իսկ հետո նաև՝ իրացման փուլում առաջացող հարկերին:
- ներկայացված առաջարկության կիրառությունը ենթադրում է, որ ներմուծողն ու արտադրողը իրենց գործունեությունն իրականացնելու են տարբեր հարկային միջավայրերում՝ ունենալով հարկային բեռի տարբեր չափեր: Ընդ որում, ստացվում է, որ ներմուծողը գործելու է հարկման ավելի նպաստավոր պայմաններում, քան արտադրողը: Այս առումով, հայտնում ենք, որ ներմուծողի հարկային բեռի նվազեցման միջոցով ներմուծողի և արտադրողի գործունեության պայմանների միջև տարբերություններ նախատեսելը և ներմուծողներին արտադրողների համեմատությամբ մրցակցային առավելություններ տրամադրելը որևէ տնտեսագիտական հիմնավորում չունի,
- առաջարկությունը կառուցված է ներմուծողի կողմից հաշվարկային փաստաթուղթ տրամադրելը խթանելու վրա, մինչդեռ խնդիրը կապված է ոչ միայն ներմուծողների կողմից հաշվարկային փաստաթուղթ չտրամադրելու հետ (եթե ներմուծվող ապրանքների քանակությունները ներմուծման փուլում ֆիքսվում են, ապա ներմուծողները պարտավոր են տրամադրել համապատասխան հաշվարկային փաստաթղթեր), այլ փոքր և միջին ձեռնարկատիրության սուբյեկտների կողմից հաշվարկային փաստաթղթեր վերցնելուց հրաժարվելու հետ: Հետևաբար, օբյեկտիվորեն հարց է ծագում, թե ինչու պետք է ներմուծողին 2 տոկոս հարկ նվազեցնելու հնարավորություն տրվի այն դեպքում, երբ, միևնույն է, առանց այդ էլ ներմուծողը պարտավոր է տրամադրել համապատասխան հաշվարկային փաստաթղթեր: Այս առումով նույնպես, քննարկման ներկայացված առաջարկության հիմնավորումները պարզաբանման կարիք ունեն: Միաժամանակ ՊԵԿ-ը պատրաստ է արձանգանքել բոլոր այն ահազանգերին, երբ ներմուծողները չեն տրամադրում հաշվարկային փաստաթղթեր: ինչ վերաբերում է առևտրական գործունեության մասով հաստատագրված վճարի կիրառությանը, ապա հայտնում ենք, որ այն ենթադրում է հետադարձ քայլի կատարում, չի հիմնավորվում ինչպես միջազգային փորձով, այնպես էլ որևէ տնտեսագիտական դատողությամբ, քանի որ հաստատագրված վճարի կիրառությամբ հնարավոր չէ հարկման բազան որոշել՝ հաշվի առնելով առևտրի ոլորտում նոր ստեղծվող արժեքի մեծությունը, կապիտալի շրջապտույտի արագությունը և գործունեության վերջնական ֆինանսական արդյունքները առհասարակ: Ուստի, այս առաջարկությունը նույնպես սկզբունքորեն անընդունելի է:
Հաշվի առնելով վերոնշյալ նկատառումները՝ ակնհայտ է դառնում, որ՝
- ներկայացված առաջարկությունները հիմնավորված չեն, որևէ կերպ նախանշված չեն այն ուղղությունները, որոնք կարող են փոխհատուցել ներկայացված առաջարկությունն ընդունելու դեպքում առաջացող հարկային եկամուտների կորուստները,
- ներկայացված առաջարկության ընդունմամբ առևտրական գործունեությամբ զբաղվող փոքր տնտեսավարող սուբյեկտները կարող են հայտնվել գործունեության վատ պայմաններում,
- ներկայացված առաջարկությունը գնորդի կողմից փաստաթուղթ պահանջելու առումով լուրջ մոտիվացիա չի պարունակում, քանի որ եթե առևտրական գործունեությամբ զբաղվող փոքր տնտեսավարող սուբյեկտը ներկայումս պատրաստ է աշխատել 5 տոկոս շրջանառության հարկի պայմաններում, ապա ներկայացված առաջարկությունն ընդունելու դեպքում ձեռքբերումների փաստաթղթավորման խթաններ, ըստ էության, չեն ձևավորվում: Այս առումով, շրջանառության հարկի դրույքաչափերը պետք է լինեն այնպիսին, որ հարկ վճարողները իրական շահագրգռվածություն ունենան փաստաթղթեր պահանջելու հարցում:
- Վարձու աշխատողներին օրենսդրությամբ սահմանված կարգով գրանցելու հարցի վերաբերյալ.
Ներկայացված առաջարկությունը, որը ենթադրում է տնտեսավարող սուբյեկտի կողմից օգտագործվող մակերեսի և աշխատողների թվաքանակի միջև փոխադարձ կապի սահմանում, հիմնավորված չէ: Մասնավորապես, գտնում ենք, որ խնդրո առարկա հարցն չպետք է քննարկել այդ տեսանկյունից, քանի որ աշխատողների թվաքանակը որոշելու իրավունքը վերապահված է տվյալ տնտեսավարող սուբյեկտին: Պարզապես, անհրաժեշտ է, որպեսզի տնտեսավարող սուբյեկտները օրենսդրությամբ սահմանված կարգով գրանցեն իրենց բոլոր աշխատողներին: Հակառակ պարագայում, ներկայացված առաջարկությամբ ստացվում է, որ անկախ տվյալ տնտեսավարող սուբյեկտի կողմից վաճառվող ապրանքի բնույթից, աշխատանքային ռեժիմից, սեզոնայնությունից և այլն, նա պարտավոր է ունենալ նվազագույն քանակությամբ գրանցված աշխատողներ (անգամ եթե այդ աշխատողների կարիքն այդ պահին չկա), կամ եթե ապահովել է գրանցված աշխատողների նվազագույն քանակությունը, ապա կարող է փաստացի ունենալ լրացուցիչ աշխատողներ՝ առանց վերջիններիս օրենքով սահմանված կարգով գրանցման (քանի որ տեղեկանքում նշված է, որ այս դեպքում տնտեսավարող սուբյեկտն ազատվում է հսկողությունից: Բացի այդ, դժվար չէ նկատել, որ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ձևակերպված աշխատողների թվաքանակը տնտեսավարող սուբյեկտի կողմից օգտագործվող մակերեսից կախվածության մեջ դնելու առաջարկությունը իրացման շրջանառությունները թաքցնելու հերթական առաջարկությունն է: Կարելի է ենթադրել, որ նման առաջարկություն ներկայացնելը պայմանավորված է նրանով, որ աշխատողներին օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ձևակերպելը և աշխատողների իրական թվաքանակը հայտարարագրելը նշանակում է, որ տնտեսավարող սուբյեկտը ստիպված է լինելու հայտարարագրել նաև իրացման շրջանառության իրական ծավալները, քանի որ հակառակ պարագայում հիմնավոր չի լինի շատ աշխատողներով հայտարարագրել իրացման շրջանառության այսքան փոքր ծավալներ (օրինակ, հնարավոր չէ տարեկան կտրվածքով 3 մլն. դրամ իրացման շրջանառությամբ ձևակերպել անգամ մեկ աշխատողի, քանի որ 10 տոկոս շահութաբերության պայմաններում ստացվող շահույթը չի բավարարի այդ աշխատակցին անգամ օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձը վճարելու համար): Այս առումով, ներկայացված առաջարկությունը անընդունելի է:
