Մասնագիտությամբ իրավաբան Ներսես Աղաբաբյանն ավարտել է Հայաստանում ֆրանսիական համալսարան հիմնադրամը (բակալավր՝ 2009թ, մագիստրոս՝ 2011թ.), ունի մագիստրոսի կոչում Լոնդոնի համալսարանական քոլեջից (2012թ.), 2016 թվականից հանդիսանում է ՀՀ փաստաբանների պալատի անդամ: Հայաստանում իրավաբանական պրակտիկայով զբաղվում է 2009 թվականից, հեղինակել է 5 հոդված և մեկ գիրք՝ «Աշխատանքային իրավունք. Դատական պրակտիկա», որի 3-րդ հրատարակությունը լույս է տեսել 2021 թվականին:

Հոդվածում ներկայացված են հայկական իրավունքում գործադիր մարմնի (տնօրենի) կարգավիճակի վերաբերյալ խնդրահարույց հարցերը՝

1. արդյո՞ք կարելի է տնօրենին համարել աշխատող, և նրա նկատմամբ որքանո՞վ են կիրառելի աշխատանքային օրենսդրության նորմերը,
2. ինչպե՞ս մեկնաբանել կորպորատիվ ոլորտի օրենքների՝ տնօրենին վերաբերող դրույթները,
3. ի՞նչ հիմքերով կարելի է լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը:

Հոդվածում վերլուծվում են տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը, տնօրենի կարգավիճակի վերաբերյալ ՀՀ դատարանների իրարամերժ դատական պրակտիկան, ինչպես նաև առաջարկներ են արվում օրենսդրական ճանապարհով առկա խնդիրների հնարավոր լուծման վերաբերյալ:

Ամբողջական հոդվածը ներկայացնում ենք ստորև.

ՏՆՕՐԵՆԻ ԼԻԱԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԱԴԱՐՈՒՄԸ Եւ ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԱՆՍԿԶԲՈՒՆՔԱՅԻՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՊՐԱԿՏԻԿԱՆ

Բովանդակություն

Նախաբան
I. Տնօրենի իրավական կարգավիճակը
(1) Տնօրենը՝ որպես իրավաբանական անձի ներկայացուցիչ
(2) Տնօրենի իրավական կարգավիճակի երկակի բնույթը
(ա) Տնօրենի կորպորատիվ կապը
(բ) Տնօրենի պայմանագրային կապը
(3) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցի շուրջ իրավական քաղաքականությունը
(ա) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների արդյունավետ ամրագրման եղանակը
(բ) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների ամրագրման բարդությունը հայկական իրավունքում
II. Տնօրենի լիազորությունների դադարման մասին դատական պրակտիկան
(1) Տիտանյան v «ՀԿՈւԿ» ՓԲԸ
(2) Դատական պրակտիկայի վերանայումը
(ա) Հովհաննիսյան v «Ֆրանս-հայկական ՄՈՒԿ» հիմնադրամ
(բ) Մինասյան v «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ ՓԲԸ
(3) «Անհաջող» նախադեպերի հետևանքները
Եզրակացություն

Նախաբան

Հայկական իրավունքում տնօրենի կարգավիճակին անդրադառնալիս՝ ի հայտ են գալիս մի շարք հարցեր. (1) արդյո՞ք կարելի է տնօրենին համարել աշխատող, և նրա նկատմամբ որքանո՞վ են կիրառելի աշխատանքային օրենսդրության նորմերը, (2) ինչպե՞ս մեկնաբանել կորպորատիվ ոլորտի օրենքների՝ տնօրենին վերաբերող դրույթները, (3) ի՞նչ հիմքերով կարելի է լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը: Այս հարցերի շուրջ առկա է վճռաբեկ դատարանի մի քանի որոշում, որոնք կարելի է որակել չափազանց հակասական և անարդյունավետ: Բանը հասել է նրան, որ վճռաբեկ դատարանի կատարած օրենքի մեկնաբանությունների արդյունքում անհասկանալի է դարձել, թե ինչ պատճառաբանությամբ և ինչ իրավական հիմքերով է ընդհանրապես հնարավոր լուծել ընկերության և դրա տնօրենի միջև կնքված պայմանագիրը:

Հիշատակված հարցերի լիարժեք քննարկման նպատակով նախ կքննարկեմ տնօրենի իրավական կարգավիճակը (մաս I), իսկ ապա՝ տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցի շուրջ վճռաբեկ ատյանի դատական պրակտիկան (մաս II): 

1․ Տնօրենի իրավական կարգավիճակը

(1) Տնօրենը՝ որպես իրավաբանական անձի ներկայացուցիչ

Տնօրենն իրավաբանական անձի գործադիր մարմնի ղեկավարն է, որին, որպես կանոն, նշանակում է կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմինը: Տնօրենը նշանակվում է դեռ իրավաբնական անձի պետական գրանցման փուլում: Գրանցման մարմնին տնօրենի տվյալների ներկայացումն իրավաբանական անձի պետական գրանցման պայմաններից մեկն է: 

Պետք է արձանագրել, որ ՀՀ օրենսդրությունը չի նախատեսում տնօրենին գրանցումից հանելու որևէ ընթացակարգ. սրա փոխարեն նախատեսված է գործադիր մարմնին փոփոխելու ընթացակարգը, որի դեպքում նախորդ տնօրենին փոխարինում է հաջորդ տնօրենը: Այլ կերպ ասած՝ իրավաբանական անձը երբեք չի կարող լինել առանց տնօրենի: Պատճառն այն է, որ տնօրենն այն միակ կորպորատիվ մարմինն է, որն օրենքի ուժով օժտված է իրավաբանական անձին երրորդ անձանց հետ հարաբերություններում առանց լիազորագրի ներկայացնելու իրավունքով: Իրավաբանական անձն առանց տնօրենի չի կարող լինել գործունակ, քանի որ չի կարողանա կատարել որևէ իրավական նշանակություն ունեցող գործողություն: 

Այս հանգամանքը նաև արտացոլվում է աշխատանքային հարաբերություններում, որտեղ տնօրենը համարվում է աշխատողների հետ հարաբերություներում գործատուի ներկայացուցիչը (ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի (այսուհետ՝ ԱշխՕ) 27-րդ հոդ. 1-ին մաս):  

(2) Տնօրենի իրավական կարգավիճակի երկակի բնույթը

Տնօրեն նշանակված անձը մտնում է երկու տեսակի հարաբերությունների մեջ: Նախ՝ տնօրենը կորպորատիվ մարմին է: Իրավաբանական անձի մյուս կորպորատիվ մարմինների (այդ թվում՝ կառավարման բարձրագույն մարմնի) և տնօրենի միջև առաջանում են կորպորատիվ կապեր: Բացի դրանից՝ տնօրենի և նրա տնօրինությանը հանձնված իրավաբանական անձի միջև կնքվում է պայմանագիր, և նրանց միջև ստեղծվում է պայմանագրային կապ: Հերթով անդրադառնանք այս երկու կապերից յուրաքանչյուրին:    

(ա) Տնօրենի կորպորատիվ կապը 

Տնօրենը կորպորատիվ մարմին է, որը նշանակվում է կորպորատիվ ընթացակարգերով: Նրան նշանակում է իրավաբանական անձի կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմինը. սահմանափակ պատասխանատվությամբ և բաժնետիրական ընկերություններում դա ընդհանուր ժողովն է, հիմնադրամներում՝ հոգաբարձուների խորհուրդը, հասարակական կազմակերպություններում՝ ժողովը, պետական ոչ առևտրային կազմակերպություններում՝ լիազորված պետական մարմինը: Տնօրենին նշանակող մարմինը նաև իրավունք ունի դադարեցնելու նրա լիազորությունները և նշանակելու նոր տնօրեն: Ընդ որում, կորպորատիվ ոլորտի օրենքները տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցը կարգավորում են երեք տարբերակով՝ 

• Տարբերակ 1. Օրենքը սահմանում է, որ տնօրենին նշանակած մարմինն իրավասու է վաղաժամկետ դադարեցնել նրա լիազորությունները, ինչպես նաև նախատեսում է դրույթ այն մասին, որ տնօրենին նշանակած մարմինն իրավունք ունի ցանկացած ժամանակ լուծել նրա հետ կնքված պայմանագիրը: Նման կարգավորում են նախատեսում «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքը (67-րդ հոդ. 1-ին մասի 9-րդ կետ և 88-րդ հոդ. 5-րդ մաս) և «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքը (25-րդ հոդ. 1-ին մասի, 6-րդ կետ և 27-րդ հոդ. 5-րդ մաս): 

• Տարբերակ 2. Օրենքը սահմանում է, որ տնօրենին նշանակած մարմինն իրավասու է վաղաժամկետ դադարեցնել նրա լիազորությունները, սակայն այս դեպքում օրենքը լրացուցիչ չի հստակեցնում, որ տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը կարող է լուծվել ցանակացած ժամանակ: Կարգավորման այս եղանակն է օգտագործվել «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ըկերությունների մասին» ՀՀ օրենքում (36-րդ հոդ. 1-ին մասի գ) կետ) և «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքում (21-րդ հոդ. 2-րդ մասի 5-րդ կետ): 

• Տարբերակ 3. Օրենքը սահմանում է տնօրենի լիազորությունների դադարման հստակ հիմքեր: Նման լուծում է նախատեսված «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքում (16-րդ հոդ. 3-րդ մաս): Այս օրենքի համաձայն՝ տնօրենի լիազորությունների դադարման հիմք է, օրինակ՝ ավելի քան երեք օր անընդմեջ անհարգելի պատճառով աշխատանքի չներկայանալը, ՀՀ քաղաքացիության կորուստը և այլն:               

Տնօրենի լիազորությունները դադարեցնելու հարցը կարգավորող նշված երեք տարբերակները դիտարկելիս՝ կարող ենք եզրակացնել, որ մասնավոր շահերով գերակշռող ոլորտներում տնօրենի լիազորությունների դադարեցումը կատարվում է ավելի պարզ ընթացակարգով, քան հանրային ոլորտի իրավաբանական անձանց դեպքում, ինչը շատ տրամաբանական է, քանի որ մասնավոր իրավաբանական անձի սեփականատերը կամ հիմնադիրը առաջնորդվում է իր սեփական շահերով և նա պիտի ազատ լինի որոշելու՝ կարիքը կ՞ա շարունակելու համագործակցությունը գործող տնօրենի հետ, թե՞՝ ոչ: Մինչդեռ, հանրային ոլորտի իրավաբանական անձանց դեպքում, իրավաբանական անձի հիմնադիրը պետք է առաջնորդվի ոչ թե իր անձնական, այլ հանրային շահերով: Հետևաբար՝ այս դեպքում անթույլատրելի է առաջնորդվել հիմնադրի քմահաճույքով, և պետք է հստակ ձևակերպել պատճառը, թե ինչու գործող տնօրենի հետ հարաբերությունները պետք է դադարեցվեն: «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդ. 3-րդ մասի կարգավորումը բխում է հենց այս տրամաբանությունից:  

Վերադառնալով հիշատակված երեք կարգավորման տարբերակներին՝ 1-ին և 2-րդ տարբերակների միջև տարբերությունը հստակ չէ: Չնայած որ կարգավորման 2-րդ տարբերակը չի պարունակում դրույթ, որ տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը կարող է լուծվել ցանկացած ժամանակ՝ տրամաբանական է, որ նման դրույթի առկայությունը պետք է ենթադրվի: Պատճառն այն է, որ տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը պայմանավորված է նրա հետ արդեն ստեղծված կորպորատիվ կապի առկայությամբ. տնօրենի հետ պայմանագիրը ստորագրվում է այն պատճառով, որ նա կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի կողմից նշանակվել է տնօրենի պաշտոնում: Սրանից հետևում է, որ եթե տնօրենի կորպորատիվ կապը խզվի, ինքնաբերաբար պետք է դադարի նաև նրա հետ կնքված պայմանագիրը: Այս առումով՝ տնօրենի կորպորատիվ կապն առաջնային է նրա պայմանագրային կապի նկատմամբ: Սրա մասին անուղղակիորեն նշում է նաև վճռաբեկ դատարանը Կարապետյան v «Կամուրջ» ՈՒՎԿ ՓԲԸ գործում: Այս գործով վեճի կողմերն են ընկերությունը և դրա վերստուգողը, սակայն վճռաբեկ դատարանի որոշման տրամաբանությունը լիովին կիրառելի է նաև տնօրենի պաշտոնը զբաղեցնող ֆիզիկական անձի նկատմամբ: Ծավալուն մեջբերում անենք վճռաբեկ դատարանի որոշումից.

«Բաժնետիրական ընկերության և … վերստուգողի միջև նախևառաջ ծագում են կորպորատիվ իրավահարաբերություններ, որոնք կարգավորվում են կորպորատիվ օրենսդրությամբ: [Սրանով] հանդերձ՝ [նրանց] միջև կարող են ծագել նաև կորպորատիվ իրավահարաբերություններից բխող այնպիսի իրավահարաբերություններ, որոնք կրում են ածանցյալ բնույթ և կոչված են ապահովելու … կորպորատիվ … իրավունքների և պարտականությունների իրականացումը։ Ածանցյալ իրավահարաբերության գոյությունը բացառապես պայմանավորված է հիմնական իրավահարաբերության առկայությամբ։

… ընկերության նկատմամբ ստանձնած … գործառույթները լիարժեք … իրականացնելու համար ընկերության և վերստուգողի միջև կարող են ծագել նաև աշխատանքային հարաբերություններ։ Այդուհանդերձ, վերստուգողի … հետ կնքվող աշխատանքային պայմանագիրը տարբերվում է ընկերության աշխատակիցների հետ աշխատանքային օրենսդրությամբ սահմանված կարգով կնքվող աշխատանքային պայմանագրերից, քանի որ այն ուղղված է բացառապես վերստուգողի՝ կորպորատիվ իրավահարաբերություններից բխող գործառույթի կազմակերպումն ու անխոչընդոտ իրականացումն ապահովելուն:

Հետևաբար, ընկերության և վերստուգողի միջև առկա կորպորատիվ-աշխատանքային համալիր իրավահարաբերությունները կարգավորվում են ինչպես կորպորատիվ, այնպես էլ աշխատանքային օրենսդրությամբ, ընդ որում՝ ԱշխՕ-ը կիրառելի է այնքանով, որքանով այն չի հակասում կորպորատիվ օրենսդրությամբ սահմանված հատուկ նորմերի պահանջներին:

… օրենսդիրը բաժնետիրական ընկերության վերստուգողի համար սահմանել է հատուկ իրավական կարգավիճակ՝ նրա պաշտոնավարման նախադրյալ դիտարկելով ժողովի կողմից վերջինիս ընտրությունը և սահմանափակելով պաշտոնավարումը երեք տարի ժամկետով։ Հետևաբար, ԱշխՕ 111-րդ հոդ. 5-րդ մասի հիմքով վերստուգողի հետ անորոշ ժամկետով աշխատանքային պայմանագրի կնքման իրավական հնարավորությունը բացակայում է, իսկ հակառակ եզրահանգումը կհակասի կորպորատիվ օրենսդրությամբ սահմանված հատուկ նորմի պահանջին։»

Տնօրենը, ինչպես և վերստուգողը, հանդիսանում է առանձին կորպորատիվ մարմին: Եթե առաջնորդվենք վճռաբեկ դատարանի այս տրամաբանությամբ, ընկերության հետ տնօրենի կորպորատիվ կապը նրա հիմնական կապն է, իսկ պայմանագրային կապը՝ ածանցյալը: Առաջինը պայմանավորում է երկրորդը, և առաջնային է նրա պայմանագրային կապի նկատմամբ: Հիմնական կապի խզումն անխուսախելիորեն հանգեցնելու է ածանցյալ կապի խզմանը:        

(բ) Տնօրենի պայմանագրային կապը

Բացի տնօրեն նշանակելու մասին որոշումից, որը կառավարման բարձրագույն մարմնի միակողմանի որոշումն է, տնօրենի հետ նաև կնքվում է պայմանագիր: Այս պայմանագրի կողմերն են տնօրենը և իրավաբանական անձը, որի տնօրինությունը նա ստանձնում է: 

Ինչպես արդեն նշվեց, իրավաբանական անձի անունից հանդես եկող սուբյեկտը հենց տնօրենն է: Տնօրենի հետ պայմանագրի երկու կողմում ստորագրող անձանց համընկումից խուսափելու նպատակով կորպորատիվ օրենքները տնօրենի հետ պայմանագրի կնքման համար սահմանում են լրացուցիչ կանոններ, որոնց համաձայն՝ հատկապես տնօրենի և իրավաբանական անձի միջև պայմանագիրը կնքելու ժամանակ իրավաբանական անձի անունից այդ գործողությունը կատարում է օրենքով նախատեսված մեկ ուրիշ անձ: Բաժնետիրական ընկերությունների դեպքում այդ անձն է խորհրդի նախագահը կամ խորհրդի լիազորած անձը, սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների դեպքում՝ ժողովի նախագահը կամ ժողովի լիազորած անձը, հիմնադրամների դեպքում՝ հոգաբարձուների խորհրդի  նախագահը կամ հոգաբարձուների խորհրդի լիազորած անձը: 

Կարևոր է պատասխանելը, թե ինչ իրավական բնույթ ունի տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը՝ աշխատանքային, թե՞՝ քաղաքացիաիրավական: Այս հարցի պատասխանը դատական պրակտիկան ուղղակիորեն չի տալիս, սակայն մեզ կրկին օգնության է հասնում Կարապետյանի գործը: Ընկերության և նրա վերստուգողի միջև կապը վերլուծելիս՝ վճռաբեկ դատարանը մեջբերում է ԱշխՕ 18-րդ հոդ. և 27-րդ հոդ. 1-ին մասը և հանգում հետևյալին.

«[ԱշխՕ 18-րդ հոդ. և 27-րդ հոդ. 1-ին մասից] … հետևում է, որ … աշխատանքային օրենսդրության իմաստով գործատուն … այն իրավաբանական անձն է, որն աշխատանքային պայմանագրի հիման վրա … կամ օրենքով սահմանված կարգով օգտագործում է քաղաքացիների աշխատանքը[:] [Հ]ետևաբար՝ «գործատու» եզրույթը չի կարող նույնացվել … իրավաբանական անձի առանձին մարմինների, այդ թվում ընկերության տնօրենի կամ բաժնետիրական ընկերության դեպքում՝ բաժնետերերի ընդհանուր ժողովի հետ:»

Պարզ ասած՝ վերստուգողի գործատուն ոչ թե նրան նշանակած ընդհանուր ժողովն է, այլ իրավաբանական անձը, տվյալ դեպքում՝ «Կամուրջ» ՈՒՎԿ ՓԲ ընկերությունը: Իսկ վերստուգողի հետ հարաբերություններում գործատուի ներկայացուցիչն է ընկերության տնօրենը: Սա շատ տրամաբանական է, քանի որ ընկերության ընդհանուր ժողովը ո՛չ իր լիազորությունների ծավալով, ո՛չ իր գործունեության կազմակերպման եղանակով (օրինակ՝ գումարման ընթացակարգով և պարբերականությամբ) չի կարող համապատասխանել «գործատուի» կարգավիճակին: Գործատուն պետք է առօրյա և անմիջական կապ ունենա աշխատողի հետ, վերահսկի վրեջինիս գործողությունները և ամենօրյա վերահսկողության արդյունքում հնարավորություն ունենա գնահատելու նրա կատարած աշխատանքը: Այս չափանիշներին ընկերության ընդհանուր ժողովը չի համապատասխանում:

Ներկայացված վերլուծությունից հետևում է առաջին փաստարկը, թե ինչու տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը չի կարող համարվել սովորական աշխատանքային պայմանագիր: Եթե համարենք, որ ընկերության և տնօրենի միջև կնքված պայմանագիրը աշխատանքային պայմանագիր է, ապա ո՞վ է տնօրենի հետ հարաբերություններում ներկայացնում գործատուին, չէ՞ որ աշխատանքային հարաբերություններում գործատուի ներկայացուցիչը հենց տնօրենն է: Ինչպես հետևում է Կարապետյանի գործի տրամաբանությունից, տնօրենի հետ հարաբերություններում ընկերության ընդհանուր ժողովը չի կարող ստանձնել տնօրենի գործատուի դերը: Երկրորդ փաստարկը. այն հանգամանքը, որ տնօրենը գործատուի ներկայացուցիչն է, անհնարին է դարձնում տնօրեն—գործատու հարաբերություններում ԱշխՕ բազմաթիվ կարևոր դրույթների գործնական կիրառումը: Օրինակ՝ անհասկանալի է, թե գործատուն ինչպես պետք է նախաձեռնի տնօրենի հետ աշխատանքային պայմանագրի լուծումը ԱշխՕ 113-րդ հոդվածի հիման վրա: Տնօրենը չի կարող գործատուի անունից նախաձեռնել իր հետ կնքված պայմանագրի լուծումը: Անհասկանալի է նաև, թե ինչպես պետք է գործատուն կարգապահական պատասխանատվության ենթարկի տնօրենին, քանի որ տնօրենը չի կարող պատասխանատվության ենթարկել ինքն իրեն: Երրորդ փաստարկը. ինչպես տեսանք, եթե ֆիզիկական անձը (վերստուգողը կամ տնօրենը) գործում է որպես կորպորատիվ մարմին, ապա նրա հետ առաջացող պայմանագրային հարաբերությունն ունի ածանցյալ բնույթ նրա առաջնային՝ կորպորատիվ հարաբերության, նկատմամբ: Կարապետյանի գործով վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ «… վերստուգողի … հետ կնքվող աշխատանքային պայմանագիրը տարբերվում է ընկերության աշխատակիցների հետ աշխատանքային օրենսդրությամբ սահմանված կարգով կնքվող աշխատանքային պայմանագրերից, քանի որ այն ուղղված է բացառապես վերստուգողի՝ կորպորատիվ իրավահարաբերություններից բխող գործառույթի կազմակերպումն ու անխոչընդոտ իրականացումն ապահովելուն»: Այս տրամաբանությամբ, տնօրենի հետ պայմանագիրը նույնպես կնքվում է նրա կորպորատիվ պարտականությունների կատարումն ապահովելու համար, և այդ պայմանագիրը չի կարող համարվել սովորական աշխատանքային պայմանագիր: Վերջապես, չորրորդ փաստարկը. ի տարբերություն սովորական աշխատողի, որի հաստիքը կարելի է կրճատել կամ որի աշխատանքային պայմանագիրը կարելի է լուծել առանց նրան փոխարինելու՝ տնօրենի հաստիքը չի կարող կրճատվել, իսկ նրա լիազորությունները կարող են դադարեցվել միայն գործող տնօրենին մեկ այլ անձով փոխարինելու եղանակով: 

Այս փաստարկները հուշում են, որ տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը կա՛մ ընդհանրապես չի կարող համարվել աշխատանքային պայմանագիր, կա՛մ էլ «յուրահատուկ» տեսակի (sui generis) աշխատանքային պայմանագիր է: «Յուրահատուկ» այն իմաստով, որ դրա նկատմամբ կիրառելի չեն ԱշխՕ բոլոր այն դրույթները, որոնք հակասում են համապատասխան կազմակերպաիրավական ձևը կարգավորող կորպորատիվ օրենսդրությանը: Այս երկրորդ մոտեցումը ավելի տրամաբանական է թվում, քանի որ անհիմն կլինի պնդելը, որ աշխատանքային օրենսդրության նորմերն ընդհանրապես կիրառելի չեն տնօրենների նկատմամբ: Ամենացայտուն օրինակն են ամենամյա նվազագույն արձակուրդի մասին կանոնները: Աշխատանք կատարող ցանկացած ֆիզիկական անձի նման՝ տնօրենը նույնպես հանգսատանալու կարիք ունի, ինչը նշանակում է, որ նա պետք է իրավունք ունենա օգտվելու ամենամյա նվազագույն արձակուրդի իրավունքից: Իր քննած գործերից մեկում վճռաբեկ դատարանը նույնպես հակված է եղել այս մոտեցմանը: Տիտանյան v «ՀԿՈւԿ» ՓԲԸ գործով վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է.

«… բաժնետիրական ընկերության և … տնօրենի միջև կնքված պայմանագիրն իր բնույթով չի հանդիսանում զուտ … աշխատանքային պայմանագիր, քանի որ այն չի կնքվում ԱշխՕ-ով նախատեսված գործատուի և աշխատողի միջև, սակայն կարող է պարունակել նաև աշխատանքային հարաբերություններին վերաբերող կարգավորումներ, [քանի որ] ֆիզիկական անձ գործադիր մարմնի և ընկերության միջև հարաբերություններում առկա են նաև աշխատանքային հարաբերությունների տարրեր:»

Այս ամենը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ հայկական իրավունքում տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը պետք է դիտարկվի որպես «յուրահատուկ» տեսակի (sui generis) աշխատանքային պայմանագիր: Իր հերթին, սա նշանակում է, որ տնօրենը չի կարող ընկալվել որպես սովորական աշխատող, քանի որ նա յուրահատուկ կարգավիճակ ունեցող կորպորատիվ մարմին է, և, ինչպես արդեն նշվեց, ԱշխՕ բազմաթիվ դրույթներ նրա նկատմամբ գործնականում չեն կարող կիրառվել:  

(3) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցի շուրջ իրավական քաղաքականությունը

Ցանկացած ոլորտի իրավական կարգավորում ենթադրում է այդ ոլորտում գործող անձանց շահերի գնահատում: Հնարավոր է, որ օրենսդիրը որոշ անձանց շահերը համարի առաջնային, և դրանց տրամադրի լրացուցիչ պաշտպանություն (երաշխիքներ): Այս լրացուցիչ երաշխիքները սովորաբար տրամադրվում են այլ անձանց հաշվին, որոնց շահերը համարվում են պակաս արժեքավոր և հետևաբար՝ ավելի ցածր իրավական պաշտպանության արժանի: Օրենսդիրը կարող է նաև ընտրել ոսկե միջինը՝ փորձելով հավասարակշռել նույնարժեք շահերի իրավական պաշտպանությունը: 

(ա) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների արդյունավետ ամրագրման եղանակը

Կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի՝ ցանկացած ժամանակ տնօրենի լիազորությունները դադարեցնելու իրավունքի առկայության պարագայում հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք տնօրենը պետք է ունենա իր շահերի պաշտպանության որևէ հնարավորություն: Սա իրավական քաղաքականության հարց է, որի պատասխանը պետք է տրվի՝ կշեռքի նժարներին դնելով կողմերի հակադրվող շահերը: Սկզբունքորեն հնարավոր է հարցի լուծման երկու տարբերակ: 

Լուծման առաջին տարբերակի դեպքում տնօրենի շահերը ստորադասվում են իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին: Կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի կողմից իր հայեցողությամբ տնօրենի լիազորությունները դադարեցնելու դեպքում, ինքնաբերաբար լուծվում է նաև տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը՝ առանց նրան վճարման ենթակա հատուցումների: Այս տարբերակը շատ նման է «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասով և «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 5-րդ մասով սահմանված լուծումներին: Այս իրավիճակում տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը կդիտարկվեն որպես համապատասխանաբար հիմնական և ածանցյալ կապեր, ինչպես դա արել է վճռաբեկ դատարանը Կարապետյանի գործով որոշման մեջ: Այսինքն՝ լուծման առաջին տարբերակում, տնօրենի հետ պայմանագիրը գործում է այնքանով, որքանով նա հանդիսանում է ընկերության գործող տնօրեն, իսկ տնօրենի փոխարինման դեպքում նախկին տնօրենի հետ պայմանագիրն ինքնաբերաբար լուծվում է՝ առանց նրան վճարման ենթակա որևէ հատուցումների: 

Լուծման երկրորդ տարբերակի դեպքում օրենսդիրը կարող է տնօրենի շահերը չստորադասել իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին: Օրենսդիրը կարող է տնօրենին տրամադրել վերջինիս շահերի պաշտպանությունն ապահովող լրացուցիչ երաշխիքներ՝ հաշվի առնելով, որ նա հարաբերությունների թույլ կողմն է, և նրա կորպորատիվ լիազորությունները կարող են ցանկացած պահի դադարեցվել: Այս դեպքում ինչպե՞ս է նպատակահարմար օրենսդրության մեջ ամրագրել տնօրենի շահերը պաշտպանող լրացուցիչ երաշխիքները: 

Ինչպես ներկայացվեց վերը, տնօրենի իրավական կարգավիճակն ունի երկակի բնույթ և բաղկացած է կորպորատիվ և պայմանագրային կապերից: Պետք է պատասխանել, թե այս կապերից որ մեկի ոլորտում է նպատակահարմար տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների ամրագրումը: Կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի՝ տնօրենին փոխարինելու իրավունքի սահմանափակումը անարդյունավետ լուծում կլինի հիմնականում երկու պատճառով: Առաջին հերթին՝ իրավաբնական անձի սեփականատերերը պետք է հնարավորություն ունենան ցանկացած ժամանակ փոփոխելու իրավաբանական անձի տնօրենին: Այդ հնարավորությունը չպետք է սահմանափակված լինի որևէ նախապայմանով: Հակառակ դեպքում կխախտվի սեփականատերերի՝ ձեռնարկատիրական գործունեության ազատության և իրենց գույքն ազատ կառավարելու իրավունքը: Երկրորդ հերթին՝ իրավաբանական անձի կառավարման բարձրագույն մարմնի ժողովների բնույթն այնպիսին է, որ դրանց ժամանակ հնարավոր չէ քննարկել նեղ իրավաբանական հարցեր և ծանրութեթև անել տնօրենին վճարման ենթակա փոխհատուցման չափը: Այդ մարմնի անդամների մեծամասնությունը սովորաբար չունի բավարար իրավաբանական գիտելիքներ, իսկ որոշումներն ընդունվում են քվեարկությամբ՝ առանց լրացուցիչ հիմնավորումներ բերելու անհրաժեշտության: Որոշումներ կայացնելիս՝ կառավարման բարձրագույն մարմինն առաջնորդվում է ոչ թե իրավաբանական հստակ լուծումներ տալու, այլ իրավաբանական անձի ծավալած գործունեությունը զարգացնելու և արդյունավետ կառավարելու նպատակադրմամբ:

Տնօրենին լրացուցիչ երաշխիքների տրամադրման նախընտրելի եղանակն է դրանց ամրագրումը տնօրենի պայմանագրային կապի ոլորտում: Տնօրենին այս եղանակով լրացուցիչ երաշխիքների տրամադրումը կնշանակի, որ կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը պետք է դիտարկվեն ոչ թե որպես հիմնական և ածանցյալ կապեր (ինչպես դա արել է վճռաբեկ դատարանը Կարապետյանի գործով), այլ ինքնուրույն կապեր, որոնցից մեկի՝ կորպորատիվ կապի, դադարումը ինքնաբերաբար չի հանգեցնում մյուսի՝ պայմանագրային կապի, դադարմանը: Այլ կերպ ասած՝ տնօրենի պայմանագրի լուծման հարցը պետք է որոշվի ոչ թե կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի կողմից՝ կորպորատիվ հարաբերությունների դաշտում, այլ իրավաբանական անձի կողմից՝ պայմանագրային հարաբերությունների դաշտում. տնօրենի հատուցման հարցը կտարանջատվի նրա կորպորատիվ լիազորությունների դադարեցման հարցից և կդրվի իրավաբանական անձի ուսերին: Ընդ որում, իրավաբանական անձին այս հարցում ներկայացնելու է նախկին տնօրենին փոխարինած նոր տնօրենը: Օրենքը կարող է տարբեր եղանակներով պաշտպանել նախկին տնօրենի շահերը պայմանագրային դաշտում՝ պայմանագրի լուծման համար նվազագույն ծանուցման ժամկետ սահմանելով, ընկերության կողմից միանվագ վճար կատարելու պահանջով (որը կարող է կախված լինել տնօրենի ամսական աշխատավարձից), և այլն: Նման լուծումը մի կողմից կապահովի տնօրենի շահերի լրացուցիչ պաշտպանությունը, մյուս կողմից՝ հնարավորինս քիչ կսահմանափակի իրավաբանական անձի սեփականատերերի կորպորատիվ իրավունքները:

Այսպիսով, տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցը կարող է լուծվել երկու ընդունելի եղանակով՝ (1) տնօրենի շահերը ստորադասելով իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին, որի դեպքում օրենքը տնօրենին չի տրամադրի որևէ լրացուցիչ իրավունքներ, կամ (2) կողմերի շահերի հավասարակշռման եղանակով, որի դեպքում նախընտրելի է տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքներն ամրագրել նրա և իրավաբանական անձի միջև առաջացած պայմանագրային կապի ոլորտում: 

(բ) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների ամրագրման բարդությունը հայկական իրավունքում

Տնօրենի շահերի պաշտպանության համար լրացուցիչ երաշխիքների ամրագրման հիմնական բարդությունն այն է, որ հայկական իրավունքը հստակ չի տարանջատում տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը, ինչպես որ դա ներկայացվել է այս հոդվածի առաջին մասի 2-րդ կետում: 

Անհստակությունը, առաջին հերթին, գալիս է օրենքում ստույգ տարանջատման բացակայությունից: Օրինակ՝ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքը (88-րդ հոդ. 5-րդ մաս) և «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքը (27-րդ հոդ. 5-րդ մաս) սահմանում են, որ կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմինն իրավունք ունի ցանկացած ժամանակ լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը: Նման կանոնը նույնացնում է կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը և երկուսի դադարեցման հարցը դնում է կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի վրա՝ անտեսելով այն հանգամանքը, որ տնօրենի հետ կնքված պայմանագրի կողմ է ոչ թե կորպորատիվ մարմինը, այլ իրավաբանական անձը: 

Այս առումով, նպատակահարմար է անդրադառնալ ՀՀ բանկային օրենսդրությանը, որտեղ օրենսդիրը որոշել է հատուկ երաշխիքներ նախատեսել բանկի տնօրենների համար: Այս երաշխիքները գործում են միայն բանկերի նկատմամբ և կիրառելի չեն այլ իրավաբանական անձանց դեպքում: «Բանկերի և բանկային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 2110-րդ հոդ. 5-րդ մասը նախատեսում է հետևյալ կանոնը. 

«Գործադիր տնօրենի լիազորությունները վաղաժամկետ կարող են դադարեցվել … լիազորությունների մնացած ժամանակահատվածի, իսկ եթե այդ ժամանակահատվածը մեկ տարուց ավելի է, ապա մեկ տարվա համար սահմանված աշխատավարձը բանկի կողմից նրան փոխհատուցելու պայմանով: Բանկն իրավունք ունի գործադիր տնօրենի պաշտոնից ազատված անձից հետ պահանջելու … նրան փոխհատուցված աշխատավարձը՝ դատարանում ապացուցելով գործադիր տնօրենի կողմից պաշտոնեական պարտականությունների թերացման փաստը»:

Այս կանոնի ձևակերպումն անհաջող է: Մի կողմից՝ հստակ է, որ տնօրենի փոխհատուցման հարցը պայմանագրային բնույթի է, քանի որ փոխատուցման գումարը կախված է պայմանագրի գործողության ժամկետից, տնօրենի աշխատավարձից, ինչպես նաև բանկը հնարավորություն ունի հետագայում իր վճարած գումարը հետ ստանալ, եթե ապացուցի, որ տնօրենը թերացել է իր պաշտոնեական պարտականությունները կատարելիս, այն է՝ խախտել է բանկի հետ կնքված պայմանագիրը: Մյուս կողմից՝ օրենսդիրը կրկին միահյուսել է տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը, քանի որ փոխհատուցման վճարումը (պայմանագրային հարց) դիտարկում է որպես տնօրենի լիազորությունների վաղաժամկետ դադարեցման (կորպորատիվ հարց) պայման: Հարց է ծագում, թե ինչ տեսակի պայմանի մասին է խոսքը՝ նախապայմանի (condition precedent), թե՞՝ հետագա պայմանի (condition subsequent): Եթե «պայման» բառն այստեղ ընկալվի որպես նախապայման, դա կնշանակի, որ բանկի տնօրենի լիազորությունները չեն կարող դադարեցվել, քանի դեռ բանկը չի վճարել տնօրենին հասանելիք փոխհատուցումը: Մեկնաբանման այս տարբերակի կիրառումը կնշանակի, որ բանկի տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքներն օրենսդիրն ամրագրել է կորպորատիվ կապի ոլորտում: Այս մեկնաբանման դեպքում, կորպորատիվ մարմնի լիազորության իրականացումը կախվածության մեջ է դրվելու իրավաբանական անձի գործողություններից, ինչն անթույլատրելի և անտրամաբանական է: Սա հաշվի առնելով՝ «Բանկերի և բանկային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 2110-րդ հոդ. 5-րդ մասում օգտագործված «պայման» բառը պետք է դիտարկվի բացառապես որպես հետագա պայման: Այսինքն՝ կորպորատիվ մարմինը պետք է ազատ լինի առանց որևէ նախապայմանների վաղաժամկետ դադարեցնելու տնօրենի լիազորությունները, սակայն դա անխուսափելիորեն պետք է հանգեցնի հետագա պայմանին՝ բանկի կողմից տնօրենին փոխհատուցում վճարելուն: Սա մեջբերված կանոնի միակ ողջամիտ մեկնաբանությունն է, քանի որ ակնհայտ է, որ բանկի տնօրենը չի կարող փոխհատուցման պահանջ ներկայացնել, քանի դեռ չեն դադարեցվել նրա կորպորատիվ լիազորությունները: Մեկնաբանման այս տարբերակի կիրառումը կնշանակի, որ օրենսդիրը բանկի տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցը լուծել է տնօրենի և բանկի պայմանագրային կապի դաշտում, ինչպես և առաջարկվում է այս հոդվածում:         

Նշեմ նաև, որ տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերի տարանջատման անհստակությունը գալիս է նաև վճռաբեկ դատարանի անսկզբունքային դատական պրակտիկայից: Հարցն այն է, որ ո՛չ Կարապետյան v «Կամուրջ» ՈՒՎԿ ՓԲԸ գործով որոշումն ընդունելուց առաջ, ո՛չ դրանից հետո վճռաբեկ դատարանը չի քննել իր վարույթում հայտնված գործերը կարպորատիվ և պայմանագրային կապերի տարանջատման տրամաբանությամբ: Տնօրենի և իրավաբանական անձի մասնակցությամբ մնացած գործերում վճռաբեկ դատարանն այս կապերը չի զատել, և դատական որոշումների պատճառաբանական մասերն ընթերցելիս հիմնականում անհասկանալի է, թե վճռաբեկ դատարանի վերլուծությունը տնօրենի ո՞ր կապին է վերաբերում՝ կորպորատիվ, թե՞՝ պայմանագրային: 

* * *

Վճռաբեկ դատարանը, մի քանի հակասական որոշումներ կայացնելուց հետո, վերջիվերջո եզրակացրել է, որ տնօրենը պետք է ունենա իրավունքների պաշտպանության լրացուցիչ երաշխիքներ: Օրենսդրական հստակ կարգավորման բացակայության պայմաններում, վճռաբեկ դատարանն այդ երաշխիքները կիրառել է տնօրենի կորպորատիվ կապի ոլորտում՝ խառնաշփոթ ստեղծելով տնօրենի լիազորությունների դադարման հարցի շուրջ և խաթարելով իրավաբանական անձանց սեփականատերերի շահերը:    

2․ Տնօրենի լիազորությունների դադարման մասին դատական պրակտիկան

Տնօրենի լիազորությունների դադարման վերաբերյալ վճռաբեկ դատարանը մինչև օրս ընդունել է երեք որոշում, որոնք ոչ միայն հակասում են միմյանց, այլ նաև անլուծելի խնդիրներ են ստեղծում իրավունքը կիրառողների համար: Ստորև կներկայացնեմ այդ որոշումները:

(1) Տիտանյան v «ՀԿՈւԿ» ՓԲԸ   

Տիտանյան v «ՀԿՈւԿ» ՓԲԸ գործում բաժնետիրական ընկերության ընդհանուր ժողովն առանց որևէ հիմնավորման դադարեցրել է ընկերության տնօրենի լիազորությունները և լուծել նրա հետ կնքված աշխատանքային պայմանագիրը: Հայցվոր տնօրենը պնդում էր, որ իր հետ կնքված պայմանագիրը պետք է լուծվեր ԱշխՕ 113-րդ հոդվածի հիմքերից որևէ մեկով: Վճռաբեկ դատարանն այս գործով արձանագրել է, որ ընկերության տնօրենը չի կարող համարվել ընկերության սովորական աշխատող, և ԱշխՕ-ի դրույթները կիրառելի են տնօրենի նկատմամբ այնքանով, որքանով դրանք չեն հակասում «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքին: Վճռաբեկ դատարանը եզրակացրել է, որ.

«… ԱշխՕ-ը չի պարունակում [տնօրենի] հետ աշխատանքային հարաբերությունների ծագման կամ դադարման վերաբերյալ որևէ դրույթ, իսկ բաժնետիրական ընկերության գործադիր մարմնի ձևավորման հետ կապված հարաբերությունները կարգավորվում են «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքով: 

… ընկերության սեփականատերը … պետք է օժտված լինի որոշակի իրավազորություններով, որոնք վերջինիս հնարավորություն կտան իր տնտեսական գործունեությունն առավել արդյունավետորեն իրականացնելու և … ընկերությունում իր ներդրած գույքը հնարավորինս ռացիոնալ օգտագործելու նպատակներով … ինչպես նշանակել (ընտրել) ընկերության [տնօրեն], … այնպես էլ անհրաժեշտության դեպքում դադարեցնել [նրա] հետ … հարաբերությունները:

… տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը վաղաժամկետ լուծելու … հնարավորությունը բխում է … ընկերության բաժնետերերի շահերից, իսկ [դրա] անհրաժեշտությունը կարող է պայմանավորված լինել … պատճառներով, որոնց սպառիչ և ամբողջական ցանկը հնարավոր չէ նախապես սահմանել:»

Այս գործով հայցվոր Տիտանյանը հետագայում դիմել է սահմանադրական դատարան՝ փորձելով վիճարկել «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը: Սահամանդրական դատարանը 28.10.2016-ի թիվ ՍԴՈ-1316 որոշմամբ եզրակացրել է, որ տնօրենի հետ պայմանագրի լուծման պարզեցված կարգի սահմանումն արդարացված է և բխում է տնօրենի յուրահատուկ կարգավիճակից: Դեռ ավելին՝ սահմանադրական դատարանի կարծիքով՝ նույն տրամաբանությունը կիրառելի է նաև սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների տնօրենների նկատմամբ՝ չնայած այն հանգամանքին, որ «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ըկերությունների մասին» ՀՀ օրենքում բացակայում է հատուկ դրույթ այն մասին, որ ընկերության ընդհանուր ժողովն իրավունք ունի ցանկացած ժամանակ լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը: Այսինքն՝ սահմանադրական դատարանը համարել է, որ ցանկացած ժամանակ տնօրենի հետ պայմանագրի լուծման հնարավորությունն ինքնին ենթադրվում է՝ անկախ նրանից, թե դրա մասին հատուկ նշված է օրենքում, թե՝ ոչ: 

Տիտանյանի գործից հետևում է, որ տնօրենի շահերը ստորադաս են իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին, և օրենսդիրը չի նախատեսել տնօրենի շահերի պաշտպանության որևէ մեխանիզմ: Ինչպես արդեն նշվել է վերը, այս լուծումը կարող է համարվել տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցի ընդունելի լուծումներից մեկը: 

(2) Դատական պրակտիկայի վերանայումը

Այս հարցի շուրջ դատական պրակտիկայի վերանայման սաղմը դրվել է դեռևս սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1316 որոշմամբ: Ինչպես տեսանք, սահմանադրական դատարանը համարել է, որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը համապատասխանում է Սահմանադրությանը, իսկ տնօրեն Տիտանյանի հետ պայմանագիրը լուծվել է իրավաչափ հիմքով: Սրանով հանդերձ, սահմանադրական դատարանն անհրաժեշտ է համարել իր որոշման մեջ զետեղել հետևյալ միտքը. 

«Ընդունելով հանդերձ, որ նման իրավակարգավորումը գտնվում է օրենսդրի իրավասության շրջանակներում, հարկ է ընդգծել, որ այս ոլորտի աշխատանքային իրավահարաբերությունները կարգավորելիս անհրաժեշտ է նախատեսել լրացուցիչ ընթացակարգային երաշխիքներ` նման իրավահարաբերություններում հայտնված անձանց [այսինքն՝ տնօրենների] իրավունքների պաշտպանության համար:» 

Սահմանադրական դատարանը տնօրենի լիազորությունները ցանկացած ժամանակ դադարեցնելու կանոնի հետ խնդիր չի տեսել, սակայն, այնուամենայնիվ, օրենսդրին «խորհրդի կարգով» առաջարկել է լրացուցիչ կանոններ սահմանել՝ տնօրենների շահերը պաշտպանելու համար: Շատ դժվար է գնահատական տալ սահմանադրական դատարանի այս մտքերին, սակայն հակված եմ դրանք բնորոշել որպես դատական շաղակրատություն: Իրավունքի նորմը Սահմանադրությանը համապատասխանող համարելուց հետո սահմանադրական դատարանի խնդիրը չէ օրենսդրին «խորհուրդներ տալը»: Թվում է, թե սահմանադրական դատարանի որոշումից մեջբերված միտքը չէր կարող որևէ հետևանք ունենալ, սակայն հենց այս միտքն է եղել տնօրենի լիազորությունների դադարեցման մասին հստակ դատական պրակտիկայի վերանայման պատճառներից մեկը: Սա ակներև կլինի Մինասյան v «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ ՓԲԸ գործի վերլուծության ժամանակ, սակայն շարադրանքը պետք է սկսել Հովհաննիսյան v «Ֆրանս-հայկական ՄՈՒԿ» հիմնադրամ գործից:    

(ա) Հովհաննիսյան v «Ֆրանս-հայկական ՄՈՒԿ» հիմնադրամ

Դատական պրակտիկայի վերանայումը տեղի չի ունեցել միանգամից, այլ զարգացել է կամաց-կամաց: Ամենը սկսվել է Հովհաննիսյան v «Ֆրանս-հայկական ՄՈՒԿ» հիմնադրամ գործից, որտեղ փաստերը գրեթե համընկել են Տիտանյանի գործի փաստերին՝ այն տարբերությամբ, որ տվյալ դեպքում պատասխանողը ոչ թե առևտրային կազմակերպություն էր, այլ հիմնադրամ: Հովհաննիսյանի գործով վճռաբեկ դատարանը եզրահանգել է, որ Տիտանյանի գործով որոշումը կիրառելի չէ հիմնադրամների տնօրենների նկատմամբ՝ երկու հիմնական պատճառով:

Տարբերակման առաջին պատճառն էր, որ վճռաբեկ դատարանի համոզմամբ՝ հիմնադրամները չեն ծավալում տնտեսական գործունեություն: Երկրորդ պատճառն էր, որ «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 5-րդ մասը, ի տարբերություն «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասի, նախատեսում է, որ հիմնադրամի կառավարչի պայմանագիրը լուծվում է «օրենքով, հիմնադրամի կանոնադրությամբ և նրա հետ կնքված պայմանագրով սահմանված կարգով»: Հետևաբար, ստորին ատյանների դատարանները պարտավոր էին ստուգել՝ օրենքով, կանոնադրությամբ և պայմանագրով սահմանված կարգը պահպանվել է, թե՛՝ ոչ:

Վճռաբեկ դատարանի այս հիմնավորումները բացարձակ համոզիչ չեն: Նախ՝ հիմնադրամն ունի գույք, դրամական միջոցներ և կանոնադրական նպատակներ, որոնց համար պետք է օգտագործվի հիմնադրամի գույքը: Ակնհայտ է, որ հիմնադրամի գործունեությունը տնտեսական է, քանի որ կապված է տնտեսական բարիքների օգտագործման, կառավարման և բաշխման հետ: Ավելին՝ հիմնադրամը կարող է զբաղվել նաև ձեռնարկատիրական գործունեությամբ: Դա կարող է կատարվել ինչպես միջնորդավորված (առանձին առևտրային կազմակերպությունում մասնակցության միջոցով), այնպես էլ անմիջական եղանակով («Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 19-րդ հոդ.): Բացի դրանից՝ հիմնադրամի տնօրենը կառավարում է հիմնադրամի սեփականության ներքո գտնվող գույքը, որի արդյունավետ կառավարման հարցի շուրջ կարող են բազմաթիվ խնդիրներ առաջանալ, ճիշտ ինչպես առևտրային կազմակերպությունների դեպքում: Ինչ վերաբերում է վճռաբեկ դատարանի երկրորդ փաստարկին, ապա «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 5-րդ մասում տեղ գտած արտահայտությունն ընդամենը օրինականության սկզբունքի մասնավոր դրսևորում է: Այն հանգամանքը, որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը չի նշում, որ տնօրենի հետ պայմանագիրը պետք է լուծվի օրենքով, կանոնադրությամբ կամ պայմանագրով սահմանված կարգով, դեռևս չի նշանակում, որ ընդհանուր ժողովը կարող է ցանկացած ընթացակարգով լուծել տնօրենի պայմանագիրը: Բնական է, որ ժողովն իր լիազորություններն իրականացնելիս պետք է առաջնորդվի օրենքով, կանոնադրությամբ և պայմանագրով սահմանված ընթացակարգերով, եթե այդպիսիք առկա են: «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 5-րդ մասում փոքր-ինչ տարբերվող լեզվական ձևակերպումները չեն կարող լինել հիմնադրամների և բաժնետիրական ընկերությունների տնօրենների պայմանագրերի լուծման հարցի շուրջ տարբերակման պատճառ:

Հիմնադրամների տնօրենների համար վճռաբեկ դատարանի ներմուծած տարբերակումը հատկապես անտրամաբանական է, քանի որ ինչպես «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքը, այնպես էլ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքը հնարավորություն են տալիս տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը լուծել ցանկացած ժամանակ: ՀՀ օրենսդրությանը հայտնի են բազմաթիվ դեպքեր, երբ նույն բառերն ու արտահայտություները տարբեր իրավական ակտերում օգտագործվում են տարբեր իմաստներով, սակայն նման տարբերակման մասին իրավական ակտում սովորաբար ուղղակի նշում է արվում: Հնարավոր է, որ նման ուղղակի նշումը նաև բացակայի, որի դեպքում նույն հասկացությունները հնարավոր է տարբեր ձևով մեկնաբանել, եթե դա բխում է համապատասխան իրավական ակտի նպատակից և տրամաբանությունից. այս դեպքում իրավունքը կիրառողից ակնկալվում են հստակ փաստարկված հիմնավորումներ: 

«Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդ. 3-րդ մասի համաձայն՝ «[ե]թե նորմատիվ իրավական ակտում օգտագործվում են նոր կամ բազմիմաստ կամ այնպիսի հասկացություններ կամ տերմիններ, որոնք առանց պարզաբանման միանշանակ չեն ընկալվում, կամ այլ նորմատիվ ակտով տրված է այդ հասկացությունների կամ տերմինների այլ սահմանում, ապա տվյալ ակտով տրվում են այդ ակտի էությունից բխող դրանց սահմանումները»: Տվյալ դեպքում «ցանկացած ժամանակ» արտահայտությունը լեզվական առումով միանշանակ է և չունի իրավական հատուկ սահմանում ունենալու կարիքը՝ հատկապես հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ «ցանկացած ժամանակ» արտահայտությունն օգտագործվել է թեև տարբեր իրավական ակտերում, սակայն կարգավորման նույն առարկայի՝ տնօրենի հետ կնքված պայմանագրի լուծման հարցի համատեքստում: Թե ինչպես «ցանկացած ժամանակ» արտահայտությունը կարող է «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքում և «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքում ունենալ տարբեր իմաստներ, բացարձակապես անհասկանալի է:

Առևտրային և ոչ առևտրային կազմակերպությունների տնօրենների լիազորությունների դադարեցման հարցում տարբերակում մտցնելը չունի հստակ հիմնավորում: Նման տարբերակման համար վճռաբեկ դատարանի բերած փաստարկները համոզիչ չեն: Սակայն վճռաբեկ դատարանը սրանով չի սահմանափակվել և տնօրենի մասնակցությամբ հաջորդ դատական գործում ամբողջությամբ վերանայել է Տիտանյանի գործով իր դիրքորոշումը: 

(բ) Մինասյան v «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ ՓԲԸ

Մինասյան v «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ ՓԲԸ գործում տնօրենի հետ պայմանագիրը լուծվել է ՀՀ առողջապահության նախարարի 27.07.2018-ի թիվ 1931-Ա հրամանով (բժշկական կենտրոնի 100% բաժնետոմսերը պատկանել են Հայաստանի Հանրապատությանը): Որպես պայմանագրի լուծման իրավական հիմք նշվել է «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը: 

Վճռաբեկ դատարանը քննել է Մինասյանի գործը որպես սովորական աշխատողի հետ աշխատանքային վեճ՝ անտեսելով տնօրենի յուրահատուկ կարգավիճակի հանգամանքը, նրա կորպորատիվ և պայմանագրային կապերի տարանջատումը, ինչպես նաև վերանայելով Տիտանյանի գործով իր որոշումը, որը, ըստ վճռաբեկ դատարանի, այլևս ենթակա չէ կիրառման: Մինասյանի գործով որոշումն ունի հիմնական երեք հիմնավորում, որոնցից ոչ մեկը վճռաբեկ դատարանը չի վերլուծել բավարար խորությամբ և ստեղծել է իրավական խառնաշփոթ: Հերթով անդրադառնանք երեք հիմնավորումներից յուրաքանչյուրին. 

Առաջին հիմնավորումը. Վճռաբեկ դատարանը եզրակացրել է, որ ՀՀ օրենսդրությունը տնօրենի համար չի նախատեսում իրավական երաշխիքներ (օրինակ՝ փոխհատուցում ստանալու հնարավորություն) այն իրավիճակներում, երբ նրա պայմանագիրը լուծվում է «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասի հիմքով: Վճռաբեկ դատարանի կարծիքով՝ նման երաշխիքների բացակայությունը հակասում է սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1316 որոշման պահանջին: Ըստ վճռաբեկ դատարանի՝ նշված որոշմամբ սահմանադրական դատարանն արձանագրել է, որ «[տնօրենի մոտ] առկա է հատուկ կարգավիճակի ինստիտուտ, հետևաբար նման իրավակարգավորումը գտնվում է օրենսդրի իրավասության շրջանակներում, ուստի այս ոլորտի աշխատանքային իրավահարաբերությունները կարգավորելիս անհրաժեշտ է նախատեսել լրացուցիչ ընթացակարգային երաշխիքներ` [տնօրենի] իրավունքների պաշտպանության համար»: Թիվ ՍԴՈ-1316 որոշման նման մեկնաբանումը հիմնավոր չէ, քանի որ սահմանադրական դատարանը համարել է, որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը համապատասխանում է սահմանադրությանը, իսկ լրացուցիչ երաշխիքներ նախատեսելու մասին դրույթը կարելի է հասկանալ միայն որպես օրենսդրին ուղղված խորհուրդ, այլ ոչ թե նման երաշխիքներ նախատեսելու պահանջ: 

Երկրորդ հիմնավորումը. Վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ տնօրեն Մինասյանի հետ պայմանագիրը լուծելու հրամանում նշված չի եղել հրամանը կայացնելու համար առիթ հանդիսացած փաստական հիմքը, ինչն ինքնին բավարար է՝ հրամանն անվավեր ճանաչելու համար: Անհատական իրավական ակտերում փաստական հիմքը չնշելու հետևանքը սահմանված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ ՔաղԴՕ) 214-րդ հոդ. 2-րդ մասի 1-ին կետում, որի համաձայն՝ դատարանը բոլոր դեպքերում վիճարկվող անհատական ակտը ճանաչում է անվավեր, եթե դրանում նշված չէ աշխատանքային պայմանագիրը լուծելու փաստական կամ իրավական հիմքը: Այս նորմն ուժի մեջ է մտել 09.04.2018-ից:

ՔաղԴՕ 214-րդ հոդ. այս դրույթը խնդրահարույց է մի քանի պատճառով: Նախ՝ դատավարական օրենքով սահմանվում են անհատական ակտի բովանդակությանը ներկայացվող պահանջներ, որոնք տրամաբանորեն պետք է նախատեսվեին նյութական իրավունքին վերաբերող նորմատիվ իրավական ակտով: Սա օրենսդրական տեխնիկայի կանոնների խախտում է: Երկրորդը՝ փաստական հիմքը կարող է նշվել տարբեր աստիճանի մանրամասնությամբ, և անհասկանալի է, թե որքան մանրամասն է պետք նկարագրել անհատական ակտն ընդունելու համար առիթ հանդիսացած փաստական հիմքերը: Երրորդ՝ իրավական հիմքը նշելու դեպքում ինքնաբերաբար նշվում է նաև ակտը կայացնելու առիթ հանդիսացած փաստական հիմքը, քանի որ «փաստական հիմք» ասելով հասկանում ենք համապատասխան իրավական նորմի հիպոթեզում տեղ գտած վերացական փաստական հանգամանքները: 

Բայց ՔաղԴՕ 214-րդ հոդվածում նշված դրույթի անհաջող լինելը չէ միայն, որ անտրամաբանական է դարձնում վճռաբեկ դատարանի երկրորդ փաստարկը: Հարցն այն է, որ վճռաբեկ դատարանը չի նշել, թե հատկապես ո՞ր իրավական նորմերի փաստական հիմքերի (այն է՝ հիպոթեզներում արտացոլված փաստակազմերի) մասին է խոսքը: Չէ՞ որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասն ընդհանուր ժողովին օժտում է տնօրենի հետ պայմանագիրը լուծելու իրավունքով, որը պայմանավորված չէ որևէ փաստական հիմքերի վրա հասնելով: Ինչ վերաբերում ԱշխՕ-ում սահմանված նորմերին, ապա դեռ Տիտանյանի գործով վճռաբեկ դատարանն արձանագրել էր, որ «… ԱշխՕ-ը չի պարունակում [տնօրենի] հետ աշխատանքային հարաբերությունների ծագման կամ դադարման վերաբերյալ որևէ դրույթ…»: Այլ կերպ ասած՝ ՀՀ օրենսդրության մեջ բացակայում է որևէ իրավունքի նորմ, որում արտացոլված են փաստական հիմքեր, որոնց վրա հասնելու դեպքում ընդհանուր ժողովն իրավունք կունենար լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը: Հարց է ծագում, թե նման պայմաններում ի՞նչ փաստական հիմքեր պետք է նշեր ՀՀ առողջապահության նախարարն իր հրամանում՝ Մինասյանի լիազորությունները դադարեցնելու համար: Չէ՞ որ տնօրենի հետ պայմանագիրը լուծելու համար հիմք հանդիսացող փաստական հիմքեր ՀՀ օրենսդրությունը չի նախատեսում:       

Երրորդ հիմնավորումը. Վերջապես, վճռաբեկ դատարանը համարել է, որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը չի ենթադրում, որ ընդհանուր ժողովը պետք է օժտված լինի տնօրենի պայմանագիրը լուծելու անսահմանափակ ազատությամբ և հայեցողությամբ: Դատարանի պնդմամբ՝ այս հարցում ընդհանուր ժողովի անսահմանափակ հայեցողությունը կարող է հանգեցնել տնօրենի նկատմամբ օրենքի կամայական, խտրական կիրառմանը կամ ընդհանուր ժողովի կողմից պայմանագիրը լուծելու իրավունքի չարաշահմանը: Վճռաբեկ դատարանը հանգել է խնդրի հնարավոր վատագույն լուծմանը՝ տնօրենի շահերի պաշտպանության երաշխիքներն ամրագրելով նրա կորպորատիվ կապի ոլորտում: Արդյունքում վճռաբեկ դատարանը սահմանափակել է ընդհանուր ժողովի՝ տնօրենին փոփոխելու լիազորությունը, և օրինականության անհասկանալի չափանիշներ է սահմանել այդ լիազորությունից օգտվելու համար:  

Մինասյանի գործով վճռաբեկ դատարանը նպատակ էր դրել սահմանափակել ընդհանուր ժողովի հնարավոր կամայականությունները և խտրական վերաբերմունքը տնօրենի նկատմամբ, սակայն այդ որոշման փաստացի արդյունքը տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցի շուրջ իրավական քաոսի ստեղծումն է: Առաջին հերթին՝ անհասկանալի է, թե ինչ փաստական և իրավական հիմքերով է հնարավոր դադարեցնել տնօրենի լիազորությունները և լուծել նրա հետ կնքված պայմանագիրը: Երկրորդ հերթին՝ այլևս հասկանալի չէ, թե ինչպես պետք է մեկնաբանել «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասում օգտագործված «ցանկացած ժամանակ» արտահայտությունը, քանի որ ակնհայտ է, որ վճռաբեկ դատարանի կարծիքով՝ ընդհանուր ժողովը չի կարող ցանկացած ժամանակ լուծել տնօրենի հետ պայմանագիրը: Եթե նախկինում ընդհանուր ժողովը կարող էր ցանկացած ժամանակ պաշտոնից ազատել իր նշանակած տնօրենին, ապա Մինասյանի գործով վճռաբեկ դատարանի որոշումից հետո ընդհանուր ժողովի խնդիրը բարդացել է. տնօրենին փոփոխելու համար այժմ անհրաժեշտ է ունենալ դատական ատյաններին գոհացնող պատճառ, որը պետք է արտացոլված լինի ընդհանուր ժողովի արձանագրության մեջ: Ընդհանուր ժողովը ստիպված է լինելու խարխափել իրավական անորոշության մեջ՝ հուսալով, որ իր բերած հիմնավորումը գոհացնելու է դատարանների քմահաճությունը:                                 

(3) «Անհաջող» նախադեպերի հետևանքները

Վճռաբեկ ատյանի մակարդակում անհաջող և օրենքի տրամաբանությանը հակասող նախադեպերի կայացման հետևանքն է, որ ստորին ատյանները ստիպված են լինում տարբեր օրինական եղանակներով խուսափել «անհաջող» նախադեպը կիրառելուց: Երբեմն նախադեպի կիրառումից խուսափելը ստացվում է, երբեմն՝ ոչ: 

Օրինակ՝ վճռաբեկ դատարանն իր 14.04.2022-ի որոշմամբ Մինասյանի գործն ուղարկել է նոր քննության, և գործը դեռևս լուծում չի ստացել: Տվյալ դեպքում կան բոլոր նախադրյալները՝ ստորին ատյանի դատարանների կողմից վճռաբեկ դատարանի 14.04.2022-ի որոշումը կիրառելուց խուսափելու համար: Մինասյանը պահանջել է վերականգնել իրեն նախկին աշխատանքում, սակայն գործի փաստերով նրա հետ կնքված պայմանագրի գործողության վերջնաժամկետը եղել է 07.05.2019-ը, և այն լրացել է գործի քննության ընթացքում: Նման հանգամանքներում կիրառելի է Նասիբյան v «Ինտերալկո» ՍՊԸ գործով վճռաբեկ դատարանի որոշումը, որի համաձայն՝ եթե տնօրենի կամ աշխատողի հետ կնքվում է որոշակի ժամկետով պայմանագիր, և պայմանագրի ժամկետը լրանում է դատարանում գործի քննության ընթացքում, ապա հայցվորին հնարավոր չէ վերականգնել նախկին աշխատանքում: Այս հիմքով Մինասյանի հայցը ենթակա է մերժման՝ անկախ վճռաբեկ դատարանի 14.04.2022-ի որոշման հիմնավորումից:

Սակայն վճռաբեկ դատարանի անհաջող նախադեպի կիրառումից խուսափել չի ստացվել Հովհաննիսյանի գործով: Այս գործի նոր քննության ժամանակ վերաքննիչ դատարանը համարել է, որ տնօրենի հետ աշխատանքային պայմանագրի լուծումը կատարվել է ԱշխՕ 113-րդ հոդ. 1-ին մասի 3-րդ և 6-րդ կետերին համապատասխան, որի մասին փաստական հանգամանքները պատշաճ արձանագրվել են հիմնադրամի հոգաբարձուների խորհրդի նախագահի արձանագրությամբ: Փաստորեն, վերաքննիչ դատարանը, պարտավորված լինելով ստուգել տնօրենի պայմանագրի լուծման փաստական հիմքերը, ստիպված է եղել ընդունել, որ տնօրենի պայմանագիրը կարող է լուծվել գործատուի նախաձեռնությամբ (ԱշխՕ 113-րդ հոդ.): Սա հակասում է Տիտանյանի գործով վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշմանը, որ ԱշխՕ-ը չի նախատեսում տնօրենի հետ պայմանագիրը լուծելու մասին որևէ դրույթ: Որպես այս սխալ մտքի ուղղակի հետևանք՝ վերաքննիչ դատարանը նաև անխուսափելիորեն ընդունել է, որ տնօրենի գործատուն է ոչ թե իրավաբանական անձ հիմնադրամը, այլ վերջինիս կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմինը՝ հոգաբարձուների խորհուրդը: Այս երկրորդ եզրահանգումն էլ հակասում է Կարապետյանի գործով վճռաբեկ դատարանի որոշմանը, որի համաձայն՝ անձի գործատուն կարող է լինել միայն կազմակերպությունը, այլ ոչ թե դրա կորպորատիվ մարմինը:

Եզրակացություն

Տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցի շուրջ խիստ հակասական դատական պրակտիկայի ձևավորումը նշանակում է, որ հարցի լուծումը նախընտրելի է տալ օրենսդրական մակարդակում: Օրենսդիրը կարող է հարցը լուծել երկու տարբերակով՝ 

Տարբերակ 1. Օրենսդիրը հստակ արձանագրում է, որ տնօրենի շահերը պետք է ստորադաս լինեն իրավաբանական անձի և դրա հիմնադիրների շահերին: Այս դեպքում տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը բնութագրվում են որպես համապատասխանաբար հիմնական և ածանցյալ կապեր՝ ճիշտ ինչպես արել է վճռաբեկ դատարանը Կարապետյան v «Կամուրջ» ՈՒՎԿ ՓԲԸ գործով: Տնօրենի կորպորատիվ լիազորությունները կարող են դադարեցվել ցանկացած ժամանակ, որի արդյունքում ինքնաբերաբար կլուծվի նաև տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը՝ առանց որևէ լրացուցիչ փոխհատուցումների: Նման օրենսդրական կարգավորման դեպքում վճռաբեկ դատարանը ստիպված է լինելու վերսկսել Տիտանյանի գործով իր որոշման կիրառումը: 

Տարբերակ 2. Օրենսդիրը կարող է համարել, որ նպատակահարմար է նախատեսել լրացուցիչ երաշխիքներ՝ տնօրենների շահերը պաշտպանելու համար: Այս դեպքում նման երաշխիքները պետք է նախատեսվեն ոչ թե տնօրենի կորպորատիվ կապի, այլ իրավաբանական անձի հետ նրա պայմանագրային կապի շրջանակներում: Նշվածը կարող է արվել տարբեր եղանակներով՝ պայմանագրի լուծման համար նվազագույն ծանուցման ժամկետ սահմանելով, ընկերության կողմից միանվագ վճար կատարելու պահանջով կամ որևէ այլ ձևով:

***

Ծանոթություն

1․ Իրավաբանական անձի գործադիր մարմնի ղեկավարը կարող է ունենալ տարբերա անվանումներ՝ տնօրեն, գլխավոր տնօրեն, նախագահ, կառավարիչ և այլն: Հարմարության համար այս հոդվածում գործադիր մարմնի ղեկավարին բնորոշելու համար կօգտագործեմ միայն «տնօրեն» բառը:

2․  Տե՛ս «Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման, իրավաբանական անձանց առանձնացված ստորաբաժանումների, հիմնարկների և անհատ ձեռնարկատերերի պետական հաշվառման մասին» ՀՀ օրենքի 34-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետը:

3․ Տե՛ս նույն օրենքի 39-րդ հոդվածի 3-րդ մասը:

4․ Տե՛ս «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 36-րդ հոդ. 1-ին մասի գ) կետը, «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 67-րդ հոդ. 1-ին մաս 9-րդ կետը:

5․ Տե՛ս «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 2-րդ մասը:

6․ Տե՛ս «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 21-րդ հոդ. 2-րդ մասի 5-րդ կետը:

7․ Տե՛ս «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդ. 1-ին մասը: 

8․ Տե՛ս թիվ ԵԴ/0392/02/20 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.10.2021-ի որոշումը:

9․ Տե՛ս նույն տեղում: 

10․ Բացառություն է կազմում պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը, որի տնօրենի հետ պայմանագիրը կնքվում է ոչ թե կազմակերպության անունից, այլ դրա հիմնադրի անունից: Այս կանոնը սահմանված է «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդ. 2-րդ մասով:

11․ Պետք է նշել, որ «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքն այս առումով առանձնանում է, քանի որ չի պարունակում դրույթ այն մասին, թե կազմակերպության անունից ով է ստորագրում տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը: Սա ակնհայտ օրենքի բաց է: 

12․ Տե՛ս «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 2-ին մասի 5-րդ պարբերությունը: Նույն հոդվածը նախատեսում է, որ ընկերությունում խորհուրդ ստեղծված չլինելու դեպքում գործադիր մարմնի հետ պայմանագիր կնքում է ժողովի որոշած անձը: Եթե ընկերությունն ունի մեկ բաժնետեր, որը զբաղեցնում է նաև գործադիր մարմնի պաշտոնը, գործադիր մարմնի պաշտոնը զբաղեցնող անձի հետ պայմանագիր կնքում է ընկերությունը՝ ի դեմս միակ բաժնետիրոջ կամ վերջինիս կողմից լիազորված անձի։

13․ Տե՛ս «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդ. 1-ին մասի 2-րդ պարբերությունը:

14․ Տե՛ս «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 2-րդ մասի 4-րդ պարբերությունը:

15․ Տե՛ս թիվ ԵԴ/0392/02/20 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.10.2021-ի որոշումը:

16․ Տե՛ս նույն տեղում:

 17․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1896/02/13 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.12.2015-ի որոշումը:

18․ Նշված հոդվածներից տպավորություն է ստեղծվում, որ տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցում օրենսդիրը կատարել է իր ընտրությունը՝ ստորադասելով տնօրենի շահերը իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին և տնօրենի համար չնախատեսելով շահերի պաշտպանության որևէ մեխանիզմ:

19․ Մեջբերված նորմը չի կարող անալոգիայով կիրառվել այլ իրավաբանական անձանց դեպքում, քանի որ բացակայում են համադրելի շահերը: Բանկերը ֆինանսապես հարուստ կազմակերպություններ են, որոնց համար խնդիր չի կազմում մինչև մեկ տարվա աշխատավարձը տնօրենին փոխհատուցելը: Բոլոր իրավաբանական անձանց համար փոխհատուցման նման շեմի սահմանումը կարող է հանգեցնել բազմաթիվ ընկերությունների անվճարունակությանը:  

20․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1896/02/13 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.12.2015-ի որոշումը:

21․ Տե՛ս ՀՀ սահմանադրական դատարանի 28.10.2016-ի թիվ ՍԴՈ-1316 որոշումը: 

22․ Տե՛ս նույն տեղում։

23․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1543/02/17 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.05.2021-ի որոշումը:

24․ Օրինակ՝ «աշխատող» բառը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում (1062-րդ հոդ.) և ԱշխՕ-ում (17-րդ հոդ.) օգտագործվում է տարբեր իմաստներով, սակայն դրա մասին ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1062-րդ հոդ. 2-րդ մասը հատուկ դրույթ է նախատեսում. «սույն գլխի կանոնների համաձայն` աշխատող է համարվում աշխատանքային պայմանագրի հիման վրա, ինչպես նաև քաղաքացիական իրավական պայմանագրով աշխատանք կատարող քաղաքացին, եթե նա գործել է կամ պետք է գործեր համապատասխան իրավաբանական անձի կամ քաղաքացու առաջադրանքով և աշխատանքների անվտանգ կատարման նկատմամբ նրա վերահսկողության ներքո»:

25․ Տե՛ս թիվ ԵԴ/18568/02/18 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 14.04.2022-ի որոշումը:

26․ Պետք է արձանագրել, որ վճռաբեկ դատարանը սխալ է մեջբերում սահմանադրական դատարանի որոշումը և խեղաթյուրում է ՍԴՈ-1316 որոշմամբ սահմանադրական դատարանի արտահայտած միտքը:

27․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1896/02/13 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.12.2015-ի որոշումը:

28․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/3295/02/15 գործով վճռաբեկ դատարանի 20.07.2017-ի որոշումը:

29․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1543/02/17 գործով վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 16.09.2021-ի որոշումը:

Դատախազի և քննիչի գործունեության ընթացքում ծագում են առավելապես դատավարական փոխհարաբերություններ, որոնք կարգավորվում են ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով (այսուհետ՝ ՀՀ քր. դատ. օր.): Այսպես` ՀՀ քր. դատ. օր-ի 55-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 26-րդ կետի համաձայն՝ քննիչը լիազորված է բողոքարկել դատախազի յուրաքանչյուր ցուցումը` չկասեցնելով դրա կատարումը, իսկ 27-րդ կետի համաձայն՝ քննիչը լիազորված է որպես մեղադրյալ ներգրավելու, հանցագործությունը որակելու և մեղադրանքի ծավալի, նախաքննությունն ավարտելու կամ գործի վարույթը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին դատախազի ցուցումներին համաձայն չլինելու դեպքում դրանք առանց կատարելու բողոքարկել վերադաս դատախազին: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 7-րդ կետի համաձայն, նախաքննության և հետաքննության նկատմամբ դատավարական ղեկավարում իրականացնելով` դատախազի բացառիկ լիազորությունն է լուծել հետաքննության մարմնի կամ նրա աշխատակցի և քննիչի` սույն օրենսգրքով նախատեսված առարկությունները` դատավարական ղեկավարում իրականացնող ստորադաս դատախազի ցուցումների վերաբերյալ: Նշված նորմերի վերլուծություններից բխում են.

1. Քննիչը կարող է առարկություն ներկայացնել (բողոքարկել ) միայն դատախազի ցուցումների վերաբերյալ: Օրենքով նախատեսված չէ քննիչի կողմից դատախազի որոշումների վերաբերյալ առարկություն ներկայացնելու (բողոքարկելու) իրավական ընթացակարգ:

2. Քննիչը դատախազի ցուցումի վերաբերյալ առարկություն կարող է ներկայացնել միայն վերադաս դատախազին: Ստորադաս դատախազի ցուցումի դեմ բերված առարկությունների լուծումը վերադաս դատախազի բացառիկ լիազորությունն է, ուստի այլ մարմինները, այդ թվում՝ դատարանը, իրավասու չեն լուծել դատախազի ցուցումների դեմ բերված քննիչի առարկությունը: Մյուս կողմից, ՀՀ քր. դատ. օր-ում՝ մասնավորապես

53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 7-րդ կետում, չի կարգավորվում դատախազի որոշումների դեմ քննիչի ներկայացրած առարկությունները վերադաս դատախազի կողմից լուծելու բացառիկ լիազորություն:

3. Ընդհանուր կանոնի համաձայն՝ դատախազի ցուցումը վիճարկելը չի կասեցնում դրա կատարումը՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ ցուցումը վերաբերում է որպես մեղադրյալ ներգրավելուն, հանցագործությունը որակելուն և մեղադրանքի ծավալին, նախաքննությունն ավարտելուն կամ գործի վարույթը կարճելուն կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելուն:

Նշված իրավական կարգավորումները գործնականում առաջացնում են մի շարք հարցադրումներ, մասնավորապես՝ հսկող դատախազի որոշումները ենթակա չեն բողոքարկման վերադաս դատախազին, որի հետևանքով քննիչը զրկված է դատախազի անօրինական որոշման դեմ իրավական արդյունավետ պաշտպանության միջոցից, իսկ դատախազի ցուցումի վերաբերյալ առարկությունը վերադաս դատախազի կողմից լուծելն ընդհանուր առմամբ արդյունավետ չէ, քանի որ այս գործընթացի անաչառության վրա ազդում են գերատեսչական-կորպորատիվ շահերը:

Սույն հոդվածում կանդրադառնանք քննիչի և դատախազի միջև իրավական վեճերը դատական կարգով լուծելու հեռանկարներին: Այդ նպատակով՝ նախ կքննարկվեն սույն հարցի վերաբերյալ գիտության մեջ առկա մոտեցումները, այնուհետև՝ կներկայացվեն դատախազության և քննչական մարմնի միջև ծագող այն իրավական վեճերը (հարցերը), որոնք կարող են լուծվել դատական կարգով:

1. Դատախազի և քննիչի միջև իրավական վեճերը դատական կարգով լուծելու վերաբերյալ գիտական մոտեցումները: Դատախազի ակտերը քննիչի կողմից դատարանում վիճարկելու վերաբերյալ քրեական դատավարության գիտության մեջ առկա են միմյանց հակասող մոտեցումներ: Հեղինակների մի խումբ այն համոզման է, որ օրենքով պետք է սահմանել քննիչի կողմից դատախազի ակտերը դատարանում վիճարկելու ընթացակարգ: Այս մոտեցման կողմնակիցները կասկածի տակ են դնում վերադաս դատախազի կողմից ստորադաս դատախազի և քննիչի միջև վեճը լուծելու օբյեկտիվությունը և նշում են այդ վեճերը լուծող անկախ և արտագերատեսչական մարմնի ստեղծման անհրաժեշտության մասին : Նրանք հարց են առաջադրում, թե ինչու է այս գործընթացից դուրս մնացել դատարանը : Այսպես, Գ. Խիմիչևան նշում է, որ քննիչի դատավարական ինքնուրույնությունն ապահովելու նպատակով նպատակահարմար է քննիչին իրավունք վերապահել դատախազի որոշումները և գործողությունները բողոքարկել դատարան: Քննիչին բողոքարկելու իրավունք վերապահելն արդարացված է նաև մեղադրանքի կողմ չհանդիսացող, գերատեսչական շահերով չկաշկանդված, հետևապես՝ անաչառ մարմնի կողմից վերահսկողություն իրականացնելու տեսանկյունից:

Գրականության մեջ նշվում է, որ անհրաժեշտ է նոր տեսանկյունից դիտարկել մեղադրանքի կողմի մասնակիցների միջև դատավարական վեճերի լուծմանը դատարանին ներգրավելու հնարավորությունը: Քրեական գործի քննության համար ստրատեգիական նշանակություն ունեցող հարցերի վերաբերյալ քննիչի, քննչական բաժնի պետի և դատախազի միջև դատավարական վեճերը լուծելու լիազորությունը դատարանին վերապահելը հնարավորություն կտա ոչ միայն իրականում ապահովել քննիչի դատավարական ինքնուրույնությունը, այլև կբարձրացնի դատախազական հսկողության արդյունավետությունը՝ բացառելով քրեական գործով վճռորոշ նշանակություն ունեցող որոշումների կայացման ընթացքում գերատեսչական ազդեցությունը և կորպորատիվ շահերը :

Դատարանը պատասխանատու չէ մինչդատական վարույթի քանակական և որակական ցուցանիշների համար: Միևնույն ժամանակ, դատարանը շահագրգռված է վերացնել այդ փուլում թույլ տրվող խախտումները, քանի որ նախաքննության օրինականությունը և հիմնավորվածությունը քրեական գործով արդարադատության հիմքն են :

Ա. Բաստրիկինը նշում է, որ այս մոտեցման ընդդիմախոսները կարող են նշել, որ դատարանի կողմից վեճերի լուծումը կարող է քրեական գործերի քննության ժամկետների ձգձգման պատճառ դառնալ, սակայն դատարանում՝ դատախազի, քննիչի և քննչական բաժնի պետի երկխոսությունը կլինի հրապարակային : Քննիչի կողմից դատախազի ակտերը դատարանում վիճարկելու կողմնակից են մի շարք այլ հեղինակներ :

Դատավարագետների մեկ այլ խումբ մեղադրանքի կողմի երկու սուբյեկտների՝ քննիչի և դատախազի միջև իրավական վեճերը դատական կարգով լուծելու մոտեցումը համարում է ոչ նպատակահարմար: Դատարանը իրականացնում է գործի լուծման գործառույթ, և անթույլատրելի է նրա միջամտությունը հիերարխիկ կապերով քրեական հետապնդման գործառույթ իրականացնող պաշտոնատար անձանց ներքին հարաբերություններին :

Վ. Բիկովը նշում է, որ դժվար է պատկերացնել արդյունավետ նախաքննություն, եթե մեղադրանքի կողմի մասնակիցներն իրենց ծառայողական հարաբերությունները և դիրքորոշումներն սկսեն պարզել դատարանում: Նախաքննության ընթացքում առավել անիմաստ իրավիճակ դժվար է պատկերացնել :

Ա. Ալեքսանդրովը նշում է, որ անթույլատրելի է, որ քրեական հետապնդման մարմինները միմյանց գործողությունները և որոշումները բողոքարկեն դատական կարգով, քանի որ այն դատական քննության փուլում պաշտպանության կողմի առջև կվտանգի իրենց դիրքորոշումը :

Ինչպես նկատում ենք, դատախազի և քննիչի միջև առանձին իրավական վեճերը դատական կարգով լուծելու մոտեցման ընդդիմախոսների պատճառաբանությունների հիմքում դրված են ոչ այնքան գիտական հիմնավորումներ, որքան էմոցիոնալ գնահատականներ, և «քննիչը փոքր դատախազ է» կամ «դատախազը և քննիչը միևնույն անձի տարբեր դրսևորումներն են» վիշինսկյան վտանգավոր դատողությունները :

Քննիչի և դատախազի՝ որպես մեղադրանքի կողմի մասնակիցների ծառայողական փոխհարաբերություններին դատարանի միջամտության անթույլատրելիության փաստարկն անընդունելի է հետևյալ պատճառաբանությամբ.

Առաջին՝ դատախազությունը և քննչական մարմինները (քննչական կոմիտեները) ինստիտուցիոնալ առումով առանձին և ինքնուրույն պետական մարմիններ են, որոնց միջև բացակայում են ենթակայական (հիերարխիկ) փոխհարաբերություններ: Նշված պետական մարմինների միջև կարող են ծագել տարաբնույթ իրավահարաբերություններ, այդ թվում՝ իրավասության վերաբերյալ վեճեր: Ավելին՝ գործնականում հնարավոր չէ բացառել միևնույն հարցի վերաբերյալ քրեական հետապնդման մարմինների տարբեր մոտեցումների առկայությունը: Դատավարական հարցերի վերաբերյալ տարբեր մոտեցումներ կարող են ունենալ նույնիսկ դատախազության համակարգում, օրինակ՝ ՀՀ դատախազության պրակտիկայում հանդիպում են դեպքեր, երբ տարածքային դատախազության դատախազի կողմից դատարանում մեղադրանքի պաշտպանությանը ներգրավվում է վերադաս դատախազը, և նրանք մեղադրանքի որակման կամ պատժի տեսակի ու չափի վերաբերյալ ունենում են հակառակ մոտեցումներ: Եթե դատախազության՝ որպես միասնական պետական մարմնի պարագայում ընկալելի չէ դատարանում հակառակ դիրքորոշումներ ունեցող ստորադաս և վերադաս դատախազների միաժամանակյա մասնակցությունը, ապա տարբեր պետական մարմինների միջև դատավարական կոնկրետ հարցերի վերաբերյալ իրավական հակասությունը ոչ միայն հնարավոր է, այլև համապատասխանում է դիալեկտիկայի օրենքներին:

Երկրորդ՝ ՀՀ քրեական դատավարության ներկայիս մոդելում, որտեղ քննիչին է վերապահված օբյեկտիվ քննության շրջանակներում արդարացնող և մեղադրական ապացույցներ հավաքելու մենաշնորհը, անթույլատրելի է քննիչին դիտել մեղադրանքի կողմի մասնակից, քանի որ դա նախաքննությունը դարձնում է մեղադրական: Պատահական չէ, որ ՀՀ ազգային ժողովում գտնվող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի Նախագծով մինչդատական վարույթի մասնակիցները դասակարգված են ոչ թե մեղադրանքի և պաշտպանության կողմերի, այլև՝ քրեական վարույթի հանրային և մասնավոր մասնակիցների:
Քննիչի կողմից դատախազի ակտերը դատարան բողոքարկելու գաղափարը նորույթ չէ, այն նախատեսված է եղել նաև օրենսդրությամբ: Այսպես՝ 1864թ. Ցարական Ռուսաստանի Քրեական դատավարության կանոնադրության 285-րդ հոդվածի համաձայն՝ դատախազն իրավունք ունի քննիչին առաջարկելու ձերբակալել մեղադրյալին: Եթե քննիչը հանդիպի այն կատարելու խոչընդոտների, քանի որ մեղադրյալը բավարար կասկած չի առաջացրել հանցագործության մեջ, ապա, առանց այն կատարելու, դիմում է դատարան: 1922թ. քրեական դատավարության օրենսգրքի 224-րդ հոդվածով նախատեսված էր, որ քննիչը կարող է դատախազի առանձին որոշումներ բողոքարկել դատարան: Նշված հոդվածի համաձայն՝ քննիչի գործողությունների դեմ բողոքի կապակցությամբ դատավորի կամ դատախազի որոշումը հայտարարվում է բողոքաբերին և անմիջապես ի կատար է ածվում: Եթե քննիչը կամ բողոքաբերը համաձայն չեն դատախազի որոշմանը, ապա այն կարող են բողոքարկել դատարան:
ՌԴ դատական բարեփոխումների 1992թ. Հայեցակարգում կրկին վերածնվեց վարույթ իրականացնող մարմինների միջև վեճերը դատական կարգով լուծելու գաղափարը: Հայեցակարգով առաջարկվում էր որպես մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության եղանակ օրենսդրությամբ ամրագրել նաև վարույթն իրականացնող մարմինների միջև իրավական վեճերի դատական լուծումը :
2. Դատախազի և քննիչի իրավական վեճերը, որոնք կարող են լուծվել դատական կարգով: Քննիչի կողմից դատախազի ակտերը դատարանում վիճարկելու հարցը քննարկելիս պետք է հստակեցնել նաև այն հարցերի կամ ակտերի շրջանակը, որոնց կապակցությամբ քննիչը կարող է առարկություն ներկայացնել դատարան: Դատական կարգով վիճարկման ենթակա հարցերի շրջանակը սահմանելիս պետք է հիմք ընդունել հետևյալ կանխադրույթները:
Առաջին՝ դատարանում չեն կարող վիճարկվել ապացույց ձեռք բերելու, գնահատելու և ստուգելու վերաբերյալ դատախազի ակտերը, օրինակ՝ քննիչը դատական կարգով չի կարող վիճարկել փաստական տվյալներ ձեռք բերելու, այն ստուգելու մասին դատախազի ցուցումների հիմնավորվածությունը: Քննիչը կարող է դատախազի ցուցումը դատական կարգով վիճարկել միայն օրինականության տեսանկյունից, եթե ցուցումի կատարմամբ կարող է խախտվել մարդու սահմանադրական իրավունքները, իսկ վեճի դատական լուծման համար չի պահանջվում նախաքննական ապացույցների բովանդակության հետազոտում: Օրինակ՝ դատախազը ցուցում է տալիս սեռական հանցագործության զոհ անչափահաս տուժողին հարկադրաբար ենթարկել դատաբժշկական փորձաքննության:
Երկրորդ՝ դատախազի ակտը դատական կարգով վիճարկելը չի կասեցնում դատախազի որոշման կամ ցուցումի գործողությունը, եթե այն անհապաղ չկատարելը կխաթարի նախաքննության բնականոն ընթացքը կամ կխոչընդոտի մարդու իրավունքների իրականացմանը կամ պաշտպանությանը: Այլ կերպ ասած՝ նախաքննության բնականոն ընթացքին կամ մարդու իրավունքների պաշտպանությանն սպառնացող իրավիճակում /մինչև դատական կարգով վեճի լուծումը/ պետք է կիրառվի դատախազի դիրքորոշումը:
Երրորդ՝ օրենքով պետք է նախատեսել դատարանում դատախազի և քննիչի իրավական վեճի լուծման հատուկ դատավարական կարգ, որի հիմքում կդրվեն հետևյալ պահանջները՝ մինչև դատարան դիմելը վերադաս դատախազի կողմից առարկություն մերժելու պայման, առարկություն ներկայացնելու և դատարանի կողմից այն քննարկելու կարճ ժամկետներ, դատարանի որոշումը բողոքարկելու արգելք:
Կարծում ենք՝ քննչական մարմինը և դրա պաշտոնատար անձինք դատարանում կարող են վիճարկել մասնավորապես հետևյալ հարցերը՝

• դատախազության և քննչական մարմինների միջև իրավասության վերաբերյալ վեճը,
• հսկողություն իրականացնող դատախազի կողմից քննիչին վարույթից հեռացնելու որոշման օրինականությունը:

2.1 Դատախազության և քննչական մարմինների միջև իրավասության վերաբերյալ վեճը դատարանի կողմից լուծելը: Մինչև բուն հարցին անդրադառնալը հակիրճ ներկայացնենք ընդհանրապես պետական մարմինների միջև իրավասության վեճերը դատարանի կողմից լուծելու օրենսդրական կարգավորումը: Իրավունքի տեսության մեջ իրավասության վերաբերյալ վեճ նշանակում է իրավասության սուբյեկտների առանձին գործողությունների կամ դիրքորոշման անհամապատասխանություն նրանց ենթադրյալ (նորմատիվային, մոդելային) գործողություններին և որոշումներին: Նորմատիվ կերպով սահմանված իրավասությունից շեղումը ծագում է առաջին հերթին այն ժամանակ, երբ սուբյեկտն անցնում է իր լիազորությունները, կատարում է սխալ գործողություններ :

Լ. Լազարևան նշում է, որ իրավասության վերաբերյալ վեճերը ծագում են մի մարմնի կողմից մեկ այլ մարմնի իրավասության ոլորտ ներխուժելու, նորմատիվ կամ իրավակիրառ ակտեր ընդունելու եղանակով այլ մարմնի լիազորությունները յուրացնելու կամ համատեղ քննարկման ենթակա հարցերը լուծելիս այլ մարմնի իրավասությունն անտեսելու պատճառով :

Պետական մարմինների միջև իրավասության վերաբերյալ վեճերը դատական կարգով լուծելու իրավական մշակույթը նորույթ է հետխորհրդային պետություններում: Բանն այն է, որ խորհրդային ժամանակաշրջանում դատական իշխանությունը՝ որպես իրավական արժեքային ինստիտուտ, բացակայում էր, իսկ դատարանները քաղաքական համակարգում չունեին որևէ էական դերակատարություն, ուստի նման պայմաններում բնական է, որ պետական մարմինների վերաբերյալ իրավական վեճերը լուծվում էին ոչ թե դատական կարգով, այլ առավելապես ներկուսակցական պայմաններում:

Սահմանադրական և վարչական արդարադատության կայացմանը զուգահեռ՝ շրջանառության մեջ դրվեց նաև պետական մարմինների և դրանց պաշտոնատար անձանց իրավասության վերաբերյալ վեճերն անկախ դատական մարմնի կողմից քննելու գաղափարը : Այսպես՝ Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության համաձայն՝ սահմանադրական դատարանը լուծում է իրավասության վերաբերյալ վեճերը, որոնք ծագել են՝ 1. Դաշնային իշխանության մարմինների միջև, 2. Դաշնային և սուբյեկտների պետական իշխանության մարմինների միջև, 3. ՌԴ սուբյեկտների բարձրագույն իշխանության մարմինների միջև:

ՀՀ սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգի 2.6.3 կետում նշված է, որ ՀՀ Սահմանադրությունը չի նախատեսում սահմանադրական մարմինների միջև նրանց սահմանադրական լիազորությունների վերաբերյալ վեճերի լուծման հնարավորություն: Թեև նման վիճակը դեռևս չի հանգեցրել գործնական դժվարությունների, սակայն, հաշվի առնելով սույն բարեփոխման արդյունքում սահմանադրական մարմինների քանակի ավելացման հնարավորությունը և դրանց լիազորությունների հարաբերակցության հավանականությունը՝ ապագայում ճգնաժամային իրավիճակներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է ընդլայնել սահմանադրական դատարանի լիազորությունների շրջանակը՝ հնարավորություն տալով լուծել նաև սահմանադրական մարմինների միջև նրանց լիազորությունների առնչությամբ առաջացող սահմանադրական վեճերը:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածում սահմանված են պետական մարմինների և դրանց պաշտոնատար անձանց կողմից մեկ այլ պետական մարմնի (վարչական մարմնի) դեմ վարչական դատարան հայց ներկայացնելու երկու իրավիճակ: Նշված հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ վարչական դատարան կարող են դիմել նաև վարչական մարմինները կամ պաշտոնատար անձինք ընդդեմ մեկ այլ վարչական մարմնի` իրավասության վերաբերյալ վեճով, եթե այդ վեճը ենթակա չէ լուծման վերադասության կարգով։ Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ վարչական դատարան կարող են դիմել նաև պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինները կամ պաշտոնատար անձինք` ընդդեմ վարչական մարմնի, եթե համարում են, որ այդ մարմնի վարչական ակտով, գործողությամբ կամ անգործությամբ խախտվել կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել պետության կամ համայնքի այն իրավունքները, որոնց պաշտպանության լիազորությունը դրված է իրենց վրա, եթե այդ վեճը ենթակա չէ լուծման վերադասության կարգով։
Կարելի է շարունակել այն պետությունների ցանկը, որտեղ իրավասության վերաբերյալ վեճերը լուծվում են դատական կարգով, սակայն սույն հոդվածում քննարկման ենթակա խնդիրների տեսանկյունից վերը նշվածը բավարար է պնդելու, որ տարբեր պետական մարմինների, այդ թվում դատախազության և քննչական մարմինների միջև ծագող առանձին իրավական վեճերի լուծման իրավասությունը դատարանին վերապահելու մոտեցումը համապատասխանում է ժամանակակից պետաիրավական համակարգի զարգացման միտումներին:

Իրավասության վերաբերյալ վեճերը քրեական դատարանի կողմից լուծելու անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նաև հետևյալ հանգամանքներով.

Առաջին՝ հետխորհրդային առանձին պետություններում քննչական մարմիններն առանձնացվեցին դատախազությունից և այլ գերատեսչություններից՝ ձեռք բերելով ինքնուրույն պետական մարմնի կարգավիճակ (քննչական կոմիտեներ): Հասկանալի է, որ քննիչների և դատախազների՝ միևնույն պետական մարմնի համակարգում գտնվելու պարագայում նրանց միջև իրավասության վերաբերյալ վեճ չէր կարող ծագել, իսկ ծագելու դեպքում՝ դրանք կարող են լուծվել ներգերատեսչական ընթացակարգերով:

Երկրորդ՝ ներկայումս դատախազության և քննչական մարմինների միջև իրավասության վերաբերյալ վեճերը փորձ է արվում լուծել վերադաս դատախազին առարկություն ներկայացնելու եղանակով: Ստացվում է, որ դատախազությունը մի կողմից հանդես է գալիս իրավասության վերաբերյալ վիճող կողմ, միաժամանակ՝ այդ վեճը լուծող մարմին: Քննչական մարմնի և դատախազության իրավասության վերաբերյալ իրավական վեճի լուծման նման ընթացակարգը հակասում է «անձը չի կարող իր գործով լինել դատավոր» իրավական աքսիոմային:

Դատախազության և քննչական մարմնի միջև իրավասության վերաբերյալ վեճերը ծագում են հատկապես այն դեպքերում, երբ օրենսդրորեն հստակ տարանջատված չեն դատախազի և քննիչի գործառույթները և լիազորությունները: Գործնականում դատախազության և քննչական մարմինների միջև կարող են ծագել իրավասության վերաբերյալ հետևյալ վեճերը:

Քննչական ենթակայությունը փոխելիս կամ գործն ըստ ենթակայության ուղարկելիս քննիչի և դատախազի իրավասության վերաբերյալ վեճ: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի համաձայն, նախաքննության և հետաքննության նկատմամբ դատավարական ղեկավարում իրականացնելով` դատախազի բացառիկ լիազորությունն է` ցանկացած քրեական գործ վերցնել հետաքննության մարմնից և հանձնել նախաքննության մարմնին, քրեական գործը սույն օրենսգրքի 190-րդ հոդվածով սահմանված նախաքննության մի մարմնից հանձնել նախաքննության մեկ այլ մարմնին` բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննություն ապահովելու նպատակով…»: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 55-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ քննիչը լիազորված է հանցագործության դեպքով նախապատրաստել նյութեր և հարուցել քրեական գործ և սույն օրենսգրքով սահմանված ենթակայության կանոններին համապատասխան` գործն ընդունել իր վարույթ կամ քննության համար ուղարկել այլ քննիչի: Գործնականում հաճախ դատախազության և քննչական մարմնի միջև ծագում է վեճ, թե դատախազը ո՞ր դեպքում կարող է փոխել քննչական ենթակայությունը, իսկ քննիչը ո՞ր դեպքում կարող է տվյալ քրեական գործն ուղարկել այլ քննիչի: Իրավասության վերաբերյալ նշված վեճի լուծման իրավական ընթացակարգերի բացակայությունը հանգեցնում է նրան, որ վիճող կողմերը միմյանց «մեղադրում են» իրավասություն յուրացնելու մեջ, իսկ այս դատավարական վեճի լուծումն արհեստականորեն քրեականացվում է՝ տեղափոխվելով քրեական իրավունքի դաշտ: Կոնկրետ գործով, մինչև դատարանի կողմից վեճի վերաբերյալ որոշում կայացնելը պետք է նախապատվություն տալ դատախազի դիրքորոշմանը և գործն ուղարկել դատախազի կողմից սահմանված մարմին, քանի որ իրավասության վերաբերյալ այս վեճի դատական լուծումը որևէ կերպ չպետք է խաթարի կոնկրետ գործով նախաքննության ընթացքը:

Քննչական մարմնի ծառայողներին դատախազության կողմից ընդհանուր բնույթի հանձնարարություններ տալու իրավասության վերաբերյալ վեճ: Դատախազությունը գործնականում հաճախ քննչական բաժնի պետերին տալիս է կոնկրետ գործից դուրս՝ ընդհանուր բնույթի հանձնարարություններ: Մինչդեռ, «ՀՀ քննչական կոմիտեի մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ քննչական կոմիտեի նախագահը՝ իր իրավասության սահմաններում ընդունում է ներքին և անհատական իրավական ակտեր (որոշումներ, հրամաններ, հանձնարարականներ): «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի իմաստով ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողներին հասցեագրված՝ ՀՀ քննչական կոմիտեի նախագահի ոչ անհատական (ընդհանուր) իրավական ակտերը հանդիսանում են ներքին ակտեր, քանի որ նշված օրենքի 2-րդ հոդվածի 6-րդ կետի համաձայն՝ ներքին ակտ են այն վարքագծի կանոնները, որոնք տարածվում են միայն անորոշ կամ որոշակի (բայց ոչ անհատական) այն անձանց վրա, ովքեր գտնվում են դա ընդունող մարմնի հետ աշխատանքային, վարչական կամ քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների մեջ : Այս դեպքում ծագում է իրավական վեճ, թե դատախազն արդյո՞ք իրավասու է ընդունել ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողների նկատմամբ նորմատիվ (համընդհանուր) բնույթի դատախազական ակտեր (իրավական ակտեր), թե՞ նշված լիազորությունը վերապահված է ՀՀ քննչական կոմիտեի նախագահին և նրա տեղակալներին:

Դատախազի կողմից անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշում կայացնելու դեպքում անձին մեղադրանք առաջադրելու իրավասության վերաբերյալ վեճ: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 202-րդ հոդվածի 2-րդ մասում սահմանված է, որ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշում կարող են կայացնել քննիչը և դատախազը, իսկ 203-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ մեղադրանքը պետք է առաջադրվի տվյալ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին քննիչի կողմից (ընդգծումը՝ հեղ) որոշումն ընդունելու պահից ոչ ուշ, քան 48 ժամվա ընթացքում, սակայն բոլոր դեպքերում՝ ոչ ուշ, քան մեղադրյալի ներկայանալու կամ նրան բերման ենթարկելու օրը: Նշված նորմի տառացի մեկնաբանությունից բխում է, որ քննիչը մեղադրանք է առաջադրում իր կողմից որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշում ընդունելու դեպքում, սակայն օրենքով սահմանված չէ դատախազի կողմից մեղադրանք առաջադրելու լիազորություն: Նշված իրավիճակում իրավասության վերաբերյալ վեճն առավել սրվում է, երբ քննիչը համաձայն չէ դատախազի կողմից անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշմանը, ուստի այդ պայմաններում նա չի կարող կատարել ՀՀ քր. դատ. օր-ի 203-րդ հոդվածում ամրագրված այն պահանջը՝ ըստ որի քննիչը մեղադրանք առաջադրելիս մեղադրյալին հայտարարում է որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը և բացատրում առաջադրված մեղադրանքի էությունը: Եթե քննիչը համաձայն չէ դատախազի կողմից անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշմանը, ապա չի կարող մեղադրյալին լրիվ ծավալով բացատրել առաջադրված մեղադրանքի էությունը, որն էլ կարող է հանգեցնել մեղադրյալի պաշտպանության իրավունքի խախտման:

2.2 Հսկողություն իրականացնող դատախազի կողմից քննիչին վարույթից հեռացնելու որոշման օրինականության վերաբերյալ վեճը դատարանի կողմից լուծելը: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 10-րդ կետի համաձայն՝ դատախազը իրավասու է՝ հետաքննության մարմնի աշխատակցին, քննիչին հեռացնել տվյալ գործով քրեական դատավարությանը մասնակցելուց, եթե գործի քննության ընթացքում նրանք թույլ են տվել օրենքի խախտում: Քննիչին վարույթից հեռացնելու հիմքն առերևույթ դատավարական խախտում է, ուստի դատախազը, քննիչին վարույթից հեռացնելով, վերջինիս ենթարկում է քրեադատավարական պատասխանատվության : Քննիչին վարույթից հեռացնելը հետապնդում է առավելապես պատժիչ նպատակ. դատախազը քննիչի կողմից թույլ տված առերևույթ դատավարական խախտումների կապակցությամբ արտահայտում է պարսավանք :

Քննիչին վարույթից հեռացնելու մասին դատախազի որոշումը դատական կարգով բողոքարկելը բխում է անձի դատական պաշտպանության սահմանադրական իրավունքից, քանի որ տվյալ դեպքում քննիչին վարույթից հեռացնելով սահմանափակվում է նրա՝ որպես մարդու մի շարք սահմանադրական իրավունքներ: Ի դեպ, ՌԴ Սահմանադրական դատարանը 2005թ. հունիսի 23-ի N 269-О որոշմամբ նշել է, որ ՌԴ քր. դատ. օր-ի 19-րդ և 123-րդ հոդվածները (որոնք բովանդակային առումով համապատասխանում են ՀՀ քր. դատ. օր-ի 290-րդ հոդվածի 1-ին մասին) չեն պարունակում որևէ դրույթ, որը կախված դատավարության մասնակիցների կարգավիճակից, կսահմանափակի նրանց իրավունքները, այդ թվում՝ կբացառի այդ մասնակիցների իրավունքներն ու օրինական շահերը խախտող որոշումները և գործողությունները դատական կարգով ստուգելու հնարավորությունը: Ավելին, նշված նորմերը և դրանց հետ կապված այլ նորմերն անմիջականորեն ամրագրում են քրեական դատավարության մասնակիցների և այլ անձանց իրավունքը դատական կարգով բողոքարկել այն որոշումները և գործողությունները, որոնք վնասում են իրենց սահմանադրական իրավունքները և օրինական շահերը կամ խոչընդոտում են արդարադատության մատչելիությանը:

Այսպես՝ քննիչին վարույթից հեռացնելով և նրան դատավարական առերևույթ խախտումներ վերագրելով կարող են խախտվել քննիչի՝ որպես քաղաքացու հետևյալ սահմանադրական իրավունքները:

Առաջին՝ անմեղության կանխավարկած և արդյունավետ պաշտպանության իրավունք: ՀՀ Սահմանադրության 21-րդ հոդվածի համաձայն՝ հանցագործության համար մեղադրվողը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղավորությունն ապացուցված չէ օրենքով սահմանված կարգով՝ դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով։ Մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր անմեղությունը։ Չփարատված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի։ ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների եւ ազատությունների դատական, ինչպես նաեւ պետական այլ մարմինների առջեւ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունք։ Յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքները և ազատություններն օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով պաշտպանելու իրավունք:

ՀՀ սահմանադրական դատարանը 22.09.2009թ. ՍԴՈ-832 որոշմամբ անդրադարձել է անմեղության կանխավարկածի գործողության ոլորտի հարցին, մասնավորապես` այն միայն քրեադատավարական սկզբունք է, թեև կարող է կիրառվել նաև այլ վարույթների շրջանակներում: ՀՀ սահմանադրական դատարանը հաստատել է, որ անմեղության կանխավարկածը կարող է կիրառվել նաև վարչական կամ կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վարույթների նկատմամբ: Անմեղության կանխավարկածի սկզբունքը տվյալ դեպքում տարածվում է նաև քննիչին վարույթից հեռացնելու եղանակով նրան դատավարական պատասխանատվության ենթարկելու վրա, քանի որ այն հանրային իրավական պատասխանատվության տեսակ է, որը կիրառվում է քննիչի կողմից առերևույթ դատավարական խախտումներ թույլ տալու հիմքով:

ՀՀ սահմանադրական դատարանը 30.03.2010թ. ՍԴՈ-871 որոշմամբ նշել է, որ ՀՀ Սահմանադրության 21-րդ հոդվածում ամրագրված անմեղության կանխավարկածի սկզբունքը նպատակ ունի պաշտպանել անձին հանիրավի մեղադրանքից: Հսկողություն իրականացնող դատախազը քրեական գործով դատավարական առերևույթ խախտումներ բացահայտելով՝ անմիջապես որոշում է կայացնում քննիչին վարույթից հեռացնելու մասին: Դատավարական պատասխանատվության միջոց կիրառելու մասին քննիչը տեղեկացվում է պոստ ֆակտում, երբ դատախազությունից քրեական գործի հետ ստանում է նաև վարույթից հեռացնելու մասին որոշումը: Նման դեպքում քննիչը զրկվում է վիճարկելու իրեն մեղսագրվող առերևույթ խախտումները և պաշտպանվելու նպատակով՝ դրանց շուրջ բացատրություններ ներկայացնելու հնարավորությունից: Օրենսդրությամբ նախատեսված չէ նույնիսկ հսկողություն իրականացնող դատախազի՝ քննիչին վարույթից հեռացնելու մասին որոշումը վերադաս դատախազին վիճարկելու և այդ վարույթի շրջանակներում հանիրավի մեղադրանքի պաշտպանվելու հնարավորություն:

Երկրորդ՝ քննիչի մասնագիտական արժանապատվության (արհեստավարժության) սահմանադրական իրավունք: ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի համաձայն՝ մարդը, նրա արժանապատվությունը, հիմնական իրավունքները և ազատությունները բարձրագույն արժեքներ են, իսկ 14-րդ հոդվածի համաձայն՝ մարդու արժանապատվությունը՝ որպես նրա իրավունքների ու ազատությունների անքակտելի հիմք, հարգվում եւ պաշտպանվում է պետության կողմից։ Մարդու արժանապատվության սահմանադրական իրավունքի դրսևորումներից է նաև մասնագիտական արժանապատվությունը, որը կոչված է պաշտպանելու ծառայողի գործարար համբավը, նրա արհեստավարժությունը: «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ հանրային ծառայողների արհեստավարժությունը և ազնվությունը հանրային ծառայության հիմնական սկզբունքներն են: Քննիչը նույնպես հանրային ծառայող է, և նրա մասնագիտական գործունեության նկատմամբ տարածվում են արհեստավարժության և ազնվության սկզբունքները: Դատախազը, քննիչին վարույթից հեռացնելով, կասկածի տակ է դնում քննիչի մասնագիտական կարողությունները, նրա հեղինակությունը:

Այսպիսով, կարծում ենք դատախազի և քննիչի միջև իրավական վեճերը դատական կարգով լուծելու հարցի քննարկումը պետք է ընդգրկվի ՀՀ քրեական դատավարության բարեփոխումների օրակարգ:

Հոդվածի հղումները ստորև՝

1. Օրենքում օգտագործվում են քննիչի կողմից «բողոքարկել» և «առարկություն ներկայացնել» հասկացությունները, սակայն սույն հոդվածում առավելապես կօգտագործվի «առարկություն» եզրույթը:
2. Ефимичев П. С., Ефимичев С. П. Расследование приступлениий: теория, практика обеспечение прав личности. М.: Юстицинформ, 2009. С. 437.
3. Кудинов Л. Д. Некоторые вопросы правовой регламентации взаимоотношений следователя, начальника следственного отдела и прокурора. Укрепление законности предварительного расследования в условиях перестройки. Сборник научных трудов. – Волгоград: Изд-во ВСШ МВД СССР, 1990. С. 84.
4. Химичева Г. П. Досудебное производство по уголовным делам: концепция совершенствования уголовно-процессуальной деятельности. Монография. М.: Экзамен, 2003. С. 300.
5. Попова Т. Ю. Уголовно-процесуальный статус руководителя следственного органа. М.: Юрлитинформ, 2013. С. 107.
6. Семенцов В. А., Нагоева М. А. Процессуальные полномочия следователя в досудебном производстве. Краснодар, 2011. С. 85.
7. Бастрыкин А. Следствие требует тишины. Известия. 2 октября. 2007. С. 3.
8. Кругликов А. Роль прокурора в уголовном судопроизводстве. Законность. 2008. № 1, С. 28, Горленко В. А. Проблема установления баланса полномочий следователя и прокурора в решении вопроса о возбуждении уголовного дела. Следователь. 2011. № 3. С. 16.
9. Шадрин В. С. Уголовно-процессуальная деятельность прокурора и органов предварительного расследования: Досудебное производство. Санкт -Петербургский институт Генеральной прокуратуры Российской Федерации, 2005. С. 26.
10. Быков В. М. Следователь в уголовном процессе России. М.: Юрлитинформ, 2014. С. 101.
11. Александров А. С. Вопросы взаимодействия прокурора, руководителя следственного органа и следователя в ходе досудебного производства по уголовному делу. Вестник МВД. 2009. № 1. С. 53.
12. Տես օրինակ՝ Колоколов Н. А. Методика проведения основных контрольно-судебных действий в стадии предварительного расследования. В 2-х частях. Ч. 1, М.: Юрлитинформ, 2015. С. 166.
13. Концепция судебной реформы в Российской Федерации. М.: 1992. С. 45.
14. Тихомиров Ю. А. Административное право и процесс. М.: 2005. С. 845.
15. Комментарий к Конституции Российской Федерации. Общ. ред. Ю.В. Кудрявцева. М.: 1996. С. 503.
16. Кобзарь Д. А. Судебное разрешение конституционно-правовых споров о компетенции в Российской Федерации. Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. М.: 2005.
17. Իրավասության վերաբերյալ այլ վեճերի մասին տես Հովսեփյան Ա., Թամազյան Ա., Ղամբարյան Ա., Շահնազարյան Վ. Քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների փոխհարաբերությունները: Եր., Ասողիկ, 2015:
18. Ընդ որում իրավագիտության մեջ հանրաճանաչ է, որ դատավարական առերևույթ խախտումների հիմքով քննիչին վարույթից հեռացնելը դատավարական սանկցիայի (պատասխանատվության) միջոց է: Այս մասին տես Уголовно- процессуальное право РФ: учебник для вузов/ под ред. И. А. Петрухина. 2-е изд., перераб. и доп. М., 2009. С. 21, Ветрова Г.Н. Уголовно-процессуальная ответственность. М.: Наука, 1987. С. 103, Պետության և իրավունքի տեսություն: Խմբ. Ա. Ղամբարյան, Մ. Մուրադյան: Եր., 2014թ.: ՀՀ քր. դատ. օր-ի նախագծում վարույթից հեռացնելը նույնպես դիտվում է որպես քրեադատավարական սանկցիա:
19. Громов Н.А., Полунин С.А. Санкции в уголовно-процессуальном праве России. – М.: Городец, 1998. С. 78.

«Դատական իշխանություն», 2015, 5-6, (191-192) էջեր 70-81

Իրավաբան.net

Ներկայիս ՀՀ նշանի գրանցման համար հայտում նախատեսվում են միայն հետևյալ ոչ ավանդական նշանների տեսակները` ձայնային, ծավալային, տեղադրական, գունավոր, հոլոգրաֆիկ: Մինչդեռ արտասահմանյան երկրներում և միջազգային պրակտիկայում դե ֆակտո և դե յուրե կան նշանների նաև այլ տեսակներ` բուրային, շարժվող /անիմացիոն/, շոշափողական, ժեստային և համային:

Սկսենք բուրայինից: Գիտականորեն ապացուցված է. մեր զգայարաններից հոտը հիշողության վրա առավելագույնն է ազդում` մեծապես գերազանցելով տեսողական և լսողական հիշողությունները: Իսկ մարդն ունակ է տարբերել շուրջ մեկ միլիարդ հոտ: Ուստի և առևտրաարդյունաբերական տարբեր ոլորտների ձեռնարկություններ կարող են օգուտ քաղել այս տիպի նշաններից, օրինակ` կոսմետիկայի, ուտելիքի և այլն: Գոյություն ունեն նման նշանների գրանցումների հայտնի դեպքեր, օրինակ` հոլանդական մի ընկերության` նոր հնձած խոտի բույրով թեննիսի գնդակները, մեծբրիտանական ընկերության գրանցած ծաղկային /վարդի/ բույր հիշեցնող, անվադողերի համար գրանցված նշանը, դարթս նետելու խաղալիքները` դառը գարեջրի ուժեղ բույրով[1] կամ այս մեկը: Չնայած քիչ է հայտնի գրանցված ռուսական նշանների մասին, ներկայիս ռուսական նշանի գրանցման հայտը պարունակում է «обонятельный знак» նշման դաշտը /և ոչ «այլ տեսակի նշան» կամ նման այլ նշման դաշտ/:

Անիմացիոն նշանները կարող են առտրաարդյունաբերական ցանկացած ոլորտում օգտագործվել: Հայտնի դեպքերից են սա, սա և սա /ստորին Moving images, holograms and gestures ենթավերնագրով մասը/: Վերջին հղումից երևում է, որ կան նաև շատ հայտնի անիմացիոն նշաններ ինչպիսին է օրինակ 20th Century Fox Film կորպորացիայի շարժվող պրոժեկտորային լույսերով անիմացիոն նշանը, ինչպես նաև նույն տեղում նշվում է նաև մի ժեստային/ազդանշանային նշանի մասին:

Շոշափողական նշանները անհրաժեշտ են այնպիսի մարդկանց համար ինչպես կույրերն են: Ինչևիցե շոշափողական հատկանիշը կարող է նշանը դարձնել հաճելի, տարբերակիչ և հիշվող նաև ոչ կույր մարդկանց համար: Օրինակ գինու շշի «բաճկոնը» վիլվետային մակերեսով ԱՄՆ-ում գրանցված նշանը:

Վերջապես և վերջին տեղում են համային նշանները: Ցավոք չկան վերջիններիս գրանցման հայտնի դեպքեր, սակայն Մտավոր սեփականության համաշխարհային կազմակերպության Ապրանքային նշանների, արդյունաբերական նմուշների և աշխարահագրական նշումների իրավունքի հարցերով մշտական կոմիտեի թողարկած փաստաթղթի հավելված 5-ում նշում կա այդ նշանների մասին:

Համալրելով և ամփոփելով վերոնշյալը անհրաժեշտ է նշել որ Հայաստանը 2013թ.-ին միացել է Ապրանքային նշանների իրավունքի վերաբերյալ Սինգապուրի պայմանագրին` առանց որևէ վերապահման: Ի թիվս այլոց, դա նշանակում է, որ Հայաստանում պետք է հնարավորին դարձվի բացի գրանցման հայտում նախատեսվածներից նաև այլ տեսակի ապրանքային նշանների համար` առնվազն «ձայնայինից բացի այլ ոչ-տեսողական ապրանքային նշան» և «անիմացիոն նշաններ» նշման դաշտերով` համաձայն Սինգապուրի պայմանագրի Կանոնակարգի 3-րդ կանոնի հետ, որպեզի համապատասխանել Միջազգային նմուշային ձևաթղթերին:

Հոդվածի հղումը ստորև՝

[1] Վերոնշյալ նշանների մասին բազմաթիվ նյութեր կարող եք գտնել համացանցում ցանկացած որոնող մեքենայով: Դրա համար անհրաժեշտ է այս հոդվածի անգլերեն տարբերակի համապատասխան նշաններ մասին բառերով որոնում անել:

Արգիշտի Սարգսյան

ՀԵԻԱ իրավաբան ուսանողների բաժանմունքի անդամ

Իրավաբան.net

Կանանց իրավունքների պաշտպանության և խտրականության վերացման տեսանկյունից, կարելի է առանձնացնել միջազգային իրավական ակտերից հետևյալ հիմնականները, որոնց միացել է Հայաստանը.

1. 13.10.1993թ.-ին վավերացվել է Միավորված Ազգերի Կազմակերպության (ՄԱԿ) Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիան (ընդունված՝ 1979թ.-ի դեկտեմբերի 18-ին, Նյու Յորք քաղաքում)[2],
2. 23.05.2006թ-ին վավերացվել է Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի կամընտիր արձանագրությունը (ընդունված՝ 1999 թվականի հոկտեմբերի 6-ին, Նյու Յորք քաղաքում)[3],
3. 24.10.2007թ.-ին վավերացվել է ՄԱԿ-ի «Կանանց քաղաքական իրավունքների մասին» կոնվենցիան (ստորագրված 1953 թվականի մարտի 31-ին, Նյու Յորք քաղաքում)[4],
4. 25.03.2003թ.-ին վավերացվել ՄԱԿ-ի «Անդրազգային կազմակերպված հանցավորության դեմ» կոնվենցիան լրացնող «Մարդկանց, հատկապես կանանց և երեխաների առևտրի կանխարգելման, արգելման և պատժի մասին»  արձանագրությունը (ստորագրված 2000 թվականի դեկտեմբերի 12-ին, Պալերմո քաղաքում)[5],
5. 01.04.1991թ.-ին վավերացվել է ՄԱԿ-ի «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագիրը (ընդունված՝ 16.12.1966թ.-ին, Նյու Յորք քաղաքում)[6],
6. 25.01.2001թ.-ին վավերացվել է Եվրոպայի խորհրդի «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մաuին» եվրոպական կոնվենցիան (ընդունված՝ 04.11.1950թ.-ին, Հռոմ քաղաքում)[7]:

Հատկանշական է նաև, որ Կանանց կարգավիճակի հանձնաժողովը, որը ՄԱԿ-ի հիմնական մարմին հանդիսացող` Տնտեսական և սոցիալական խորհրդի ֆունկցիոնալ հանձնաժողովներից է, 2010-2011թթ. նախագահում էր Հայաստանը:

ՀՀ վարչապետի կողմից 2000 թվականին ստեղծվեց Վարչապետին կից կանանց հարցերով խորհուրդ, որի նպատակն էր հասարակական, քաղաքական և տնտեսական ոլորտներում, ինչպես նաև պետական և հանրային կառավարման բոլոր մակարդակներում կանանց կարգավիճակի բարձրացմանն ու կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների և հավասար հնարավորությունների ապահովմանը նպաստելը: Խորհուրդը ՀՀ կառավարության 2010թ.-ի փետրվարի 11-ի թիվ 5 արձանագրային որոշմամբ ընդունեց  Գենդերային քաղաքականության հայեցակարգը:

Գենդերային հայեցակարգի նպատակն է հավասար պայմանների ստեղծումը, սեռի հատկանիշով խտրականության բոլոր ձևերի հաղթահարումը, աշխատանքի շուկայում և զբաղվածության ոլորտում կանանց և տղամարդկանց հավասար հնարավորությունների և տնտեսական ռեսուրսների հավասար մատչելիության ստեղծումը, հասարակության մեջ ժողովրդավարական քաղաքական մշակույթի և հանդուրժողականության գենդերային երկխոսության ձևավորումը` կյանքի բոլոր ոլորտներում գենդերային չափանիշի ներառման միջոցով[8]:

Միաժամանակ, աղյուսակ 1-ում ներկայացնենք, թե ինչ իրավիճակ էր տիրում 2009-2010թթ.-ին ըստ զբաղվածության կարգավիճակի:

Աղյուսակ 1. Զբաղվածներն ըստ զբաղվածության կարգավիճակի, 2009-2010 թթ.[9]:

Այսպիսով, դիտարկենք արդարադատության իրականացման և իրավապաշտպան գործունեության ոլորտներում կանանց մասնակցության աստիճանները.

21.02.2007թ.-ին ընդունված ՀՕ-135-Ն ՀՀ դատական օրենսգրքի[10] 117-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն. «3. Ցուցակը կազմելու ընթացքում հաշվի է առնվում սեռային (գենդերային) հավասարակշռությունը: Եթե որևէ սեռի դատավորների թիվը պակասի դատավորների ընդհանուր թվի քսանհինգ տոկոսից, ապա այդ սեռի թեկնածուներին ցուցակում կերաշխավորվի առնվազն հինգ տեղ:»

Հայաստանի Հանրապետության դատարաններում 2009 և 2010 թվականներին 216 դատավորներից 46-ը, իսկ 2011 թվականին` 220 դատավորներից 48-ը եղել են կանայք: 2012 թվականի տվյալներով տարեկան միջին հաշվարկով 215 դատավորներից 47-ը կանայք են եղել: 2013 թվականի նոյեմբերի 27-ի դրությամբ 213 դատավորներից 45-ը կին դատավորներ են, որոնցից 14-ը պաշտոնավարում են մարզերի ընդհանուր իրավասության դատարաններում:

14.12.2004թ.-ին ընդունված ՀՕ-29-Ն «Փաստաբանության գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի[11] 29-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն. «Արգելվում է Փաստաբանական գործունեության արտոնագիր ստանալու համար դիմած հավակնորդների նկատմամբ խտրականությունը` հավակնորդի ազգության, քաղաքացիության, ռասայի, սեռի, լեզվի, դավանանքի, քաղաքական կամ այլ հայացքների, սոցիալական ծագման, գույքային կամ այլ դրության հիմքով»:

2014 թվականի մարտի 2-ի դրությամբ ՀՀ փաստաբանների պալատին անդամակցում են 1510 փաստաբաններ, որոնցից 41,6%-ը կանայք են:

Ի՞նչ փոփոխություններ են կատարվել կանանց քաղաքական մասնակցությունն ապահովելու ուղղությամբ.

26.05.2011թ.-ին ընդունված ՀՕ-164-Ն ՀՀ Ընտրական օրենսգրքի [12] 108-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանվում է. «2. … Ազգային ժողովի համամասնական ընտրակարգով կուսակցության, կուսակցությունների դաշինքի և դաշինքում ընդգրկված կուսակցություններից յուրաքանչյուրի ընտրական ցուցակի 2-րդ համարից սկսած ցանկացած ամբողջ թվով հնգյակներում (2-6, 2-11, 2-16 և այդպես շարունակ` մինչև ցուցակի ավարտը) յուրաքանչյուր սեռի ներկայացուցիչների թիվը չպետք է գերազանցի 80 տոկոսը: Ազգային ժողովի համամասնական ընտրակարգով կուսակցության, կուսակցության դաշինքի ընտրական ցուցակում ընդգրկվում է առնվազն 25 թեկնածու: Կուսակցության ընտրական ցուցակում ընդգրկված թեկնածուների թիվը չի կարող գերազանցել Ազգային ժողովի համամասնական ընտրակարգով պատգամավորների մանդատների թվի համար սույն օրենսգրքով սահմանված թվի եռապատիկը: Կուսակցության ընտրական ցուցակում կարող են ընդգրկվել նաև այդ կուսակցության անդամ չհանդիսացող անձինք:»

Նույն իրավական ակտի 155-րդ հոդվածը 2-րդ կետը սահմանում է. «Կուսակցության, կուսակցությունների դաշինքի և դաշինքում ընդգրկված կուսակցություններից յուրաքանչյուրի ընտրական ցուցակի 2-րդ համարից սկսած` ցանկացած ամբողջ թվով հնգյակներում (2-6, 2-11, 2-16 և այդպես շարունակ` մինչև ցուցակի ավարտը) յուրաքանչյուր սեռի ներկայացուցիչների թիվը չպետք է գերազանցի 80 տոկոսը: Կուսակցության ընտրական ցուցակում կարող են ընդգրկվել նաև այդ կուսակցության անդամ չհանդիսացող անձինք»:

05.02.1999թ.-ին ընդունված, իսկ ապա՝ 26.06.2011թ.-ին ուժը կորցրած ճանաչված ՀՕ-284 ՀՀ Ընտրական օրենսգրքի[13] 100-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում էր.

«2. Յուրաքանչյուր կուսակցություն իրավունք ունի առաջադրել պատգամավորության թեկնածուների միայն մեկ ցուցակ: Կուսակցությունների դաշինքում ընդգրկված կուսակցությունն իրավունք չունի իր անունից թեկնածուների առանձին ցուցակ առաջադրել: Ազգային ժողովի` համամասնական ընտրակարգով կուսակցության ներկայացրած ընտրական ցուցակում առնվազն 5 տոկոսը պետք է լինեն կանայք: Համամասնական ընտրակարգով կուսակցության ներկայացրած ընտրական ցուցակում կարող են ընդգրկվել նաև անկուսակցականներ»:

Նշենք, որ չնայած այն հանգամանքին, որ ուժը կորցրած ճանաչված ՀՀ ընտրական օրենսգիրքը պարունակում էր միջազգային չափորոշիչներին համապատասխան իրավանորմեր, այդուհանդերձ նշված իրավական ակտի 100-րդ հոդվածի 2-րդ մասով տչված իրավակարգավորումը բացառություն էր կազմում գենդերային հավասարության համաչափության տեսանկյունից, և չէր բխում ստանձնած միջազգային պարտավորություններից:  Մասնավորապես, հարցի կարգավորումն ըստ միջազգային պայմանագրերի (ստանձնած պարտավորությունը)՝

1. ՄԱԿ-ի «Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մաuին» կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի 1-ին մաս:

2. «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագիր, 3-րդ հոդված:

3. «Կանանց քաղաքական իրավունքների մասին» կոնվենցիա, 3-րդ հոդված:

4. «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մաuին» եվրոպական կոնվենցիա, 14-րդ հոդված, կոնվենցիայի 12-րդ արձանագրության 1-ին հոդված[14]:

Այսպիսով, եթե հետին հայացք ձգենք ԱԺ գումարման պատմություններին, ապա պատկերը հետևյալն է. ԱԺ 5-րդ գումարման 131 պատգամավորներից 14-ը կին են, 4-րդ գումարման ընթացքում պատգամավոր կանանց թիվը հասնում էր 10-ի, 3-րդ գումարմանը՝ 6 կին, 2-րդ գումարմանը՝ 4 կին, իսկ 1-ին գումարման ընթացքում՝ 11 կին:

Ընտանեկան բռնության, ինչպես նաև կանանց նկատմամբ բռնության դեպքերը.

ՄԱԿ-ի «Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» կոնվենցիայի Հայաստանի Հանրապետության կողմից կատարման վերաբերյալ 5-րդ և 6-րդ համատեղ պարբերական զեկույցը (այսուհետ՝ զեկույց) ներկայացնում է տեղեկատվություն կոնվենցիայի դրույթների իրականացման վերաբերյալ: Զեկույցն անդրադառնում է նաև ՄԱԿ-ի Կանանց հանդեպ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման կոմիտեի ՀՀ վերաբերյալ հանձնարարականներին, որոնք ընդունվել են Կոմիտեի թիվ CEDAW/C/ARM/CO/4/Rev.1 2009 թվականի փետրվարի 2-ի փաստաթղթով:

Ըստ զեկույցի՝ 2009 թվականին գրանցվել է կանանց նկատմամբ բռնության 1322 դեպք, որից ընտանեկան` 235, նույն ժամանակահատվածում գրանցվել է անչափահասների նկատմամբ 135 դեպք, որից 3-ը ընտանեկան բռնության դեպքեր են:

2010 թվականին գրանցվել է կանանց նկատմամբ բռնության 1526 դեպք, որից ընտանեկան 367, որից 9-ը ընտանեկան բռնության դեպքեր են: Նույն ժամանակահատվածում գրանցվել է անչափահասների նկատմամբ 185 դեպք, որից 9-ը ընտանեկան բռնության դեպքեր են:

2011 թվականի ընթացքում գրանցվել է կանանց նկատմամբ բռնության 1738 դեպք, որից ընտանեկան` 560: Նույն ժամանակահատվածում գրանցվել է անչափահասների նկատմամբ 168 դեպք, որից 14-ը ընտանեկան բռնության դեպքեր են:

2012 թվականի ընթացքում գրանցվել է կանանց նկատմամբ բռնության 2026 դեպք, որից ընտանեկան 625: Նույն ժամանակահատվածում գրանցվել է անչափահասների նկատմամբ 190 դեպք, որից 13-ը ընտանեկան բռնության դեպքեր են:

2013 թվականի 9 ամիսների ընթացքում գրանցվել է կանանց նկատմամբ բռնության 1449 դեպք, որից ընտանեկան` 432: Նույն ժամանակահատվածում գրանցվել է անչափահասների նկատմամբ 199 դեպք, որից 13-ը ընտանեկան բռնության դեպքեր են:

Այս կապակցությամբ, հասարակական կազմակերպությունների նախաձեռնությամբ և ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության մասնակցությամբ մշակվել էր և ՀՀ կառավարության քննարկմանն էր ներկայացվել «Ընտանեկան բռնության մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը: Սակայն, Կառավարությունը մերժեց այն, պատճառաբանելով, որ ներկայումս հանրապետությունում ընթանում են իրավական և դատական բարեփոխումներ, ապա՝ հանձնարարեց ՀՀ արդարադատության ու Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություններին` այդ բարեփոխումների ծրագրի շրջանակներում մի շարք իրավական ակտերում փոփոխություններ կատարելիս ապահովել ընտանեկան բռնության դրսևորումների, ինչպես նաև դրանց արձագանքելու և կանխարգելելու գործուն մեխանիզմների ներառումը:

2010-2014 թվականների ընթացքում կնոջ դիմումի հիման վրա քաղաքացիական կացության ակտերի պետական գրանցում իրականացնող մարմիններում կատարված ամուսնալուծությունների թվաքանակը հետևյալն է.

1) 2010 թվականին գրանցված 3148 ամուսնալուծություններից 906 դիմում,

2) 2011 թվականին գրանցված 3322 ամուսնալուծություններից 1011 դիմում,

3) 2012 թվականին գրանցված 3383 ամուսնալուծություններից 985 դիմում,

4) 2013 թվականին գրանցված 3907 ամուսնալուծություններից 997 դիմում,

5) 2014 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ գրանցված 2565 ամուսնալուծություններից 630 դիմում (08.08.2014թ.):

Հոդվածի հղումները ստորև՝

[1] https://treaties.un.org/Pages/Treaties.aspx?id=4&subid=A&lang=en

[2] Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիա, ընդունված՝ 1979թ.-ի դեկտեմբերի 18-ին, Նյու Յորք քաղաքում:

[3] Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի որոշումը կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի կամընտիր արձանագրությունը վավերացնելու մասին, ընդունված՝ 23.05.2006թ-ին: Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի կամընտիր արձանագրություն, ընդունված՝ 1999 թվականի հոկտեմբերի 6-ին, Նյու Յորք քաղաքում:

[4] Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի որոշումը «Կանանց քաղաքական իրավունքների մասին» կոնվենցիային միանալու մասին, ընդունված՝ 24.10.2007թ.-ին: «Կանանց քաղաքական իրավունքների մասին» կոնվենցիա, ստորագրված՝ 1953 թվականի մարտի 31-ին, Նյու Յորք քաղաքում:

[5] Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի որոշումը Միավորված ազգերի կազմակերպության «Անդրազգային կազմակերպված հանցավորության դեմ» կոնվենցիան լրացնող «Մարդկանց, հատկապես կանանց և երեխաների առեվտրի կանխարգելման, արգելման եվ պատժի մասին» արձանագրությունը վավերացնելու մասին, ընդունված՝ 25.03.2003թ.-ին: Արձանագրություն Միավորված ազգերի կազմակերպության «Անդրազգային կազմակերպված հանցավորության դեմ» կոնվենցիան լրացնող «Մարդկանց, հատկապես կանանց և երեխաների առեվտրի կանխարգելման, արգելման եվ պատժի մասին», ստորագրված 2000 թվականի դեկտեմբերի 12-ին, Պալերմո քաղաքում:

[6] Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհուրդի որոշում Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային պայմանագրերին և դրան կից ֆակուլտատիվ արձանագրությանը միանալու մասին, ընդունված՝ 01.04.1991թ.-ին: Միջազգային դաշնագիր քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին, ընդունված՝ 16.12.1966թ.-ին, Նյու Յորք քաղաքում:

[7]https://coe.am/index.php?cat_id=37&out_lang=eng,

[8] Տե՛ս մանրամասն ՄԱԿ-ի «Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» կոնվենցիայի Հայաստանի Հանրապետության կողմից կատարման վերաբերյալ 5-րդ և 6-րդ համատեղ պարբերական զեկույցը:

[9] ՄԱԿ-ի «Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» կոնվենցիայի Հայաստանի Հանրապետության կողմից կատարման վերաբերյալ 5-րդ և 6-րդ համատեղ պարբերական զեկույց, էջ 94-95, աղբյուրը` Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտություն, ՀՀԱզգային վիճակագրական ծառայություն:

[10] Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք, ընդունված՝ 21.02.2007թ.-ին:

[11] «Փաստաբանության գործունեության մասին» ՀՀ օրենք, ընդունված՝ 14.12.2004թ.-ին:

[12] ՀՀ Ընտրական օրենսգիրք, ընդունված՝ 26.05.2011թ.-ին:

[13] ՀՀ Ընտրական օրենսգիրք, ուժը կորցրած ճանաչված՝ 26.06.2011թ.-ին:

[14] Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի որոշումը Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիային կից թիվ 12 արձանագրությունը վավերացնելու մասին, ընդունված՝ 25.10.2004թ.-ին: Արձանագրությունը Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիային կից թիվ 12, ընդունված՝ 04.11.2000թ.-ին, Հռոմ քաղաքում:

Սյուզաննա Սողոմոնյան

Հայաստանի երիտասարդ իրավաբանների ասոցիացիայի վարչության անդամ, փաստաբան

Իրավաբան.net

Մարդու իրավունքների պաշտպանության կարևորագույն երաշխիքներից է կրկնակի դատապարտման և պատժման անթույլատրելիության սկզբունքը (non bis in idem): ՀՀ Սահմանադրության 22-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «Ոչ ոք չի կարող կրկին անգամ դատվել նույն արարքի համար»: Միջազգային մի շարք պայմանագրերում նույնպես զետեղված է նշված սկզբունքը, մասնավորապես՝  ՄԱԿ-ի Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագրի 14-րդ հոդվածի 7-րդ կետում և Եվրոպական միության հիմնարար իրավունքների խարտիայի 50-րդ հոդվածում, 1985թ. հունիսի 14-ի Շենգենյան համաձայնագրի կիրառման մասին կոնվենցիայով «նույն արարքների համար» (mêmes faits) դատական հետապնդումն արգելվում է:   Միջազգային իրավունքի մասնագետ Ֆ. Ռայմոնդոն non bis in idem սկզբունքը դիտում է որպես միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունք[1]:

Նույն արարքի համար կրկին չդատվելու իրավունքն ամրագրված է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին Եվրոպական կոնվենցիային կից 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածում, որի համաձայն՝ «ոչ ոք չպետք է միևնույն պետության իրավազորության շրջանակներում կրկին անգամ դատվի կամ քրեական դատավարության կարգով պատժվի այն հանցագործության կապակցությամբ, որի համար նա արդեն վերջնականապես արդարացվել է կամ դատապարտվել այդ պետության օրենքին և քրեական դատավարությանը համապատասխան»: Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի մեծ պալատը 2011 թվականին Զոլոտուխինն ընդդեմ Ռուսաստանի գործով որոշման մեջ անդրադարձել է  non bis in idem  սկզբունքին և՝  կրկնակի անգամ նույն իրավախախտման համար դատական պատասխանատվության չենթարկվելը դիտարկել է որպես հիմնարար իրավունք:

Միջազգային պայմանագրերում և ՀՀ Սահմանադրությունում ամրագրված նշված դրույթը քրեական դատավարության իրավունքում առանձնացվել է որպես դատավարական ինքնուրույն սկզբունք: Non bis in idem սկզբունքն իրենից ներկայացնում է պետության չորս նեգատիվ պարտականությունների համակարգ, որի տարրերը սերտորեն փոխպայմանավորված են, և դրանց ինքնուրույնությունը սոսկ հարաբերական է: Այդ երաշխիքներն են նույն արարքի համար անձին կրկին անգամ պատժելու, դատապարտելու, դատելու, քրեական հետապնդման ենթարկելու արգելքները[2]:

Մինչդատական վարույթում այս սկզբունքի կիրառումը կարևոր երաշխիք է, որպեսզի կասկածյալը և մեղադրյալը անորոշ ժամկետով չգտնվեն քրեական հետապնդման վիճակում: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ ՀՀ քր. դատ. օր-ի.)  21-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված այն դրույթը, համաձայն որի քրեական հետապնդման մարմնի՝ գործով վարույթը կարճելու, քրեական հետապնդումը դադարեցնելու կամ քրեական հետապնդում չիրականացնելու մասին որոշման առկայությունը բացառում է քրեական գործը նորոգելը, եթե այն կարող է հանգեցնել անձի վիճակի վատթարացման[3]: Քրեական գործ չի կարող հարուցվել և քրեական հետապնդում չի կարող իրականացվել, իսկ հարուցված քրեական գործի վարույթը ենթակա է կարճման, եթե անձի նկատմամբ կա նույն մեղադրանքով քրեական հետապնդում իրականացնելուց հրաժարվելու մասին հետաքննության մարմնի, քննիչի և դատախազի չվերացված որոշում (քր. դատ. օր. 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 8-րդ կետ): ՀՀ քր. դատ. օր.-ի 21-րդ հոդվածում և բաժին 12.1-ում սահմանված են non bis in idem սկզբունքից շեղվելու հետևյալ հիմքերը`

• նոր և նոր ի հայտ եկած հանգամանքները[4],
• այն բացառիկ դեպքերը, երբ գործի նախորդ դատական քննության ընթացքում թույլ են տրվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի այնպիuի հիմնարար խախտումներ, որոնց արդյունքում ընդունված դատական ակտը խաթարում է արդարադատության բուն էությունը, խախտում է uահմանադրորեն պաշտպանվող շահերի անհրաժեշտ հավաuարակշռությունը[5]:

ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ դատախազը քրեական գործը կարճելու,  քրեական գործ հարուցելու կամ քրեական գործի հարուցումը մերժելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի կայացրած որոշումը կարող է վերացնել որոշման պատճենը ստանալու պահից 7 օրվա ընթացքում: Դրանից հետո քրեական հետապնդման մարմնի՝ գործի վարույթը կարճելու,  քրեական հետապնդումը դադարեցնելու կամ քրեական հետապնդում չիրականացնելու մասին որոշումը կարող է վերացվել մեկ անգամ և միայն գլխավոր դատախազի կողմից՝ այդպիսի որոշում կայացնելուց հետո` վեց ամսվա ժամկետում: Սույն հոդվածում կփորձենք ներկայացնել քրեական գործի հարուցումը մերժելու (քրեական հետապնդում չիրականացնելու) կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) որոշումը վերացնելու ոլորտում հսկողություն իրականացնող դատախազի և ՀՀ գլխավոր դատախազի լիազորությունների տարանջատման խնդիրը:

Կանխավ նշենք, որ ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածը տարբեր ժամանակահատվածներում ենթարկվել է փոփոխությունների, ներկայացվել է նոր խմբագրությամբ, սակայն այդ փոփոխությունների ընթացքում չեն պահպանվել քրեական դատավարության հանրային և մասնավոր շահերի զուգակցման, դատախազ – քննիչ փոխհարաբերություններում նրանց դատավարական գործառույթների հստակ տարանջատման հիմնարար մոտեցումները, որի արդյունքում ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածն ինքնին պարունակում է խիստ անորոշ և հակասական կարգավորումներ:

Իրավակիրառ պրակտիկայում ՀՀ գլխավոր դատախազի և հսկող դատախազի կողմից քրեական գործի հարուցումը մերժելու (քրեական հետապնդում չիրականացնելու) կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) որոշումը վերացնելու լիազորությունների տարանջատման վերաբերյալ առկա են հակասական մոտեցումներ:

Մոտեցում առաջին: Մի խումբ իրավաբաններ գտնում են, որ հսկող դատախազն իրավասու է վերացնել  քննիչի` քրեական գործի հարուցումը մերժելու (քրեական հետապնդում չիրականացնելու) կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) որոշումը` առանց քանակական սահմանափակման: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասում, բացի ժամկետային սահմանափակման, այլ բնույթի սահմանափակումներ նախատեսված չեն: Հսկող դատախազը քննիչի որոշման պատճենն ստանալու պահից 7 օրվա ընթացքում իրավասու է վերացնել այն: Եթե քննիչը կրկին կարճում է քրեական վարույթը (դադարեցնում է քրեական հետապնդումը), ապա հսկող դատախազը իրավասու է նոր որոշումն ստանալու պահից յոթօրյա ժամկետում կրկին վերացնել այն: ՀՀ գլխավոր դատախազը վեցամսյա ժամկետում իրավասու է վերացնել քննիչի` քրեական գործի հարուցումը մերժելու (քրեական հետապնդում չիրականացնելու) կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) որոշումը, թե հսկող դատախազը չի վերացրել այն:

Կարծում ենք, այս մոտեցումն ընդունելի չէ, քանի որ եթե հսկող դատախազը անսահմանափակ քանակով վերացնի քննիչի նշված որոշումները, ապա անձը, դատախազական և քննչական գերատեսչությունների դիրքորոշումների անհամաձայնության հետևանքով, անորոշ ժամկետով կհայտնվի քրեական հետապնդման վիճակում, ինչն ինքնին հակասում է  նույն արարքի համար կրկին չդատվելու (non bis in idem) սկզբունքի բուն էությանը:

Մոտեցում երկրորդ: Իրավաբանների երկրորդ խումբը մեկնաբանելով, որ ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասում օգտագործվող «դրանից հետո» արտահայտությունը վերաբերում է հսկող դատախազի կողմից որոշումը վերացնելու գործողությանը (և ոչ թե յոթօրյա ժամկետին), գտնում են, որ հսկող դատախազը կարող է վերացնել ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասում թվարկված որոշումները միայն մեկ անգամ, որից հետո քննիչի որոշումը կարողէվերացվելմեկանգամևմիայն ՀՀգլխավորդատախազիկողմից:

Այս մոտեցումը խոցելի է այն իմաստով, որ եթե հիմք ընդունենք, որ «դրանից հետո» արտահայտությունը վերաբերում է ոչ թե յոթօրյա ժամկետին, այլ հսկող դատախազի կողմից որոշումը վերացնելու գործողությանը, ապա կստացվի, որ ՀՀ գլխավոր դատախազը վեցամսյա ժամկետում քրեական հետապնդման մարմնի՝ օրենքով նախատեսված որոշումները կարող է վերացնել միայն այն դեպքում, երբ հսկող դատախազը մեկ անգամ դրանք վերացրել է: Մինչդեռ, ձևավորված կայուն իրավակակիրառական պրակտիկան վկայում է այն մասին, որ ՀՀ գլխավոր դատախազն իրավասու է վերացնել քրեական հետապնդման մարմնի՝ օրենքով նախատեսված որոշումները նույնիսկ այն դեպքում, երբ հսկողություն իրականացնող դատախազը չի վերացրել դրանք:

Այս մոտեցման պարագայում ստացվում է, որ ՀՀ գլխավոր դատախազի կողմից քննիչի` քրեական գործի հարուցումը մերժելու (քրեական հետապնդում չիրականացնելու) կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) որոշումը վերացնելուց հետո իրավասու է կրկին կարճել քրեական վարույթը` արգելափակելով ՀՀ դատախազության քրեական հետապնդման տնօրինման գործառույթը:

Կարծում ենք, որ նման հակասական կարգավորումների և մեկնաբանությունների հիմնական պատճառն այն է, որ գործող քր. դատ. օր-ով քրեական հետապնդման ոլորտում քննիչի և դատախազի լիազորությունները  հստակ տարանջատված չեն: Մինչդեռ, ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված նոր ՀՀ քր. դատ. օր-ի նախագծում հետևողականորեն տարանջատված են քրեական հետապնդման տնօրինման ոլորտում դատախազի և քննիչի լիազորությունները, որի պարագայում քննարկվող հիմնախնդիրները չեն ծագի: Այսպես, դատախազն անձինորպեսմեղադրյալներգրավելու, քրեական հետապնդման ժամկետը կասեցնելու կամ վերսկսելու, քրեական հետապնդում չհարուցելու կամ այն դադարեցնելումասինքննիչի միջնորդության հիման վրա կայացնում է համապատասխան որոշում, հաստատում է քրեական վարույթը կարճելու մասին քննիչի որոշումը:

Մոտեցում երրորդ: Մինչև բուն դիրքորոշումը ներկայացնելը նշենք, որ ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի մեկնաբանությունը և պրակտիկայի ձևավորումը չպետք է հանգեցնեն նախաքննության մարմնի կողմից դատախազության քրեական հետապնդումը տնօրինելու (քրեական հետապնդում հարուցել և մեղադրանք պաշտպանել) սահմանադրական գործառույթի արգելափակմանը: Ի տարբերություն քրեական հետապնդման այլ մարմինների գործունեության՝ հետաքննության և նախաքննության օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողությունը քրեական վարույթին մասնակցող անձանց օրինական շահերի և իրավունքների պահպանման կարևորագույն երաշխիքներից է[6]: Դատախազական հսկողության սահմանադրական գործառույթի պատշաճ իրականացման համար պետք է առկա լինեն անհրաժեշտ նախադրյալներ և պայմաններ[7]:

Մինչև խնդրի օրենսդրական և համակարգային լուծում տալը, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի կիրառման ժամանակ առաջարկում ենք ձևավորել հետևյալ պրակտիկան: Հսկողություն իրականացնող դատախազը քրեական վարույթը կարճելու (հետապնդումը դադարեցնելու), քրեական հետապնդում չիրականացնելու  վերաբերյալ քննիչի որոշումը վերացնելու մասին որոշման հետ միաժամանակ, որպես առանձին դատավարական փաստաթուղթ, կազմում է նաև ցուցում: Քրեական վարույթը կարճելու (հետապնդումը դադարեցնելու), քրեական հետապնդում չիրականացնելու  վերաբերյալ քննիչի որոշումը վերացնելու վերաբերյալ դատախազի որոշման մեջ նշվում են միայն թույլ տրված խախտումները, իսկ ցուցումում` կատարվելիք գործողությունները: Այս դեպքում ցուցումն ըստ բովանդակության կարող է լինել երկու տեսակի:

Առաջին, եթե քրեական գործի հետագա ընթացքը որոշելու համար անհրաժեշտ են ձեռք բերել նոր ապացույցներ, ստուգել և գնահատել ապացույցները, ապա  դատախազը քննիչին հանձնարարում է հավաքել անհրաժեշտ ապացույցներ, ստուգել և գնահատել դրանք և նյութերը ներկայացնել դատախազին: Նյութերը դատախազին ներկայացնելու դեպքում դատախազը լրացուցիչ ցուցումով հանձնարարում է կարճել քրեական գործի վարույթը կամ մեղադրական եզրակացություն կազմելով ավարտել նախաքննությունը:

Երկրորդ, եթե առկա է բացառապես իրավական հարց (օրինակ` դատախազությունը գտնում է, որ բնակարան մուտք գործելով հինգ հազար դրամը չգերազանցող հափշտակության դեպքում արարք կատարած անձը պետք է դատապարտվի ՀՀ քր. օր-ի 147-րդ հոդվածով (բնակարանի անձեռնմխելիությունը  խախտելը), իսկ քննչական ապարատը գտնում է, որ նման դեպքերում առհասարակ հանցագործություն չկա), ապա դատախազը կարող է անմիջապես ցուցում տալ քրեական վարույթն ավարտել մեղադրական եզրակացություն կազմելով:

Առաջարկի իրավական հիմքը կազմում են հետևյալ դրույթները: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 196-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ նախաքննությունն ավարտվում է մեղադրական եզրակացություն, բժշկական բնույթի միջոցների կիրառման համար քրեական գործը դատարան ուղարկելու մասին կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու մասին որոշում կազմելով: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 55-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 27-րդ կետի համաձայն՝ քննիչն իրավասու է որպես մեղադրյալ ներգրավելու, հանցագործությունը որակելու և մեղադրանքի ծավալի, նախաքննությունն ավարտելու կամ գործի վարույթը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին դատախազի ցուցումներին համաձայն չլինելու դեպքում դրանք առանց կատարելու բողոքարկել վերադաս դատախազին: Նշված նորմերից բխում է մեղադրական եզրակացություն կազմելով նախաքննությունն ավարտելու դատախազի ցուցումի իրավաչափությունը և քննիչի կողմից այն բողոքարկելու իրավասությունը:

Առաջարկվող պրակտիկայի ձևավորման դեպքում քննիչը կամ պետք է կատարի դատախազի ցուցումը՝ մեղադրական եզրակացություն կազմելով ավարտի վարույթը, կամ էլ, առանց այն կատարելու, ցուցումը բողոքարկի վերադաս դատախազին: Եթե վերադաս դատախազը նույնպես գտնի, որ պետք է վարույթն ավարտել մեղադրական եզրակացություն կազմելով, ապա քննիչը, չունենալով այլընտրանք, պարտավոր է կատարել մեղադրական եզրակացություն կազմելով նախաքննությունն ավարտելու մասին դատախազի ցուցումը: Նման իրավիճակում քննիչը փաստացի զրկվում է վարույթը կրկին կարճելու, հետապնդումը դադարեցնելու, հետապնդում չիրականացնելու լիազորությունից, իսկ դատախազը հնարավորություն է ստանում իրականացնել քրեական հետապնդումը տնօրինելու սահմանադրական լիազորությունները: Այս պարագայում վերանում է ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված՝ դատախազի կողմից քննիչի որոշումը վերացնելու իրավասահմանափակումների հրատապությունը:

Միաժամանակ կարծում ենք, որ մինչև վերը նշված միջոցառումների իրականացումը, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի ներկայիս կարգավորման պայմաններում հսկող դատախազն իրավասու է, յոթ օրվա ընթացքում, վերացնել նախ` քրեական գործի հարուցումը մերժելու (կամ քրեական հետապնդում չիրականացնելու) մասին որոշումը, որից հետո, եթե քննիչը կարճում է քրեական վարույթը (դադարեցնում է քրեական հետապնդումը), ապա հսկող դատախազն իրավասու է վերացնել նաև վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) մասին որոշումը: Բանն այն է, որ նշված դեպքերում հսկող դատախազը գնահատական է տալիս տարբեր դատավարական փաստաթղթերի, մի դեպքում վերացնում է քրեական գործի հարուցումը մերժելու (քրեական հետապնդում չիրականացնելու) որոշումը՝ պատճենն ստանալու պահից յոթ օրվա ընթացքում, միաժամանակ հարուցում է քրեական գործ: Եթե քննիչը վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) մասին որոշում է կայացնում, ապա որոշման պատճենն ստանալու պահից յոթ օրվա ընթացքում հսկող դատախազը վերացնում է նաև վարույթը կարճելու (հետապնդումը դադարեցնելու) քննիչի որոշումը: Եթե հսկող դատախազի կողմից վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) մասին որոշումը վերացնելուց հետո քննիչը կրկին կարճում է քրեական վարույթը (դադարեցնում է քրեական հետապնդումը), ապա նրա որոշումը կարող է վերացնել `

• վերադաս դատախազը բողոքի առկայության դեպքում, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 263-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված կարգով՝  բողոքն ստանալու պահից յոթ օրվա ընթացքում;
• ՀՀ գլխավոր դատախազը, անկախ բողոքի առկայությունից, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված կարգով, որոշման կայացման պահից վեց ամսվա ընթացքում:

Այսպիսով, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածում առկա անորոշ և հակասական կարգավորումները խաթարում են քրեական արդարադատության բնականոն իրականացումը, հանրային և մասնավոր շահերի հավասարակշռությունը` ստեղծելով հակասահմանադրական իրավիճակ: Նման հակասությունների վերացումը պահանջում է օրենսդրական և համակարգային լուծումներ:

Հոդվածի հղումները ստորև՝

1 Fabian Raimondo, General Principles of Law in the Decisions of International Criminal Courts (Martinus Nijhoff Publishers  and VSP, 2008), P. 94-95.

2 Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանություններ: Եր.: «Իրավունք», 2010, էջեր 193-194:

3 Մինչդատական վարույթում այս սկզբունքի կիրառման հիմնախնդիրների մասին տես, Ա. Հարությունյան Ա., Մարտիրոսյան Հ., Ղամբարյան Ա. Կրկին դատապարտման և պատժման անթույլատրելիության սկզբունքի հիմնախնդիրները մինչդատական վարույթում, «Օրինականություն», 2006, թիվ 38, էջեր 25-30, Դիլբանդյան Ս. Կրկնակի դատապարտման և պատժման անթույլատրելիության սկզբունքի էությունը և նշանակությունը, «Իրավագիտության հարցեր» 2006, թիվ 3:

4 Նոր ի հայտ եկած հանգամանքներով քրեական հետապնդման մարմնի որոշումների վերանայման մասին տես Շահինյան Վ., Ղամբարյան Ա. Մինչդատական վարույթում կայացված ակտերի վերանայումը նոր երևան եկած հանգամանքներով, «Օրենք և իրականություն», 2008, թիվ 5, էջեր 17-18:

5 Այս բացառությունը բխում է նաեւ Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքից: Տես` Նիկիտինն ընդդեմ Ռուսաստանի [Nikitin v.Russia] գործով 2004թ. հուլիսի 20-ի վճռի 45-րդ կետ:

6 Брагин А.П., Пронякин А.Д. Прокурорский надзор в Российской Федерации: Учебное пособие. – М.: Изд. Центр ЕАОИ, 2007. С. 14-15

7 Прокурорский надзор. Под общ. ред. Ю.Е. Винокурова.— 6-е изд., перераб. и доп. – М.: Высшее образование, 2005. С. 19-24.

«Օրինականություն», 2013, թիվ 78. էջեր 28-33

Իրավաբան.net

]]> https://iravaban.net/69597.html Tue, 04 Nov 2014 11:30:04 +0000 https://iravaban.net/?p=69597 Իրավաբան.net-ը Հայկական իրավագիտական հանդեսում հրապարակում է իրավաբանական գիտությունների դոկտորներ Արամ Թամազյանի և Արթուր Ղամբարյանի գիտական աշխատանքը` «Քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների փոխհարաբերությունների վիճահարույց հարցերը» թեմայի վերաբերյալ:

Դատախազը, քննիչը, քննչական մարմնի ղեկավարը, հետաքննության մարմնի պետը և հետաքննիչը հանդիսանում են քրեական վարույթի հանրային մասնակիցներ, ովքեր դրական (պոզիտիվ) պատասխանատվության են կրում իրենց պաշտոնական գործառույթները, պարտականությունների պատշաճ իրականացնելու համար: Վարույթի հանրային մասնակիցները ի պաշտոնե պարտավոր են օրենքով նախատեսված դեպքերում և կարգով դրսևորել ակտիվություն, կատարել անհրաժեշտ գործողություններ և ընդունել որոշումներ: Օրինակ՝ հսկողություն իրականացնող դատախազը պարտավոր է միջոցներ ձեռնարկել մարդու իրավունքների ապօրինի սահմանափակումները վերացնելու ուղղությամբ:

Քրեական վարույթի հանրային մասնակիցները օժտված են հարաբերական ինքնուրույնությամբ: Այսպես, նախաքննության և հետաքննության մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց ինքնուրույնությունը իրավաչափորեն սահմանափակված է մի կողմից գերատեսչական վերահսկողությամբ (գործադիր իշխանության մարմիններ են, ուստի նրանց վրա տարածվում է գործադիր իշխանությանը հատուկ ենթակայության սկզբունքները), մյուս կողմից նրանց գործունեության օրինականության նկատմամբ իրականացվում է դատախազական հսկողություն, կիրառվում են դատական երաշխիքներ:
Գործնականում հաճախ օրենսդրական ոչ հստակ կարգավորումների պատճառով և գերատեսչական հետաքրքրությունների հաստատման նպատակով քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների միջև ծագում է ոչ ողջամիտ և ինքնանպատակ հակադրություն, որի արդյունքում տուժում են քրեական արդարադատության ընդհանուր խնդիրները, իսկ մարդու իրավունքների պաշտպանությունը, իր առաջնային դիրքերը զիջելով պաշտոնատար անձանց ինքնահաստատման հոգեբանական բարդույթով պայմանավորված վարքագծին, մղվում է երկրորդ պլան :
Քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների միջև հակադրությունը կարող է նպաստել նախաքննության որակի բարձրացմանը, եթե այն տեղավորվում է դիալեկտիկայի օրենքների շրջանակներում: Բնական է, որ կոնկրետ գործով քննիչը, քննչական բաժնի պետը, հսկողություն իրականացնող դատախազը կարող են ունենալ տարբեր դիրքորոշումներ: Եթե դիրքորոշումների տարբերությունը, հակասությունը պայմանավորված է բացառապես քրեական վարույթի արդյունավետության և օրինականության ապահովման պահանջով, ապա նման հակասությունը համապատասխանում է դիալեկտիկայի հակադրությունների միասնության և պայքարի օրենքին: Այսպես, դիալեկտիկայի տեսանկյունից իրավաչափ է, երբ դատախազը քննիչին տալիս է ցուցումներ, իսկ քննիչը, չհամաձայնվելով ցուցումի հետ, բողոքարկում է այն, կամ դատախազը, չհամաձայնվելով քննիչի որոշումների հետ, վերացնում է այն: Քննիչի և դատախազի միջև դիալեկտիկական նման հակադրությունը նպաստում է քրեական արդարադատության զարգացմանը, որակական հատկանիշների բարձրացմանը:
Քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների գործունեության արդյունավետությունն անմիջապես կախված է նրանց դատավարական գործառույթների, դրանցից բխող լիազորությունների հստակ տարանջատումից: Գործնականում վարույթի հանրային մասնակիցների միջև ծագում են մի շարք վիճահարույց հարցեր, որոնք պայմանավորված են կամ նրանց դատավարական գործառույթների ոչ հստակ տարանջատմամբ, միմյանց իրավասությունների ոլորտ ներխուժմամբ:

Սույն հոդվածում կներկայացվեն քննիչի, քննչական բաժնի պետի և դատախազի փոխհարաբերությունների հետևյալ վիճահարույց հարցերը.

1. արդյոք իրավաչափ է նախաքննության մարմնի կողմից քրեական մեղադրանքը տնօրինելու դատախազության սահմանադրական գործառույթի իրականացման արգելափակումը,
2. արդյոք դատախազը իրավասու է քննչական բաժնի պետին ցուցում տալ քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով կատարել դատավարական գործողություններ,
3. արդյոք դատախազը իրավասու է քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով հետաքննության մարմնին հանձնարարել կատարելու քննչական գործողություններ,
4. արդյոք վերադաս դատախազը իրավասու է քննչական բաժնի պետին հասցեագրել ընդհանուր բնույթի հանձնարարական՝ որոշակի խումբ քրեական գործով տրամադրելու դատավարական փաստաթղթեր,
5. արդյոք օրենսդրությամբ նախատեսված է դատախազի կողմից նախաքննության ժամկետը չերկարացնելու իրավական կառուցակարգեր:

1.Արդյոք իրավաչափ է նախաքննության մարմնի կողմից քրեական մեղադրանքը տնօրինելու դատախազության սահմանադրական գործառույթի իրականացման արգելափակումը: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ դատախազը քրեական գործը կարճելու, քրեական գործ հարուցելու կամ քրեական գործի հարուցումը մերժելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի կայացրած որոշումը կարող է վերացնել որոշման պատճենը ստանալու պահից 7 օրվա ընթացքում: Դրանից հետո քրեական հետապնդման մարմնի՝ գործի վարույթը կարճելու, քրեական հետապնդումը դադարեցնելու կամ քրեական հետապնդում չիրականացնելու մասին որոշումը կարող է վերացվել մեկ անգամ և միայն գլխավոր դատախազի կողմից՝ այդպիսի որոշում կայացնելուց հետո` վեց ամսվա ժամկետում : Նշված կարգավորման պարագայում ՀՀ գլխավոր դատախազի կողմից քննիչի` քրեական հետապնդում չիրականացնելու կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) որոշումը վերացնելուց հետո, եթե քննիչը կարճում է քերական գործի վարույթը կամ դադարեցնում քրեական հետապնդումը, ապա դրանով իսկ արգելափակվում է ՀՀ դատախազության քրեական հետապնդման տնօրինման գործառույթը, քանի որ նշված նորմն արգելում է երկրորդ անգամ վերացնել որոշումը:
ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի մեկնաբանությունը և պրակտիկայի ձևավորումը չպետք է հանգեցնեն նախաքննության մարմնի կողմից դատախազության քրեական հետապնդումը տնօրինելու (քրեական հետապնդում հարուցել և մեղադրանք պաշտպանել) սահմանադրական գործառույթի արգելափակմանը մինչև խնդրի օրենսդրական և համակարգային լուծում տալը, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի կիրառման ժամանակ առաջարկում ենք ձևավորել հետևյալ պրակտիկան: Հսկողություն իրականացնող դատախազը քրեական վարույթը կարճելու (հետապնդումը դադարեցնելու), քրեական հետապնդում չիրականացնելու վերաբերյալ քննիչի որոշումը վերացնելու մասին որոշման հետ միաժամանակ, որպես առանձին դատավարական փաստաթուղթ, կազմում է նաև ցուցում: Քրեական վարույթը կարճելու (հետապնդումը դադարեցնելու), քրեական հետապնդում չիրականացնելու վերաբերյալ քննիչի որոշումը վերացնելու վերաբերյալ դատախազի որոշման մեջ նշվում են միայն թույլ տրված խախտումները, իսկ ցուցումում` կատարվելիք գործողությունները: Այս դեպքում ցուցումը, ըստ բովանդակության, կարող է լինել երկու տեսակի:
Առաջին, եթե քրեական գործի հետագա ընթացքը որոշելու համար անհրաժեշտ են ձեռք բերել նոր ապացույցներ, ստուգել և գնահատել ապացույցները, ապա դատախազը քննիչին հանձնարարում է հավաքել անհրաժեշտ ապացույցներ, ստուգել և գնահատել դրանք և նյութերը ներկայացնել դատախազին: Նյութերը դատախազին ներկայացնելու դեպքում դատախազը լրացուցիչ ցուցումով հանձնարարում է կարճել քրեական գործի վարույթը կամ մեղադրական եզրակացություն կազմելով ավարտել նախաքննությունը:
Երկրորդ, եթե առկա է բացառապես իրավական հարց (օրինակ` դատախազությունը գտնում է, որ բնակարան մուտք գործելով հինգ հազար դրամը չգերազանցող հափշտակության դեպքում արարք կատարած անձը պետք է դատապարտվի ՀՀ քր. օր-ի 147-րդ հոդվածով (բնակարանի անձեռնմխելիությունը խախտելը), իսկ քննչական ապարատը գտնում է, որ նման դեպքերում առհասարակ հանցագործություն չկա), ապա դատախազը կարող է անմիջապես ցուցում տալ քրեական վարույթն ավարտել մեղադրական եզրակացություն կազմելով:
Առաջարկի իրավական հիմքը կազմում են հետևյալ դրույթները: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 196-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ նախաքննությունն ավարտվում է մեղադրական եզրակացություն, բժշկական բնույթի միջոցների կիրառման համար քրեական գործը դատարան ուղարկելու մասին կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու մասին որոշում կազմելով: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 55-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 27-րդ կետի համաձայն՝ քննիչն իրավասու է որպես մեղադրյալ ներգրավելու, հանցագործությունը որակելու և մեղադրանքի ծավալի, նախաքննությունն ավարտելու կամ գործի վարույթը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին դատախազի ցուցումներին համաձայն չլինելու դեպքում դրանք առանց կատարելու բողոքարկել վերադաս դատախազին: Նշված նորմերից բխում է մեղադրական եզրակացություն կազմելով նախաքննությունն ավարտելու դատախազի ցուցումի իրավաչափությունը և քննիչի կողմից այն բողոքարկելու իրավասությունը:
Առաջարկվող պրակտիկայի ձևավորման դեպքում քննիչը կամ պետք է կատարի դատախազի ցուցումը՝ մեղադրական եզրակացություն կազմելով ավարտի վարույթը, կամ էլ, առանց այն կատարելու, ցուցումը բողոքարկի վերադաս դատախազին: Եթե վերադաս դատախազը նույնպես գտնի, որ պետք է վարույթն ավարտել մեղադրական եզրակացություն կազմելով, ապա քննիչը, չունենալով այլընտրանք, պարտավոր է կատարել մեղադրական եզրակացություն կազմելու և նախաքննությունն ավարտելու մասին դատախազի ցուցումը: Նման իրավիճակում քննիչը փաստացի զրկվում է վարույթը կրկին կարճելու, հետապնդումը դադարեցնելու, հետապնդում չիրականացնելու լիազորությունից, իսկ դատախազը հնարավորություն է ստանում իրականացնել քրեական հետապնդումը տնօրինելու սահմանադրական լիազորությունները: Այս պարագայում վերանում է ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված՝ դատախազի կողմից քննիչի որոշումը վերացնելու իրավասահմանափակումների հրատապությունը:
Միաժամանակ կարծում ենք, որ մինչև վերը նշված միջոցառումների իրականացումը, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի ներկայիս կարգավորման պայմաններում հսկող դատախազն իրավասու է, յոթ օրվա ընթացքում, վերացնել նախ` քրեական գործի հարուցումը մերժելու մասին որոշումը, որից հետո, եթե քննիչը կարճում է քրեական վարույթը (դադարեցնում է քրեական հետապնդումը), ապա հսկող դատախազն իրավասու է վերացնել նաև վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) մասին որոշումը: Բանն այն է, որ նշված դեպքերում հսկող դատախազը գնահատական է տալիս տարբեր դատավարական փաստաթղթերի, մի դեպքում վերացնում է քրեական գործի հարուցումը մերժելու որոշումը՝ պատճենն ստանալու պահից յոթ օրվա ընթացքում, միաժամանակ հարուցում է քրեական գործ: Եթե քննիչը վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) մասին որոշում է կայացնում, ապա որոշման պատճենն ստանալու պահից յոթ օրվա ընթացքում հսկող դատախազը վերացնում է նաև վարույթը կարճելու (հետապնդումը դադարեցնելու) քննիչի որոշումը: Եթե հսկող դատախազի կողմից վարույթը կարճելու (քրեական հետապնդումը դադարեցնելու) մասին որոշումը վերացնելուց հետո քննիչը կրկին կարճում է քրեական վարույթը (դադարեցնում է քրեական հետապնդումը), ապա նրա որոշումը կարող է վերացնել `
• վերադաս դատախազը բողոքի առկայության դեպքում, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 263-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված կարգով՝ բողոքն ստանալու պահից յոթ օրվա ընթացքում;
• ՀՀ գլխավոր դատախազը, անկախ բողոքի առկայությունից, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված կարգով, որոշման կայացման պահից վեց ամսվա ընթացքում :
Այսպիսով, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 21-րդ հոդվածում առկա անորոշ և հակասական կարգավորումները խաթարում են քրեական արդարադատության բնականոն իրականացումը, հանրային և մասնավոր շահերի հավասարակշռությունը` ստեղծելով հակասահմանադրական իրավիճակ: Նման հակասությունների վերացումը պահանջում է օրենսդրական և համակարգային լուծումներ:

2.Արդյոք դատախազը իրավասու է քննչական բաժնի պետին ցուցում տալ քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով կատարել դատավարական գործողություններ: Հսկող (դատավարական ղեկավարում իրականացնող) դատախազի կողմից քննչական բաժնի պետին տրված ցուցումի առարկան և իրավաչափության պայմանները պարզելու նպատակով անհրաժեշտ է համակարգային վերլուծության ենթարկել ստորև նշված հարցադրումները:
2.1 ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի իմաստով քննիչի և քննչական բաժնի պետին տրված դատախազի ցուցումի առարկայի համեմատական վերլուծություն:
ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ նախաքննության և հետաքննության նկատմամբ դատավարական ղեկավարում իրականացնելով` դատախազի բացառիկ լիազորությունն է` 4) անհրաժեշտության դեպքում քննչական բաժնի պետին գրավոր ցուցում տալ գործի քննությունը քննչական խմբի կողմից կատարելու վերաբերյալ, ինչպես նաև ցուցում տալ նախաքննություն իրականացնող տարբեր մարմինների քննչական բաժինների պետերին` այդ մարմինների քննիչներից ստեղծված քննչական խմբում ներառելու վերաբերյալ, … 6) հետաքննության մարմնին, քննիչին գրավոր ցուցումներ տալ քննչական և այլ դատավարական գործողություններ կատարելու, որոշումներ ընդունելու վերաբերյալ:
Դատախազի կողմից քննիչի տրված ցուցումի պարագայում օրենսդիրը չի հստակեցրել այն դատավարական գործողությունների և ընդունվող որոշումների շրջանակը, որոնց վերաբերյալ դատախազը քննիչին կարող է ցուցում տալ: Նման կարգավորմամբ դատախազն ունի լայն հայեցողություն քննիչին տալու ցուցում՝ քննիչի լիազորությունների մեջ մտնող ցանկացած դատավարական գործողությունների կատարման և որոշումների ընդունման վերաբերյալ: Օրենսդիրը, ի տարբերություն քննիչին տրված ցուցումի առարկայի, հստակեցրել է քննչական բաժնի պետին հասցեագրված ցուցումի առարկան, այն է՝ 1. քննությունը քննչական խմբի կողմից կատարելու վերաբերյալ, 2. նախաքննություն իրականացնող տարբեր մարմինների քննիչներից ստեղծված քննչական խմբում ներառելու վերաբերյալ:
Այսպիսով, նշված դրույթների համեմատական վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի իմաստով, դատախազը իրավասու է ցուցում տալ վարույթն իրականացնող քննիչի` նրա իրավասության ներքո գտնվող ցանկացած հարցի կապակցությամբ, իսկ քննչական բաժնի պետին՝ բացառապես քննչական խումբ ստեղծելու վերը նշված երկու հարցադրումների վերաբերյալ:
2.2 ՀՀ քր. դատ. օր-ի 193-րդ հոդվածի 4-րդ մասի իմաստով՝ դատախազի կողմից քննչական բաժնի պետին ցուցում տալու իրավաչափությունը:
ՀՀ քր. դատ. օր-ի 193-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ դատախազի ցուցումները տրվում են գրավոր և պարտադիր են քննչական բաժնի պետի համար, որոնք կարող են բողոքարկվել վերադաս դատախազին՝ չկասեցնելով դրանց կատարումը, բացառությամբ սույն օրենսգրքի 55-րդ հոդվածի չորրորդ մասի 27-րդ կետով նախատեսված դեպքերի։ Արդյոք նշված նորմը դատախազին իրավունք է վերապահում քննչական բաժնի պետին տալ այնպիսի ցուցումներ, որոնց առարկան կազմում են քննիչի լիազորությունների մեջ մտնող գործողությունների կատարումը և որոշումների ընդունումը: Հարցին պատասխանելու նպատակով պետք է պարզել՝ առաջին, նշված նորմի կարգավորման առարկան և խնդիրը, մասնավորապես արդյոք նշված դրույթը, նյութաիրավական իմաստով, իրավալիազորող նորմ է, թե ոչ, երկրորդ՝ մեկնաբանվող նորմում քննիչի լիազորությունները սահմանող ՀՀ քր. դատ. օր-ի 55-րդ հոդվածի վրա հղման իմաստային նշանակությունը:
Առաջին, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 193-րդ հոդվածի 4-րդ մասը կարգավորում է դատախազի ցուցումների ձևը, պարտադիրությունը և բողոքարկումը, այլ կերպ ասած քննարկվող նորմը սահմանում է դատախազի կողմից քննչական բաժնի պետին ցուցում տալու նյութաիրավական լիազորության իրականացման վարութային կարգը: Թեև ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածը սպառիչ կերպով չի սահմանում դատախազի լիազորությունները, սակայն դատախազի՝ այդ թվում քննչական բաժնի պետին ցուցում տալու լիազորությունները պետք է հստակ և ուղղիղ սահմանված լինեն օրենսգրքի համապատասխան հոդվածներում: ՀՀ Սահմանադրության 5-րդ հոդվածը հստակ պահանջում է, որ պաշտոնատար անձի լիազորությունները պետք է սահմանված լինեն օրենքով: ՀՀ Սահմանադրության 5-րդ հոդվածի իրավակարգավորումը մերժում է իրավական նորմերի այնպիսի մեկնաբանությունը, որով պաշտոնատար անձին կվերապահվի լատենտային լիազորություններ: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 193-րդ հոդվածի 4-րդ մասի կարգավորումն չի ընդգրկում դատախազի ցուցում տալու նյութաիրավական լիազորություն, իսկ հակառակ մեկնաբանությունը կհակասի ՀՀ Սահմանադրության 5-րդ հոդվածին:
Երկրորդ, մեկնաբանվող դրույթում հղում է կատարվում քննիչի լիազորությունները սահմանող 55-րդ հոդվածի վրա, որը պետք է դիտարկել ՀՀ քր. դատ օր-ի 193-րդ հոդվածի 2-րդ մասի հետ ունեցած համակարգային կապերի լույսի ներքո: ՀՀ քր. դատ օր-ի 193-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ քննչական բաժնի պետն իրավունք ունի անձամբ կատարել նախաքննությունը` օգտվելով քննիչի լիազորություններից: ՀՀ քր. դատ օր-ի 193-րդ հոդվածի 2-րդ և 4-րդ մասերի համակարգային կապից բխում է, որ քննչական բաժնի պետը, հանդես գալով որպես վարույթ իրականացնող մարմին, իրավասու է առանց կատարելու բողոքարկել դատախազի ցուցումը, եթե դա վերաբերում է ՀՀ քր. դատ. օր-ի 55 –րդ հոդվածի 27-րդ կետով նախատեսված հարցերին:
Այսպիսով, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 193-րդ հոդվածի 4-րդ մասի կարգավորման առարկան չի ընդգրկում դատախազի՝ քննչական բաժնի պետին ցուցում տալու նյութաիրավական լիազորություն: Հակառակ մեկնաբանության պարագայում դատախազին կվերապահվի լատենտային լիազորություն, ինչը հակասում է ՀՀ Սահմանադրության 5-րդ հոդվածի կարգավորմանը:
2.3 Քննիչի վարույթում եղած քրեական գործով քննչական բաժնի պետի կողմից դատավարական գործողություններ կատարելու վերաբերյալ դատախազի ցուցումի իրավաչափությունը:
Անկախ դատախազի կողմից քննչական բաժնի պետին տրված ցուցումի առարկայի վերաբերյալ առկա մոտեցումներին, մի բան հստակ է. դատախազը իրավասու չէ քննչական բաժնի պետին տալ այնպիսի ցուցում, որի կատարումը դուրս է քննչական բաժնի պետի ընդհանուր լիազորությունների շրջանակից: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 193-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ քննչական բաժնի պետն իրավունք ունի մասնակցել քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով նախաքննության կատարմանը, անձամբ կատարել նախաքննությունը` օգտվելով քննիչի լիազորություններից: Այս նորմից բխում է, որ քննչական բաժնի պետը քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով կարող է մասնակցել քննչական գործողություններին, սակայն անձամբ չի կարող կատարել քննչական գործողություններ, բացառությամբ այն դեպքի, երբ քննչական բաժնի պետը քրեական գործն ընդունում է իր վարույթ և կատարում է նախաքննություն:
Այն դեպքում, երբ քննչական բաժնի պետը տվյալ քրեական գործն ընդունել է իր վարույթ և անձամբ է կատարում նախաքննություն, ապա դատախազը, քննչական բաժնի պետին, որպես տվյալ գործով վարույթն իրականացնող քննիչ, տալիս է ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 6-րդ կետով նախատեսված՝ քննչական և դատավարական գործողություններ կատարելու ցուցում:
Այս առումով ակնհայտ ապօրինի կհամարվի դատախազի այն ցուցումը, որով քննչական բաժնի պետին կհանձնարարվի քննիչի վարույթում եղած քրեական գործով կատարել քննչական և այլ դատավարական գործողություններ: Եթե քննչական բաժնի պետը դատախազի նման ցուցումի հիման վրա իր վարույթում չգտնվող գործով կատարի դատավարական գործողություններ, ապա դրանով կխախտի ՀՀ Սահմանադրության 5-րդ հոդվածի պահանջները:
Այսպիսով, քննչական բաժնի պետը օրենքով լիազորված չէ քննիչի վարույթում գտնվող գործով կատարել քննչական և այլ դատավարական գործողություններ:
2.4 Քննչական բաժնի պետի կողմից քննչական և այլ դատավարական գործողություններ կատարելու վերաբերյալ դատախազի ցուցումը կատարելու բացասական հետևանքները:
Եթե գործնականում քննչական բաժնի պետը կատարի քննիչի վարույթում գտնվող գործով քննչական և այլ դատավարական գործողություններ իրականացնելու մասին դատախազի ոչ իրավաչափ ցուցումը, ապա դա կարող է առաջացնել հետևյալ բացասական հետևանքները.
ա. Քննչական բաժնի պետի կողմից ցուցումի հիման վրա կատարված քննչական գործողությունների արդյունքում ձեռք բերված ապացույցների անթույլատրելիության վիճարկումը: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 105-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ քրեական գործով վարույթում մեղադրանքի հիմքում չեն կարող դրվել և որպես ապացույց օգտագործվել այն նյութերը, որոնք ձեռք են բերվել` տվյալ քրեական գործով քրեական դատավարություն իրականացնելու, համապատասխան քննչական կամ այլ դատավարական գործողություն կատարելու իրավունք չունեցող անձի կողմից: Ինչպես նշվեց, քննչական բաժնի պետն առհասարակ լիազորված չէ քննիչի վարույթում եղած քրեական գործով քննչական և այլ դատավարական գործողություններ կատարել, ուստի նրա կողմից քննչական գործողություններ կատարելու եղանակով ձեռք բերված ապացույցները կճանաչվեն անթույլատրելի՝ համապատասխան քննչական կամ այլ դատավարական գործողություն կատարելու իրավունք չունեցող անձի կողմից ձեռք բերելու հիմքով:
բ. Քննիչի դատավարական ինքնուրույնության և դատավարական գործառույթների տարանջատման խախտում: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 55-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ քրեական գործն իր վարույթն ընդունելուց հետո քննիչը գործի բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննության համար լիազորված է ինքնուրույն ուղղություն տալ քննությանը, ընդունել անհրաժեշտ որոշումներ, սույն օրենսգրքի դրույթներին համապատասխան իրականացնել քննչական և այլ դատավարական գործողություններ: Քննիչը պատասխանատվություն է կրում քննչական և այլ դատավարական գործողություններն օրինական ու ժամանակին կատարելու համար: Եթե քննչական բաժնի պետը քննիչի վարույթում եղած քրեական գործով կատարի քննչական գործողություններ, ապա դրանով կխաթարվի քննիչի ինքնուրույնության ինչպես դատավարական, այնպես էլ կրիմինալիստիկական բաղադրատարրերը: Քննիչն է որոշում քննչական գործողությունների կատարման ժամանակը, հերթականությունը, դրանց տակտիկական առանձնահատկությունները և քննիչն է պատասխանատու դրանց համար:
Քննչական բաժնի պետի կողմից քննիչի վարույթում գտնվող գործով քննչական գործողություններ կատարելու դեպքում խաթարվում է նաև քննիչի և քննչական բաժնի պետի գործառույթները: Քննիչի դատավարական գործառույթը քննության իրականացումն է, իսկ քննչական բաժնի պետը քննիչի գործողությունների կազմակերպման նկատմամբ իրականացնում է առավելապես գերատեսչական վերահսկողություն: Գերատեսչական վերահսկողություն իրականացնող պաշտոնատար անձը չի կարող նույն վարույթում իրականացնել նաև քննության բովանդակությունը կազմող քննչական գործողություններ: Թերևս դատավարական գործառույթների հստակ տարանջատման նպատակով ՀՀ քր. դատ. օր-ի նախագծի 36 և 37-րդ հոդվածներով կարգավորվում են վարույթի հանրային մասնակիցների ինքնուրույնությունը և պատասխանատվությունը, վարույթի հանրային մասնակիցների փոխհարաբերությունները: Նախագծի համաձայն՝ քննչական մարմնի ղեկավարը պատասխանատու է իր անմիջական ենթակայության ներքո գործող քննիչների կողմից իրականացվող նախաքննության արդյունավետության, այդ թվում` դրա պատշաճ կազմակերպման համար: Քննիչը պատասխանատու է նախաքննության համակողմանիության, դրա բնականոն ընթացքի, քննչական գործողություններն օրենքով սահմանված կարգով ու ժամանակին կատարելու համար:

3. Արդյոք դատախազը իրավասու է քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով հետաքննության մարմնին հանձնարարել կատարելու քննչական գործողություններ: Գործնականում հանդիպում են դեպքեր, երբ նախաքննության օրինականության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող դատախազը, ղեկավարվելով ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 5-րդ կետով (դիմել դատարան` նամակագրության, փոստային, հեռագրական և այլ հաղորդումների վրա կալանք դնելու, հեռախոսային խոսակցությունները լսելու, բնակարանի խուզարկության միջնորդություններով), ստանում է անձի բնակարանում խուզարկություն կատարելու մասին որոշում և դրա կատարումն հանձնարարում է ոչ թե վարույթն իրականացնող քննիչին, այլ հետաքննության մարմնին:
ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածում նախատեսված է, որ դատախազը իրավասու է հետաքննության մարմնին, քննիչին գրավոր ցուցումներ տալ քննչական և այլ դատավարական գործողություններ կատարելու, հետաքննության մարմնին` հանձնարարել իրականացնել ձերբակալման, բերման ենթարկելու, կալանավորման, այլ դատավարական գործողություններ կատարելու վերաբերյալ որոշումները, իսկ ՀՀ քր. դատ. օր-ի 57-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 7-րդ կետում նախատեսված է, որ հետաքննության մարմինը քննիչի վարույթում գտնվող հանցագործությունների գործերով կատարում է քննիչի, դատախազի հանձնարարությունները, դատախազի ցուցումները: Նշված նորմերը մեկնաբանելիս պետք է տարանջատել երեք իրավիճակ: Առաջին՝ դատախազը, հետաքննության մարմնի կողմից նյութերի նախապատրաստման ընթացքում, կարող է նրան հանձնարարել կատարելու օրենքով նախատեսված քննչական և այլ դատավարական գործողություններ: Երկրորդ, դատախազը, հետաքննության մարմնի կողմից հետաքննություն (քրեական գործ հարուցելու հետո առավելագույնը 10 օր) իրականացնելու ընթացքում, կարող է նրան հանձնարարել կատարելու օրենքով նախատեսված անհետաձգելի քննչական և այլ դատավարական գործողություններ: Երրորդ, դատախազը, քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով, կարող է հետաքննության մարմնին հանձնարարել կատարելու նախաքննության բուն բովանդակությունը չկազմող դատավարական գործողություններ, օրինակ՝ քրեադատավարական հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու մասին որոշումները: Քննչական գործողությունների կատարումը կազմում է նախաքննության բուն բովանդակությունը, իսկ նախաքննություն իրականացնում են օրենքով նախատեսված նախաքննության մարմինները:
Հետաքննության մարմնին՝ այլ դատավարական գործողություններ կատարելու վերաբերյալ որոշումները իրականացնելու դատախազի հանձնարարության տարածական մեկնաբանման դեպքում կխաթարվի քրեական դատավարության փուլերի սահմանազատման և հանրային սուբյեկտների դատավարական գործառույթների տարանջատման պահանջները: Քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով հետաքննության մարմնին քննչական գործողություն կատարելու պրակտիկայի ձևավորման դեպքում հետաքննության մարմինը կվերածվի նախաքննության մարմնի, իսկ հետաքննությունը՝ նախաքննությանը:
Օրենքով նախատեսված են բացառիկ դեպքեր, երբ քննիչն առանձին քննչական գործողությունների կատարումը հանձնարարում է հետաքննության մարմնին: Այսպես, ՀՀ քր. դատ. օր-ի 55-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 10-րդ կետի համաձայն՝ քննիչը լիազորված է առանձին քննչական գործողությունների կատարումը հանձնարարել հետաքննության մարմնին: Ուստի, քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով հետաքննության մարմնին առանձին քննչական գործողություններ կատարելու վերաբերյալ հանձնարարություն կարող է տալ քննիչը:
Քննիչի վարույթում գտնվող գործով հետաքննության մարմնի կողմից կատարված քննչական գործողությունները և ձեռք բերված ապացույցները կարող են համարվել ոչ պատշաճ սուբյեկտի կողմից հավաքված ապացույցներ, և ՀՀ քր. դատ. օր-ի 105-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով՝ ճանաչվել անթույլատրելի ապացույց:

4.Արդյոք վերադաս դատախազը իրավասու է քննչական բաժնի պետին հասցեագրել ընդհանուր բնույթի հանձնարարական՝ որոշակի խումբ քրեական գործով տրամադրելու դատավարական փաստաթղթեր: Օրինակ՝ արդյոք վերադաս դատախազը իրավասու է քննչական վարչության պետին հանձնարարել է ՀՀ քրեական օրենսգրքի որևէ հոդվածով հարուցված քրեական գործերով նախաքննության նկատմամբ դատախազական հսկողության արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով քրեական գործ հարուցելու մասին որոշում կայացնելիս 24 ժամվա ընթացքում այդ որոշման պատճենին կից դատախազություն ներկայացնել նաև դեպքի վայրի զննության արձանագրության և դրան կից հավելվածների պատճենը: Սույն հարցադրման կապակցությամբ նշենք, որ վերադաս դատախազի կողմից նախաքննության մարմնին հասցեագրված ոչ անհատական բնույթի հանձնարարականները իրավաչափ չեն ինչպես քրեական դատավարության օրենսգրքի, այնպես էլ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի տեսանկյունից:
4.1. Վերադաս դատախազը իրավասու չէ քննչական բաժնի պետին ներկայացնել ընդհանուր բնույթի պահանջ՝ առանձին տեսակի հանցագործությունների վերաբերյալ քրեական գործերով տրամադրելու դատավարական փաստաթղթերի պատճեներ կամ տեղեկատվություն: Միայն հսկողություն իրականացնող դատախազն է իրավասու, կոնկրետ քրեական գործով, վարույթն իրականացնող քննիչից պահանջել տվյալ վարույթի վերաբերյալ նյութեր և տեղեկատվություն:
ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետի համաձայն՝ նախաքննության և հետաքննության նկատմամբ դատավարական ղեկավարում իրականացնելով` դատախազի բացառիկ լիազորությունն է` ստուգման համար հետաքննության մարմնից, քննիչից պահանջել նյութեր, փաստաթղթեր, քրեական գործեր և քննության ընթացքի մասին տեղեկություններ, ինչպես նաև ծանոթանալ դրանց կամ դրանք ստուգել նրանց գտնվելու վայրում: Նշված դրույթից բխում է, որ նյութեր պահանջելու լիազորություն ունի քրեական գործով հսկողություն իրականացնող դատախազը և ոչ թե վերադաս դատախազը: Պատահական չէ, որ օրենսդիրը սահմանել է, որ դատախազը նյութեր պահանջում է ոչ թե քննչական բաժնի պետից, այլ քննիչից կամ հետաքննության մարմնից, ով կոնկրետ գործով հանդիսանում է վարույթն իրականացնող պաշտոնատար անձը, մինչդեռ սույն դեպքով դատախազը քննչական գործողության արձանագրությունը պահանջել է ոչ թե քննիչից, այլ քննչական բաժնի պետից:
4.2. Վերադաս դատախազը իրավասու չէ ընդունելու ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողների նկատմամբ նորմատիվ (համընդհանուր) բնույթի դատախազական ակտեր (իրավական ակտեր):
«Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն Նորմատիվ իրավական ակտն օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով … ընդունած պաշտոնական գրավոր այն փաստաթուղթն է, որն ուղղված է իրավական նորմի կամ նորմերի սահմանմանը, փոփոխմանը կամ գործողության դադարեցմանը, իսկ նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ իրավական նորմը … վարքագծի կանոնն է, որն պարտադիր է անորոշ կամ որոշակի (բայց ոչ անհատական) անձանց համար: «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածը սպառիչ ցանկով նախատեսում է այն սուբյեկտները, ովքեր իրավասու են ընդունելու նորմատիվ իրավական ակտեր, իսկ այդ ցանկում ՀՀ դատախազությունը նախատեսված չէ: Նույն օրենքի 6-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ ՀՀ Սահմանադրությամբ և սույն օրենքով չնախատեսված մարմինների ընդունած նորմատիվ իրավական ակտերն իրավաբանական ուժ չունեն:
ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողներին ոչ անհատական բնույթի հանձնարարություններ տալու լիազորությունը վերապահված է ՀՀ քննչական կոմիտեի նախագահին և նրա տեղակալներին: Այսպես, «ՀՀ քննչական կոմիտեի մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ քննչական կոմիտեի նախագահը՝ իր իրավասության սահմաններում ընդունում է ներքին և անհատական իրավական ակտեր (որոշումներ, հրամաններ, հանձնարարականներ): «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի իմաստով ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողներին հասցեագրված՝ ՀՀ քննչական կոմիտեի նախագահի ոչ անհատական իրավական ակտերը հանդիսանում են ներքին ակտեր, քանի որ նշված օրենքի 2-րդ հոդվածի 6-րդ կետի համաձայն՝ ներքին ակտ է այն վարքագծի կանոններ, որոնք տարածվում են միայն անորոշ կամ որոշակի (բայց ոչ անհատական) այն անձանց վրա, ովքեր գտնվում են դա ընդունող մարմնի հետ աշխատանքային, վարչական կամ քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների մեջ:
ՀՀ քննչական կոմիտեի նախագահը և ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողները, ի թիվս այլ իրավահարաբերությունների, գտնվում են նաև վարչաիրավական հարաբերությունների մեջ, ուստի ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողներին հասցեագրված ոչ անհատական բնույթի ներքին ակտեր կարող են ընդունել ՀՀ քննչական կոմիտեի նախագահը կամ նրա տեղակալը: ՀՀ դատախազության պաշտոնատար անձանց՝ ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողներին հասցեագրված ոչ անհատական բնույթի ակտերը չեն հանդիսանում ներքին ակտեր, քանի որ ՀՀ քննչական կոմիտեի ծառայողները և ՀՀ դատախազության պաշտոնատար անձինք գտնվում են բացառապես դատավարական հարաբերությունների մեջ:

5. Արդյոք օրենսդրությամբ նախատեսված է դատախազի կողմից նախաքննության ժամկետը չերկարացնելու իրավական կառուցակարգեր: ՀՀ քր. դատ. օր-ի 197 հոդվածի 5-րդ և 6-րդ կետերի համաձայն՝ նախաքննության ժամկետը կարող է երկարացնել դատախազը` քննիչի պատճառաբանված որոշման հիման վրա: Նախաքննության ժամկետը երկարացնելու մասին պատճառաբանված որոշումը քննիչը պարտավոր է ներկայացնել դատախազին` քննության ժամկետը լրանալու օրվանից առնվազն 3 օր առաջ: Ձևավորված պրակտիկայի համաձայն՝ քրեական վարույթ իրականացնող քննիչը հսկողություն իրականացնող դատախազին ներկայացնում է ոչ թե նախաքննության ժամկետը երկարացնելու մասին որոշում, այլ նախաքննության ժամկետը երկարացնելու միջնորդության մասին որոշում, իսկ հսկողություն իրականացնող դատախազը նախաքննության ժամկետը երկարացնելու մասին միջնորդություն հարուցելու որոշման վրա ստորագրությամբ՝ պարզապես երկարացնում կամ չի երկարացնում նախաքննության ժամկետը : Այս դեպքում դատախազը չի կայացնում նախաքննության ժամկետը երկարացնելու առանձին դատավարական ակտ, մինչդեռ նախաքննության ժամկետը երկարացնում է դատախազը, ով պետք է ներկայացնի նախաքննության ժամկետը երկարացնելու վերաբերյալ իր դիրքորոշումը: Օրենքով կարգավորված չէ, թե դատախազը ին՞չ դատավարական ակտով է երկարացնում նախաքննության ժամկետը, սակայն նկատի ունենալով, որ նախաքննության ժամկետը երկարացնելը դատավարական գործողություն է, ուստի դատախազը նախաքննության ժամկետը կարող է երկարացնել առանձին պատճառաբանված դատավարական որոշում կայացնելով:
Գործնականում հանդիպում են դեպքեր, երբ հսկողություն իրականացնող դատախազը, հիմք ընդունելով նախաքննության ժամկետը երկարացնելու միջնորդության մասին որոշումը ներկայացնելու՝ օրենքով սահմանված եռօրյա ժամկետը խախտելու փաստը, պարզապես չի երկարացնում նախաքննության ժամկետը: Ընդհանուր կարգի համաձայն ցանկացած միջնորդություն, իրավասու մարմինի կողմից քննարկվելու արդյունքում կարող է մերժվել, սակայն ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված չեն դատախազի կողմից նախաքննության ժամկետները երկարացնելու մասին միջնորդությունը մերժելու (նախաքննության ժամկետը չերկարացնելու) իրավական ռեժիմ, ինչպես նաև՝ այդ իրավիճակում քրեական գործի հետագա ընթացքը լուծելու ընթացակարգ: Դատախազի կողմից նախաքննության ժամկետը չերկարացնելու դեպքում նախաքննությունը հայտնվում է փակուղային իրավիճակում, քանի որ նախաքննության ժամկետից դուրս քննիչը իրավունք չունի կատարելու որևէ դատավարական գործողություն, այդ թվում նախաքննությունն ավարտելուն ուղղված գործողություններ: Այս պարագայում քրեական գործի հետագա ընթացքը մնում է առկախված վիճակում: Ուստի համակարգային մոտեցման դեպքում հասկանալի է, որ դատախազի կողմից նախաքննության ժամկետը չերկարացնելու իրավական գործիքի կիրառությունը չի տեղավորվում գործող քրեական արդարադատության տրամաբանության շրջանակներում :
Կարծում ենք, դատախազը, ստանալով նախաքննության ժամկետը երկարացնելու մասին միջնորդություն պարունակող քննիչի պատճառաբանված որոշումը, կարող է կայացնել հետևյալ որոշումներից որևէ մեկը: Առաջին, դատախազը, համաձայնվելով քննիչի դիրքորոշման հետ, կայացնում է առանձին որոշում՝ նախաքննության ժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը բավարարելու մասին: Երկրորդ, դատախազը, մասնակի համաձայնվելով քննիչի դիրքորոշման հետ, որոշում է կայացնում նախաքննության ժամկետը մասնակի երկարացնելու կամ նախաքննության ժամկետը՝ քննիչի պատճառաբանությունից տարբերվող պատճառաբանությամբ երկարացնելու մասին: Երրորդ, դատախազը չի համաձայնվում նախաքննության ժամկետը երկարացնելու քննիչի որոշման հետ և որոշում է կայացնում քրեական գործի վարույթը կարճելու մասին կամ նախաքննության ժամկետը երկարացնում է այնքանով, որքանով անհրաժեշտ է նախաքննությունն ավարտելու և մեղադրական եզրակացություն կազմելու համար: Ի դեպ, Ուկրաինայի քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի 297-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ եթե հսկողություն իրականացնող դատախազը մերժում է երկարացնել նախաքննության ժամկետները, ապա պարտավոր է 5 օրյա ժամկետում կայացնել հետևյալ որոշումներից որևէ մեկը՝ քրեական վարույթը դադարեցնելու մասին որոշում, կամ դիմել դատարան անձին քրեական պատասխանատվությունից ազատելու միջնորդությամբ, կամ դիմել դատարան՝ մեղադրական ակտով կամ բժշկական բնույթի կամ դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու միջնորդությամբ:
Նախաքննության ժամկետը երկարացնելու մասին քննիչի որոշումը քննության ժամկետը լրանալու օրվանից առնվազն 3 օր առաջ ներկայացնելու պահանջը խախտելու դեպքում արդյոք դատախազը կարող է նախաքննության ժամկետները լրացած լինելու պայմաններում երկարացնել նախաքննության ժամկետը: Իրավաբանների որոշակի խումբ գտնում է, որ նախաքննության ժամկետը լրանալուց հետո դատախազը իրավասու չէ երկարացնելու այն: Կարծում ենք, նման մոտեցումը վիճելի է: Բանն այն է, որ նախ պետք է պարզել, թե նախաքննության ժամկետը քրեական վարույթի ո՞ր սուբյեկտների համար է նախատեսում իրավասահմանափակող դրույթներ, այդ ժամկետը ու՞մ է հասցեագրված: Կարծում ենք պետք է տարբերակել նախաքննության և դատախազի հսկողական վարույթի համար նախատեսված դատավարական ժամկետները: Նախաքննության ժամկետը բովանդակում է քննիչի կողմից քննչական և այլ դատավարական գործողություններ կատարելու ժամանակային սահմանափակում, ուստի՝ քննիչը դատավարական գործողություններ կարող է կատարել բացառապես նախաքննության ժամկետների շրջանակներում: Նախաքննության ժամկետը լրանալու պայմաններում քննիչի կատարած գործողությունները իրավաչափ չեն: Սակայն նախաքննության ժամկետները հասցեագրված չեն հսկող դատախազին, ուստի նախաքննության ժամկետի լրացած լինելն ինքնին չի խոչընդոտում դատախազին կատարելու իր իրավասության մեջ մտնող դատավարական գործողություններ (օրինակի՝ որոշում կայացնել վարույթը կարճելու մասին), այդ թվում՝ նախաքննության ժամկետը երկարացնելը:

Այսպիսով ելնելով վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել.

1. Նախաքննության մարմնի կողմից քրեական մեղադրանքը տնօրինելու դատախազության սահմանադրական գործառույթը արգելափակող իրավական կարգավորումը չի համապատասխանում ՀՀ Սահմանադրությամբ նախատեսված դատախազության գործառույթների բովանդակությանը:
2. ՀՀ քր. դատ. օր-ի 53-րդ հոդվածի իմաստով, դատախազը իրավասու է ցուցում տալ քննչական բաժնի պետին՝ բացառապես քննչական խումբ ստեղծելու՝ օրենքով նշված երկու հարցադրումների վերաբերյալ:
3. ՀՀ քր. դատ. օր-ի 193-րդ հոդվածի 4-րդ մասը չի պարունակում դատախազի՝ քննչական բաժնի պետին քննիչի լիազորությունների մեջ մտնող հարցերի վերաբերյալ ցուցում տալու նյութաիրավական լիազորություն: Հակառակ մեկնաբանության պարագայում դատախազին կվերապահվի լատենտային լիազորություն, ինչը կհակասի ՀՀ Սահմանադրության 5-րդ հոդվածի կարգավորմանը:
4. Քննչական բաժնի պետը օրենքով լիազորված չէ քննիչի վարույթում գտնվող գործով կատարել քննչական և այլ դատավարական գործողություններ:
5. ՀՀ դատախազությունը իրավասու չէ ընդունելու ՀՀ նախաքննության մարմինների ծառայողների նկատմամբ նորմատիվ (համընդհանուր) բնույթի դատախազական ակտեր (իրավական ակտեր):
6. Դատախազը իրավասու չէ քննիչի վարույթում գտնվող քրեական գործով հետաքննության մարմնին հանձնարարել կատարելու քննչական գործողություններ:

Գավառի պետական համալսարանի 16-րդ գիտական հոդվածների ժողովածու, Եր., 2014, էջեր 535-549:

Ա. Թամազյան
իրավաբանական գիտությունների դոկտոր

Ա. Ղամբարյան
իրավաբանական գիտությունների դոկտոր

Լունդի համալսարանի իրավագիտության ֆակուլտետը համարվում է համալսարանի առաջնային չորս ֆակուլտետներից մեկը՝ հիմնադրված լինելով համալսարանի հիմնադրման տարում (1666թ.): Ֆակուլտետում ուսանող շուրջ 2000 ուսանողներից 200-ը աշխարհի տարբեր ծայրերից եկող երիտասարդներ են, ինչն ապահովում է իրական միջազգային մթնոլորտ:

Համալսարանը մասնաշենքեր ունի Լունդում, Մալմոյում և Հելսինգբորգում: Համալսարանի կարգախոսն է ad utrumque` “պատրաստ երկուսի համար”, որը վերաբերում է 17-րդ դարից եկող համալսարանի դրոշմի վրա առկա գրքին և թրին: Այսօր այս արտահայտությունը կարող է կիրառվել համալսարանի հիմքում ընկած երկակի արժեքների կապակցությամբ, ինչպես համալսարանի ոգին և խորությունը, կամ ավանդույթներն ու նորարարությունը:

Լունդի համալսարանում սովորելու հիմնական շարժառիթները.

• Աշխարհի լավագույն 100 համալսարանների թվում 60-րդն է իր վարկանիշով,
• Շվեդիայի ամենաբարձր վարկանիշ ունեցող համալսարանն է,
• Շվեդիան համարվում է բարձրագույն կրթության ապահովման ցուցանիշով երկրորդ լավագույն երկիրը՝ ըստ Universitas 21-ի դասակարգման:
• New York Times-ի համաձայն՝ շրջանավարտների աշխատունակությամբ առաջին 100 համալսարանների թվին է դասվում,
• Համարվում է Հյուսիսային Եվրոպայի ամենահին համալսարաններից մեկը: Լունդի համալսարանը հիմնադրվել է 1666թ.՝ որպես Դանիայից գրավված Շկանեի վարչաշրջանը շվեդական դարձնելուն և շվեդական վերահսկողությունը վերահաստատելուն ուղղված քայլ: Ի սկզբանե գործում էին միայն չորս ֆակուլտետներ՝ աստվածաբանություն, իրավագիտություն, բժշկագիտություն և փիլիսոփայություն:
• Լունդի համալսարանն ունի շուրջ 350 տարվա պատմություն: Սկզբնական շրջանում ունենալով ընդամենը մի քանի հարյուր ուսանողներ և դասախոսներ, այն վեր է ածվել 47000 ուսանողների ներգրավող մի հաստատության, որ միջազգային կրթական և հետազոտական ոլորտում վայելում է գերազանցության համբավ:
• Ուսանողները գալիս են աշխարհի 130 երկրներից՝ այդպիսով ստեղծելով կատարյալ միջազգային մթնոլորտ,
• Լունդի համալսարանի գործընկերների թվում են աշխարհի լավագույն 100 համալսարանների ցանկում ընդգրկված կրթական հաստատությունները աշխարհի տարբեր ծայրերից, այդ թվում՝ Կալիֆորնիայի, Մելբուռնի, Բրիտանական Կոլումբիայի, Պեկինի, Սինգապուրի, Հոնկոնգի, Էդինբուրգի, Նյու Յորքի համալսարանները և շատ ուրիշներ:

Համալսարանը կազմված է ութ ֆակուլտետներից, ինչպես նաև տարբեր հաստատություններից և հետազոտական կենտրոններից:

Անգլերեն ուսուցմամբ առաջարկվում են շուրջ 100 մագիստրոսական ծրագրեր՝ հիմնականում հետևյալ ոլորտներում.

• Տնտեսագիտություն և կառավարում,
• Ինժեներություն և տեխնոլոգիա,
• Հումանիտար գիտություններ, լեզվագիտություն, կինորավեստ և աստվածաբանություն,
• Միջազգային ուսումնասիրություններ, զարգացում և սոցիալական ուսումնասիրություններ,
• Իրավագիտություն,
• Հոգեբանություն, սոցիոլոգիա և մեդիա,
• Հանրային կապեր և սպասարկման կառավարում,
• Բնական գիտություններ:

Իրավագիտության ֆակուլտետն առաջարկում է նաև մագիստրոսական փոխանակման ծրագրեր. օրինակ՝ Մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքի մագիստրոսական ծրագիր, Մարդու իրավունքների և Մարդասիրական իրավունքի Ռաուլ Ուոլենբերգի ինստիտուտի հետ համագործակցությամբ, և Եվրոպական բիզնես իրավունքի ծրագիր:

Լունդի համալսարանը տրամադրում է բազմաթիվ կրթաթոշակային հնարավորություններ, այդ թվում և Էրասմուսի Առաջին ու Երկրորդ գործողությունների շրջանակներում:

Լունդի համասարանը առաջարկում է նաև հեռակա ուսուցման հնարավորություններ: Մասնավորապես, իրավագիտության ոլորտում գործում է Իրավունքի սոցիոլոգիայի և Եվրոպական իրավունքի մեկամյա կամ երկամյա մագիստրոսական ծրագիրը:

Լրացուցիչ տեղեկությունները կարող եք ստանալ ասյտեղ: 

Կարդացեք շարքի նաև մյուս հոդվածները՝

Ժուսուպ Բալասագինի անվան Ղրղզստանի ազգային համալսարանի իրավաբանական ինստիտուտը ուսուցում է իրականացնում նաև հեռավար եղանակով 

Թաֆթսի համալսարանի իրավաբանական դպրոց

Լուիս Գուիդո Կառլիի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ

Կենտրոնական եվրոպական համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ

Սորբոնի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ

Դելլիի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ

Հարվարդի իրավաբանական ֆակուլտետ

Գենտի իրավաբանական ֆակուլտետ

Օքսֆորդի իրավաբանական ֆակուլտետ 

Լուսանկարները՝ Գալինա Պալիյչուկի:

Իրավաբան.net

Ղրղզստանում բարձրագույն իրավաբանական կրթություն ունեցող մասնագետների պատրաստումը սկսվել է դեռևս 1953 թվականից, երբ Ղրղզստանի պետական համալսարանի պատմաիրավաբանական ֆակուլտետում առկա էր միայն պետական իրավունքի ամբիոնը:

1999թ. իրավաբանական ֆակուլտետը վերափոխվեց Իրավաբանական իսնտիտուտի, որը 2010թ. ձեռք է բերել ինքնուրույն իրավաբանական անձի կարգավիճակ:
Ներկայումս Իրավաբանական ինստիտուտում սովորում է ավելի քան 4000 ուսանող ոչ միայն Ղրղզստանից, այլ նաև արտասահմանյան երկրներից (Տաջիկիստան, Թուրքմենիստան, Ղազախստան, Ռուսաստան, Կորեա, Չինաստան):

Ինստիտուտի շրջանավարտները զբաղեցրել են և շարունակում են զբաղեցնել բարձր պաշտոններ պետական ատյաններում՝ Սահմանադրական դատարանի նախագահի, Զինվորական դատարանի նախագահի, Գլխավոր դատախազի, Ներքին գործերի նախարարի, Գերագույն դատարանի, արդարադատության նախարարի և այլ պաշտոններ:

Իրավաբանական ինստիտուտում գործում են հետևյալ ամբիոնները. վարչական իրավունքի, քաղաքացիական իրավունքի և դատավարության, ձեռնարկատիրական իրավունքի, սահմանադրական իրավունքի, պետության և իրավունքի տեսության և իրավունքի, աշխատանքային, հողային և բնապահպանական իրավունքի, քրեական դատավարության և քրեագիտության, քրեական իրավունքի և քրեաբանության, լեզուների:

Ինստիտուտի կազմում գործում է նաև գիտության նորարարության և պետական լեզվի կենտրոնը, միջազգային կապերի և մարկետինգի բաժինը, ուսանողական սենատը, բնապահպանաիրավական հետազոտությունների կենտրոնը, կարիերայի կենտրոնը, 2 իրավաբանական կլինիկա:

Ինստիտուտը նաև ունի համակարգչային լսարաններ, 17.000 հատոր գիրք ունեցող գրադարան և զինված է ժամանակակից էլեկտրոնային տեխնիկայով:
Ինստիտուտում լավ հիմքերի վրա է դրված նաև ուսանողների հանգստի և ժամանցի կազմակերպումը: Այսպես, գործում է ուրախների և հնարամիտների ակումբը, մարզական սեկցիաները: Ինստիտուտում պարբերաբար կազմկերպվում են սպորտային միջոցառումներ:

Որոշ ուսանողներ տարբեր սպորտաձևերից դարձել են աշխարհի, Ասիայի առաջնությունների մեդալակիրներ: Յուրաքանչյուր տարի Ինստիտուտում անցկացվում են «Տարվա զույգ», «Միսս ինստիտուտ», «Իրավաբանական ինստիտուտի տնօրենի գավաթ» մրցույթները, կազմակերպվում են համերգներ:

Ամռանը ուսանողները հնարավորություն ունեն ուսանողական ուղեգրերով հանգստանալ Իսսիկ-Կուլ լճի ափին գտնվող «Համալսարան» հանգստյան տանը:

Մարատ Ատովմյան

Իրավաբան.net

]]> https://iravaban.net/52152.html Thu, 13 Feb 2014 12:39:26 +0000 https://iravaban.net/?p=52152 Իրավաբան.net-ը Հայկական իրավագիտական հանդեսում հրապարակում է «Քրեական արդարադատություն» գիտավերլուծական խորհրդի նախագահ, իրավաբանական գիտությունների դոկտոր Արթուր Ղամբարյանի և Երևան քաղաքի դատախազ, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Արթուր Դավթյանի  գիտական աշխատանքը՝  «Մարդու իրավունքների խախտման մարգինալ դրույթները ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծում» թեմայով: 

ՀՀ արդարադատության նախարարությունը շրջանառության մեջ է դրել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի (այսուհետեւ՝ Նախագիծ) լրամշակված տարբերակը: Նախագծի հիմքում ընկած է ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված նախագծի հայեցակարգը, որի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն բավարարում է քրեական դատավարության օրենսգրքի հայեցակարգին ներկայացվող պահանջները: Նշված փաստաթղթում հեղինակները մանրամասն ներկայացրել են գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի դրական և բացասական կողմերը, արդի իրավակիրառ պրակտիկայում ծագած խնդիրները և այդ խնդիրները լուծելու ոլորտում գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի անգործունակությունը` դրանով իսկ փորձելով հիմնավորել նաև նոր քրեական դատավարության օրենսգրքի ընդունման անհրաժեշտությունը (այսուհետ՝ ՀՀ քր. դատ. օր.): Առավել արժեքավոր է այն, որ հեղինակները ներկայացնում են Նախագծի հայեցակարգային խնդիրները, հայեցակարգային զարգացման և արդարադատության արդյունավետության բարձրացման ուղիները, որոնք, մեր կարծքիով, հանդիսանում են ցանկացած բարեփոխումների հայեցակարգի միջուկը[1]:

Հայեցակարգի 1.16-րդ կետում նշված է, որ Նախագիծը նպատակ է հետապնդում իրավունքի հանրաճանաչ սկզբունքների հիման վրա երաշխավորել քրեադատավարական ոլորտ ներգրավված անձի իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությունը, մշակել դրանց սահմանափակման համաչափ և թափանցիկ մեխանիզմներ, իսկ 1.17-րդ կետում որպես ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության զարգացման հայեցակարգային հիմնական ուղղություն՝ նշվում է. «Քրեական գործերի քննության ընթացքում (հատկապես մինչդատական վարույթում) անձի իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության երաշխիքների ամրապնդում, մասնավորապես, պաշտպանության կողմի իրավունքների ընդլայնում և դատական վերահսկողության ինստիտուտի ուժեղացում ու հստակեցում»:

Արդյոք Նախագծում պահապնվե՞լ են հայեցակարգային նշված գաղափարները: Կարծում ենք՝ Նախագիծը իր դրական կողմերի հետ մեկտեղ, պարունակում է մարդու իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից խիստ խոցելի, քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների կողմից մարդու իրավունքների խախտման առումով մարգինալ վարքագծի հնարավորություն ընձեռող դրույթներ: Դրանք են՝

 1. մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի պատշաճությունն ապահովելու նպատակով դատական դեպոնացումը,

2. ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի սկզբնական կալանքի միջնորդությունն առանց հիմնավորման ներկայացնելը,

3. անձի ձերբակալման ընթացքում օրենքի կոպիտ խախտումներ թույլ տալու հիմքով խափանման միջոց կիրառելու և կիրառված խափանման միջոցի ժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը մերժելը։

1. Նախագծի 312-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ ցուցմունքի դատական դեպոնացումը կատարվում է մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի պատշաճությունն ապահովելու նպատակով՝ քննիչի միջնորդությամբ: Մեղադրյալի ինքնախոստովանական ցուցմունքների դատական դեպոնացումը մեղադրյալի իրավունքների խախտման համար մարգինալ վարքագծի պոտենցիալ է պարունակում հետեւյալ պատճառաբանությամբ: Ըստ նախագծի՝ մեղադրյալի ցուցմունքի դատական դեպոնացումը կատարվում է մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի պատշաճությունն ապահովելու նպատակով: «Պատշաճ ցուցմունք»-ը նոր օրենսդրական եզրույթ է, որի բովանդակությունը պարզելու համար պետք է վերլուծել Նախագծի 22-րդ հոդվածում ամրագրված «պատշաճ ապացուցումը» վերտառությամբ սկզբունքը: Նշված հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ քրեական վարույթի համար նշանակություն ունեցող ցանկացած հանգամանք պետք է հաստատվի պատշաճ ապացույցների բավարար համակցությամբ, իսկ 5-րդ մասի համաձայն՝ հանցագործության համար անձի մեղավորության մասին հետևությունը չի կարող հիմնվել ենթադրությունների վրա. այն պետք է հաստատվի փոխկապակցված վերաբերելի, թույլատրելի, հավաստի ապացույցների ամբողջությամբ:

Նշված դրույթներից պետք է եզրակացնել, որ պատշաճ է համարվում այն ապացույցը, որը բավարարում է վերաբերելիության, թույլատրելիության եւ հավաստիության հատկանիշներին: Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ խոտովանական ցուցմունքների դեպոնացման եւ դրա պատշաճության ապահովման նպատակով պետք է հավաստվի ցուցմունքի թույլատրելիությունը, հավաստիությունը եւ վերաբերելիությունը: Արդյոք իրավաչափ եւ իրատեսակա՞ն է մինչդատական վարույթում հարցաքննությանը դատարանի ներկայությամբ ապահովել ցուցմունքի պատշաճությունը: Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է պարզել, թե դատարանը մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման դեպքում ինչպիսի լիազորություններ ունի եւ ինչպես կարող է ապահովել այդ ցուցմունքների պատշաճությունը: Նախագծի 325-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` դեպոնացման ժամանակ դատարանն ըստ էության հարցեր տալու իրավունք չունի, իսկ 5-րդ մասի համաձայն` ցուցմունքի դեպոնացման արդյունքում կազմվում է հարցաքննության արձանագրություն, նախագահող դատավորն այն հաստատում է իր կնիքով։ Ինչպես նկատում ենք, դատավորը մեղադրյալի ցուցմունքների դեպոնացման դեպքում մեղադրանքի էության վերաբերյալ հարցեր տալու իրավունք չունի, իսկ հարցաքննության արձանագրության հաստատումը, ըստ էության, դատավորի պարտականությունն է:

Նախագծի նշված գլխում նախատեսված չէ նաև դատավորի կողմից արձանագրության մեջ առարկություններ ներկայացնելու հնարավորություն: Ստացվում է` դատավորը ոչ թե մասնակցում, այլ պասիվ կերպով ներկա է գտնվում հարցաքննությանը, չունի հարցաքննության ընթացքում հնարավոր խախտումները կանխելու կամ դրանց արձագանքնելու հնարավորություն: Փաստորեն դատավորը, խոստովանական ցուցմունքների հավաստիությունն ապահովելու նպատակով հարցաքննությանը ներկա գտնվելով, իրականացնում է նոտարին կամ ընթերակային հատուկ գործառույթներ, այն է` հաստատել կամ ամրագրել իր մասնակցությամբ կատարված քննչական գործողության արդյունքները (2):

Քննարկվող ինստիտուտի կողմնակիցները նշում են, որ դատավորի մասնակցությամբ հարցաքննության անհրաժեշտությունը պայմանավորված է մեղադրյալի նկատմամբ որևէ ճնշում կամ խոշտանգում բացառելու հանգամանքով, քանի որ անձը դատավորի ներկայությամբ ավելի անկաշկանդ և վստահ ցուցմունք կտա, իսկ հետագայում էլ` դատական քննության փուլում, չի փոխի իր կողմից նախաքննության ժամանակ տված ցուցմունքները: Կարծում ենք` իրականում նշված ինստիտուտը չի կարող խոչընդոտել քննիչի կողմից նույն այդ անձանց նկատմամբ բռնություն կամ խոշտանգում կիրառելուն և դրանից հետո դատավորի ներկայությամբ նրանց հարցաքննելուն: Բանն այն է, որ մինչդատական վարույթի ընթացքում մեղադրյալը (հատկապես, եթե նրա նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառվել է կալանավորումը) գտնվում է քրեական հետապնդման մարմնի անմիջական հսկողության տիրույթում, իսկ դատավորի մասնակցությունը հարցաքննությանն ունի հատվածային բնույթ: Ավելին, իրավական ռեալիզմի տեսանկյունից դատավորի ներկայությամբ տրված ցուցմունքները գործնականում կդիտվեն առավել արժանահավատ և անվիճելի ապացույցներ նույնիսկ այն պարագայում, երբ անձը հետագայում դատարանում ներկայացնի իր նկատմամբ խոշտանգում կիրառելու վերաբերյալ վստահելի հայտարարություն:

Այս հայտարարությունն ի սկզբանե կդիտվի ոչ հավաստի զուտ այն պատճառով, որ ցուցմունքները ստացվել են դատավորի ներկայությամբ, իսկ մեղադրյալը ցուցմունքի դեպոնացման ժամանակ չի հայտարարել իր նկատմամբ խոշտանգում կիրառելու մասին: Մինչդեռ, ինչպես նշվեց, տեսականորեն անձի նկատմամբ խոշտանգում կարող է կիրառվել մինչև նրան դատարան տանելը: Այս դրույթի պահպանումը կվտանգի խոշտանգումների վերաբերյալ հայտարարություններով պետության կողմից պատշաճ քննություն կատարելու՝ առանց այդ էլ փխրուն հիմքերի վրա գտնվող պրակտիկան (3):

2. Նախագծի երկրորդ մարգինալ դրույթն ամրագրված է 116-րդ հոդվածի 3-րդ մասում, որի համաձայն՝ խափանման միջոցի կիրառման անհրաժեշտության մասին վկայող հանգամանքների (մեղադրյալի փախուստը կանխելու, մեղադրյալի կողմից հանցանք կատարելը կանխելու համար, մեղադրյալի կողմից իր վրա օրենքով կամ դատարանի որոշմամբ դրված պարտականությունների կատարումն ապահովելու համար) հիմնավորում չի պահանջվում ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի սկզբնական կալանքի կամ այլընտրանքային խափանման միջոցի կիրառման դեպքում:

Ընդունում ենք, որ առաջին անգամ անձին կալանավորելու միջնորդության քննարկման ժամանակ մեղադրանքի ծանրությունը քրեական վարույթից մեղադրյալի խուսափելու հավանականությունը գնահատելու համար ունի կարեւոր նշանակություն եւ նման կարգավորումը ինքնին չի հակասում Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիային: Սակայն, կարծում ենք, Նախագծով նախատեսված կարգավորման պայմաններում իրավակիրառ պրակտիկան կընթանա մարդու իրավունքների խախտման սահմանագծով: Տեսության մեջ նույնպես նշվում է, որ թեև այս կարգավորումը ինքնին չի հակասում Եվրոպական դատարանի իրավական դիրքորոշմանը, այնուամենայնիվ ներպետական դատարաններն այս հարցում պետք է հնարավորինս զգուշավորություն ցուցաբերեն (4):

Ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործություններոի գործերով սկզբնական կալանքի հիմնավորման պահանջի բացակայությունը կասկածի տակ է դնում կալանավորման նկատմամբ դատական երաշխիքների իրական լինելը: Այսպես, ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործությունների գործերով սկզբնական կալանքի միջնորդությունը դատարանում քննարկելիս դատարանը պարտավոր է բավարարել միջնորդությունը հետեւյալ երկու պայմանների առկայության դեպքում՝ 1. եթե անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում է հարուցվել ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործություն կատարելու մեղադրանքով, 2. առկա է հիմնավոր կասկած այն մասին, որ մեղադրյալը կատարել է իրեն վերագրվող հանցանքը: Նշված պայմանների առկայության դեպքում կալանքի կիրառման դատական երաշխիքը դառնում է խիստ ձեւական, քանի որ դատարանն իրավունքի չունի մի կողմից՝ գնահատելու որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշման իրավական եւ փաստական հիմքերը (նշված հարցը կազմում է բուն արդարադատության առարկան), մյուս կողմից` նշված գործերով քննիչը պարտավոր չէ հիմնավորել խափանման միջոց կիրառելու միջնորդությունը: Քննարկվող դրույթը գործնականում կարող է «խրախուսել» վարույթն իրականացնող մարմնին խափանման միջոցի կիրառման անհրաժեշտությունը հիմնավորելու պարտականությունից խուսափելու նկատառումներից ելնելով՝ անձի նկատմամբ արհեստականորեն, առանց բավարար հիմքերի քրեական հետապնդում հարուցել ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործությունների համար քրեական պատասխանատվություն նախատեսող հոդվածներով: Այս դեպքում քրեական հետապնդման մարմինը գիտակցում է, որ ո՛չ պաշտպանության կողմը, ո՛չ էլ դատարանն այդ փուլում իրավասու չեն անդրադառնալ մեղադրանքի իրավական եւ փաստական հիմքերին: Ուստի, այս պարագայում դատական երաշխիքները եւ պաշտպանության կողմի իրավունքների իրականացումը դառնում են ոչ իրական:

Ի դեպ, հանցանքի ծանրության հիման վրա անձին առաջին անգամ կալանավորելու կողմնակից դատավարագետները ցուցաբերում են հակասական մոտեցումներ: Այսպես, Դ. Ավետիսյանը մի կողմից նշում է, որ հանցանքի ծանրությունը որպես կալանավորման կիրառման հիմք դիտելը համարվում է իրավաչափ, այն թելադրված է հանցագործությունների քննության արդյունավետությամբ, արագությամբ և նման հանցագործությունների առավել բարձր վտանգավորությամբ, մյուս կողմից նշում է, որ թեև կալանքի կիրառման հիմքերի հիմնավորում չի պահանջվում ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործությունների դեպքերում, սակայն դատարանը պետք է հիմնավորի, թե իվերջո ինչու հնարավոր չէ հասնել կալանքի կիրառման նպատակին այլ միջոցներով: Այնուհետև հեղինակը եզրակացնում է, որ Նախագիծը վարույթն իրականացնող մարմնին չի ազատել հիմնավորման պարտականությունից (5) : Նախագծում առկա կարգավորումների պարագայում անհասկանալի է, դատարանը ինչպես կարող է հիմնավորել այլընտրանքային խափանման միջոցներով կալանքի նպատակին հասնելու անհնարիունությունը, երբ օրենսդրությամբ նախատեսված չէ բուն կալանքի նպատակը: Խափանման միջոցի նպատակներն ընդհանուր են ինչպես կալանքի, այնպես էլ այլընտրանքային խափանման միջոցների համար:

Իսկ քննարկվող իրավիճակում կալանք կիրառելիս առհասարկ հնարավոր չէ հիմնավորել այլընտրանքային խափանման միջոցներով կալանքի նպատակների հասնելու անհնարինությունը, քանի որ օրենսդիրը իսկզբանե դրել է այն գաղափարը, որ ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործությունների վարույթով առաջին անգամ կալանքի կիրառելիս չպետք է ներկայացվեն դրա հիմնավորումները, ուստի և դրանից բխող իրավաչափ նպատակը: Բացի այդ, գործնականում դժվար է ներկայացնել մի իրավիճակ, երբ կոնկրետ դեպքում մեղադրյալի նկատմամբ հնարավոր չլինի կիրառել այլընտրանքային խափանման միջոցի որևէ տեսակ: Այսպես, անձի նկատմամբ հնարավոր է կիրառել բացակայելու արգելը, իսկ եթե բացակայելու արգելքը կիրառելը հնարավոր չէ, քանի որ մեղադրյալը չունի անձը հաստատող փաստաթուղթ, ապա նրա նկատմամբ հնարավոր է կիրառել գրավ, իսկ եթե գրավ կիրառելը հնարավոր չէ, քանի որ մեղադրյալը չունի գույք, ապա նրա նկատմամբ առավելապես հնարավոր է կիրառել վարչական հսկողություն, քանի որ մեղադրյալը կարող է շաբաթը երեք անգամ գրանցվել դատարանի որոշման մեջ նշված վայրի ոստիկանության մարմնում, իսկ եթե մեղադրյալի՝ ոստիկանություն ներկայանալը ֆիզիկապես հնարավոր չէ, ապա մեղադրյալի նկատմամբ կարելի է կիրառել տնային կալանք:

Այսպիսով, գործնականում դժվար է հիմնավորել կալանքի իրավաչափության առաջին պայմանի՝ այլընտրանքային խափանման միջոցների կիրառման անհնարինությունը: Նման կարգավորման պարագայում առարկայազուրկ է դատարանից և վարույթն իրականացնող մարմնից պահանջել, որպեսզի հիմնավորի այլընտրանքային խափանման միջոցներով կալանքին նպատկին հասնելու անհնարինությունը:

Նախագծի նման կարգավորումը չի բխում նաեւ ՀՀ քր. դատ. օր-ի հայեցակարգի 1.17.-րդ կետով սահմանված ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության զարգացման հայեցակարգային այն ուղղությունից, ըստ որի՝ պետք է վերանայել դատավարական հարկադրանքի միջոցների, մասնավորապես, ձերբակալման և կալանավորման կիրառման հիմքերը, պայմանները և ընթացակարգերը` ուղղված դրանց օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության արդյունավետության բարձրացմանը:

Կարծում ենք՝ պետք է պահպանել ՀՀ իրավական համակարգում ձեւավորված կալանավորման կիրառման հետեւյալ իրավական չափորոշիչները. քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի` կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու միջնորդության քննարկման արդյունքներով դատարանը` ա) պետք է արձանագրի հիմնավոր կասկածի առկայությունը կամ բացակայությունը, բ) պետք է պարզի կալանավորման մյուս պայմանների առկայությունը, գ) այն դեպքում, երբ դատարանը կհանգի այն հետևությանը, որ վարույթն իրականացնող մարմնի ներկայացրած նյութերը բավարար են արձանագրելու, որ առկա է անձի կողմից հանցագործություն կատարած լինելու հիմնավոր կասկած, և, միաժամանակ, կալանավորման մյուս պայմանները նույնպես առկա են, ապա պետք է կայացնի հիմնավորված և պատճառաբանված որոշում :

3. Նախագծի 295-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ խափանման միջոց կիրառելու և կիրառված խափանման միջոցի ժամկետը երկարացնելու միջնորդության քննության արդյունքում դատարանը մերժում է միջնորդությունը, եթե հանգում է հետևության, որ անձի ձերբակալման ընթացքում թույլ են տրվել օրենքի կոպիտ խախտումներ։ Նախագծի 13-րդ գլխում ձերբակալման ընթացակարգի, ձերբակալված անձի նվազագույն իրավունքների ապահովման առումով սահմանված են մի շարք պահանջներ, որոնցից որևէ մեկի ձևական չպահպանումը դատարանը կարող է գնահատել օրենքի կոպիտ խախտում ու նույնիսկ կալանքի կիրառման հիմքերի առկայության դեպքում մերժել խափանման միջոց կիրառելու մասին միջնորդությունը: Մարդու իրավունքների խախտման տեսանկյունից քննարկվող դրույթը մարգինալ է, քանի որ ձերբակալման ընթացքում թույլ տրված կոպիտ խախտումների հիման վրա խափանման միջոցի կիրառման բացառումը կարող է հանգեցնել քրեական վարույթի մասնավոր մասնակիցների օրինական շահերի խախտումներին, օրինակ՝ խափանման միջոցի կիրառումը պայմանավորված է տուժողի անվտանգության ապահովման անհրաժեշտությամբ:

Կարծում ենք՝ ձերբակալման ընթացքում թույլ տրված կոպիտ խախտումների դեմ իրավական պաշտպանության միջոցների, այդ թվում՝ ձերբակալման 72 ժամվա ընթացքում անձին կալանավորելու մասին որոշում չկայացնելու դեպքում անձին ազատ արձակելու հարցերի հավասարակշռված պատասխանները տրված են ՀՀ սահմանադրական եւ ՀՀ վճռաբեկ դատարանների իրավական դիրքորոշումներում: ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, հաշվի առնելով ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի սահմանադրաիրավական բովանդակությունը, այդ հոդվածի 3-րդ մասի իրավակարգավորման առարկան և նպատակը, 12.10.2009թ. ՍԴՈ-827 որոշմամբ սահմանել է, որ ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածը, այդ թվում` նաև դրա 3-րդ մասում ամրագրված դրույթը չի սահմանում «ձերբակալման» և «կալանավորման» ինստիտուտների կիրառման, ձերբակալման կամ կալանավորման մասին իրավասու մարմինների կողմից անհրաժեշտ որոշումներ կայացնելու հաջորդականությունը, ձերբակալումը չի դիտարկում որպես կալանավորման պարտադիր նախապայման և, հետևաբար, ձերբակալված լինելու փաստի բացակայությունը` որպես կալանավորումը բացառող հանգամանք: Միաժամանակ, քրեական գործի մինչդատական վարույթի փուլում վերահսկողական իր գործառույթն իրականացնելու նպատակով դատարանի կողմից կալանավորման վերաբերյալ ընդունված որոշումը ոչ թե անձին դատապարտող ակտ է, այլ արդյունավետ ու անաչառ արդարադատություն իրականացնելու, Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի, «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի պահանջների կատարումն ապահովող նախապայման:

Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ «ձերբակալում» և «կալանավորում» ինստիտուտների կիրառման պարտադիր հաջորդականության հնարավորությունը բացառվում է նաև այդ ինստիտուտների էության, նպատակների և կիրառման հիմքերի համատեքստում: «Ձերբակալում» և «կալանավորում» ինստիտուտների` օրենսդրությամբ սահմանված նպատակների և հիմքերի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրահանգել, որ այդ ինստիտուտներն ունեն ինքնուրույն բովանդակություն, հետապնդում են միմյանցից ըստ էության տարբերվող նպատակներ, ունեն կիրառման միմյանցից էապես տարբերվող հիմքեր:

Դրանցից յուրաքանչյուրն օրենսդիրն ընտրել է որպես ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 1-ին մասում մատնանշված առանձին նպատակների հասնելու ինքնուրույն դատավարական միջոցներ, որոնք կիրառվում են տարբեր հիմքերի առկայության դեպքում: Հետևաբար, դրանցից յուրաքանչյուրն առանց որևէ փոխպայմանավորվածության, փոխկապակցվածության և հաջորդականության, ինքնուրունաբար կարող է կիրառվել, երբ առկա են դրանով հետապնդվող նպատակները և կիրառման համար անհրաժեշտ հիմքերը: Հետախուզման մեջ գտնվող մեղադրյալի պարագայում, երբ կալանավորման հիմքերն առավել ակնհայտ են և ոչ վիճահարույց, կալանավորումը, ըստ էության, այն համարժեք իրավաչափ միջոցն է, որն անհրաժեշտ է կալանավորմամբ հետապնդվող նպատակին հասնելու համար:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը 18.12.2009թ. որոշմամբ անդրադարձել է ձերբակալման օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության, կալանքի եւ ձերբակալման հարաբերակցության հարցերին: Այսպես՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը որոշման 18-րդ կետում նշել է, որ ձերբակալման օրինականությունը չի կարող դուրս մնալ դատական վերահսկողության շրջանակից, և հարկադրանքի այդ միջոցի կիրառման ընթացքում թույլ տրված խախտումները պետք է արժանանան համարժեք իրավական գնահատականի և հանգեցնեն համարժեք իրավական հետևանքների: Հակառակ դեպքում, կխախտվի ձերբակալվածի` իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցի իրավունքը: Ուստի կալանավորման միջնորդությունը քննելիս ձերբակալման ընթացակարգի խախտման փաստ հայտնաբերելու յուրաքանչյուր դեպքում դատարանը պարտավոր է ձեռնարկել Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված համապատասխան միջոցներ:

Ձերբակալման առավելագույն ժամկետի խախտման պարագայում այդ միջոցները պետք է հանգեն հետևյալին.
ա) 72-ժամյա ժամկետի խախտման փաստի արձանագրում,
բ) ՀՀ քր. դատ. օր.-ի 360.1 հոդվածի հիման վրա լրացուցիչ որոշման կայացում, կամ խախտումն ակնհայտ և կոպիտ լինելու դեպքում ՀՀ քր. դատ. օր.-ի 184-րդ հոդվածի 1-ին մասի հիման վրա քրեական գործ հարուցելու միջնորդությամբ դատախազին դիմում,
գ) անօրինական ձերբակալման համար փոխհատուցում ստանալու պահանջով ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարան դիմելու ընթացակարգի պարզաբանում:

Ի դեպ, Նախագծում ձևական մոտեցում է դրսևորվել նաև մինչդատական ակտի դատական վիճարկման վարույթի արդյունքների նկատմամբ: Մասնավորապես, Նախագծի 311-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ ամեն դեպքում, մինչդատական ակտի դեմ բերված բողոքը բավարարվում է, եթե վարույթի հանրային մասնակիցը չի ներկայացրել դատարանի պահանջած նյութերը: Փաստորեն բողոքը մեխանիկորեն բավարարվում է, եթե վարույթի հանրային մասնակիցը դատարանի պահանջով չի ներկայացնում համապատասխան նյութեր: Օբյեկտիվորեն հարց է ծագում, թե օրինական ու հիմնավոր մինչդատական ակտի դեմ (որով դատավարության մասնակցի որևէ իրավունք չի խախտվել) բերված բողոքը նշված ձևական հիմքով բավարարելով, դատարանն ինչպե՞ս է վարույթի հանրային մասնակցի վրա անձի իրավունքների խախտումը վերացնելուն ուղղված կոնկրետ վարութային ակտեր կայացնելու (կատարելու) պարտականություն սահմանելու:

Կարծում ենք, Նախագծի քննարկվող կարգավորումը անընդունել է եւ այն կարելի է փոխարինել վարչական դատավարությունում առկա այն մոտեցմամբ, ըստ որի վարչական մարմինը պարտավոր է ներկայացնել իր տիրապետության ներքո գտնվող գրավոր ապացույցները: Այսպես, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրիք 44-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ եթե կողմի պնդմամբ գրավոր ապացույցը գտնվում է հակառակ կողմի կամ գործին մասնակից չհանդիսացող այլ անձի տիրապետության ներքո, ապա կողմը միջնորդում է դատարանին` կարգադրելու ապացույց տիրապետող անձին ներկայացնելու գրավոր ապացույցը: Միջնորդության մեջ մատնանշվում է այն փաստը, որի ապացուցման համար պահանջվում է գրավոր ապացույցը: Եթե ապացույցը տիրապետող հակառակ կողմը չի կատարում ապացույցը ներկայացնելու վերաբերյալ դատարանի կարգադրությունը, ապա միջնորդող կողմի ներկայացրած չվավերացված պատճենը կարող է համարվել հավաստի: Այն դեպքերում, երբ միջնորդող կողմը պատճենը չի ներկայացրել, նրա ցուցմունքում արված պնդումները փաստաթղթի բովանդակության մասին դատարանը կարող է համարել հավաստի:

Քրեական դատավարությունում կարելի է նախատեսել, որ վարույթի հանրային մասնակիցը պարտավոր է ներկայացնելու իր տիրապետության ներքո գտնվող գրավոր նյութերը, եթե դրանք անհրաժեշտ են բողոքաբերին՝ բողոքում նշված փաստերն ապացուցելու եւ բողոքարկման իրավունքն արդյունավետ իրականացնելու համար: Եթե վարույթն իրականացնող մարմինը չի ներկայացնում իր տիրապետության ներքո եղած նյութերը, ապա բողոքաբերի կողմից նշված փաստերը կարող են դատարանի կողմից համարվել հավաստի:

Այսպիսով, Նախագծում պետք է հետեւողականորեն պահպանել ՀՀ քր. դատ. նոր օր-ի հայեցակարգում սահմանված՝ անձի իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության երաշխիքների ամրապնդման, դատական վերահսկողության ինստիտուտի ուժեղացման ու հստակեցման գաղափարը եւ խուսափել այնպիսի դրույթներից, որոնք սահմանային են քրեական վարույթի մասնավոր մասնակիցների իրավունքների խախտմանը կամ խիստ ձեւականացված պահանջներ են դնում քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների առջև:

 Հոդվածի հղումները ստորև՝ 

1. Ղամբարյան Ա. Քրեական դատավարության ռազմավարության հայեցակարգը: «Օրինականություն», 2011, թիվ 63, էջեր 7-10

2. Ղամբարյան Ա. Մինչդատական վարույթի բարեփոխումները ՀՀ քրեական դատավարությունում. Գիտագործնական ձեռնարկ. Եր., «Օրենք և իրականություն», 2010. էջ 76:

3.  Այս մասին տե՛ս Ղամբարյան Ա., Բաղդասարյան Գ. Դատարանում նախաքննական ցուցմունքների հրապարակումը եւ ցուցմունքների դատական դեպոնացում: «Օրինականություն», 2013, թիվ 75, էջեր 37-47:

4. Մելքոնյան Դ. Խափանման միջոցների կիրառման առանձնահատկություններն ըստ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի: Պետություն և իրավունք, 2013, թիվ1/59/, էջ 64:

5.  Ավետիսյան Դ. Կալանավորման կիրառման իրավաչափության հիմնահարցերը ըստ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի: Պետություն և իրավունք, 2013, թիվ1/59/, էջ 76:

6. Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության հրատապ հիմնախնդիրները:  Գիտագործնական ձեռնարկ. Հեղ. խումբ` Դ.Ավետիսյան, Վ.Ենգիբարյան, Ա.Թաթոյան, Ա.Վարդապետյան: ՀՀ դատավորների միություն: Գիտ. խմբ.` Դ.Ավետիսյան, Վ.Ենգիբարյան. – Եր. : «ՀՀ դատավորների միություն» հասարակական կազմակերպություն, 2012. էջ 80:

Իրավաբան.net