Մասնագիտությամբ իրավաբան Ներսես Աղաբաբյանն ավարտել է Հայաստանում ֆրանսիական համալսարան հիմնադրամը (բակալավր՝ 2009թ, մագիստրոս՝ 2011թ.), ունի մագիստրոսի կոչում Լոնդոնի համալսարանական քոլեջից (2012թ.), 2016 թվականից հանդիսանում է ՀՀ փաստաբանների պալատի անդամ: Հայաստանում իրավաբանական պրակտիկայով զբաղվում է 2009 թվականից, հեղինակել է 5 հոդված և մեկ գիրք՝ «Աշխատանքային իրավունք. Դատական պրակտիկա», որի 3-րդ հրատարակությունը լույս է տեսել 2021 թվականին:

Հոդվածում ներկայացված են հայկական իրավունքում գործադիր մարմնի (տնօրենի) կարգավիճակի վերաբերյալ խնդրահարույց հարցերը՝

1. արդյո՞ք կարելի է տնօրենին համարել աշխատող, և նրա նկատմամբ որքանո՞վ են կիրառելի աշխատանքային օրենսդրության նորմերը,
2. ինչպե՞ս մեկնաբանել կորպորատիվ ոլորտի օրենքների՝ տնօրենին վերաբերող դրույթները,
3. ի՞նչ հիմքերով կարելի է լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը:

Հոդվածում վերլուծվում են տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը, տնօրենի կարգավիճակի վերաբերյալ ՀՀ դատարանների իրարամերժ դատական պրակտիկան, ինչպես նաև առաջարկներ են արվում օրենսդրական ճանապարհով առկա խնդիրների հնարավոր լուծման վերաբերյալ:

Ամբողջական հոդվածը ներկայացնում ենք ստորև.

ՏՆՕՐԵՆԻ ԼԻԱԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԱԴԱՐՈՒՄԸ Եւ ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԱՆՍԿԶԲՈՒՆՔԱՅԻՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՊՐԱԿՏԻԿԱՆ

Բովանդակություն

Նախաբան
I. Տնօրենի իրավական կարգավիճակը
(1) Տնօրենը՝ որպես իրավաբանական անձի ներկայացուցիչ
(2) Տնօրենի իրավական կարգավիճակի երկակի բնույթը
(ա) Տնօրենի կորպորատիվ կապը
(բ) Տնօրենի պայմանագրային կապը
(3) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցի շուրջ իրավական քաղաքականությունը
(ա) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների արդյունավետ ամրագրման եղանակը
(բ) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների ամրագրման բարդությունը հայկական իրավունքում
II. Տնօրենի լիազորությունների դադարման մասին դատական պրակտիկան
(1) Տիտանյան v «ՀԿՈւԿ» ՓԲԸ
(2) Դատական պրակտիկայի վերանայումը
(ա) Հովհաննիսյան v «Ֆրանս-հայկական ՄՈՒԿ» հիմնադրամ
(բ) Մինասյան v «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ ՓԲԸ
(3) «Անհաջող» նախադեպերի հետևանքները
Եզրակացություն

Նախաբան

Հայկական իրավունքում տնօրենի կարգավիճակին անդրադառնալիս՝ ի հայտ են գալիս մի շարք հարցեր. (1) արդյո՞ք կարելի է տնօրենին համարել աշխատող, և նրա նկատմամբ որքանո՞վ են կիրառելի աշխատանքային օրենսդրության նորմերը, (2) ինչպե՞ս մեկնաբանել կորպորատիվ ոլորտի օրենքների՝ տնօրենին վերաբերող դրույթները, (3) ի՞նչ հիմքերով կարելի է լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը: Այս հարցերի շուրջ առկա է վճռաբեկ դատարանի մի քանի որոշում, որոնք կարելի է որակել չափազանց հակասական և անարդյունավետ: Բանը հասել է նրան, որ վճռաբեկ դատարանի կատարած օրենքի մեկնաբանությունների արդյունքում անհասկանալի է դարձել, թե ինչ պատճառաբանությամբ և ինչ իրավական հիմքերով է ընդհանրապես հնարավոր լուծել ընկերության և դրա տնօրենի միջև կնքված պայմանագիրը:

Հիշատակված հարցերի լիարժեք քննարկման նպատակով նախ կքննարկեմ տնօրենի իրավական կարգավիճակը (մաս I), իսկ ապա՝ տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցի շուրջ վճռաբեկ ատյանի դատական պրակտիկան (մաս II): 

1․ Տնօրենի իրավական կարգավիճակը

(1) Տնօրենը՝ որպես իրավաբանական անձի ներկայացուցիչ

Տնօրենն իրավաբանական անձի գործադիր մարմնի ղեկավարն է, որին, որպես կանոն, նշանակում է կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմինը: Տնօրենը նշանակվում է դեռ իրավաբնական անձի պետական գրանցման փուլում: Գրանցման մարմնին տնօրենի տվյալների ներկայացումն իրավաբանական անձի պետական գրանցման պայմաններից մեկն է: 

Պետք է արձանագրել, որ ՀՀ օրենսդրությունը չի նախատեսում տնօրենին գրանցումից հանելու որևէ ընթացակարգ. սրա փոխարեն նախատեսված է գործադիր մարմնին փոփոխելու ընթացակարգը, որի դեպքում նախորդ տնօրենին փոխարինում է հաջորդ տնօրենը: Այլ կերպ ասած՝ իրավաբանական անձը երբեք չի կարող լինել առանց տնօրենի: Պատճառն այն է, որ տնօրենն այն միակ կորպորատիվ մարմինն է, որն օրենքի ուժով օժտված է իրավաբանական անձին երրորդ անձանց հետ հարաբերություններում առանց լիազորագրի ներկայացնելու իրավունքով: Իրավաբանական անձն առանց տնօրենի չի կարող լինել գործունակ, քանի որ չի կարողանա կատարել որևէ իրավական նշանակություն ունեցող գործողություն: 

Այս հանգամանքը նաև արտացոլվում է աշխատանքային հարաբերություններում, որտեղ տնօրենը համարվում է աշխատողների հետ հարաբերություներում գործատուի ներկայացուցիչը (ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի (այսուհետ՝ ԱշխՕ) 27-րդ հոդ. 1-ին մաս):  

(2) Տնօրենի իրավական կարգավիճակի երկակի բնույթը

Տնօրեն նշանակված անձը մտնում է երկու տեսակի հարաբերությունների մեջ: Նախ՝ տնօրենը կորպորատիվ մարմին է: Իրավաբանական անձի մյուս կորպորատիվ մարմինների (այդ թվում՝ կառավարման բարձրագույն մարմնի) և տնօրենի միջև առաջանում են կորպորատիվ կապեր: Բացի դրանից՝ տնօրենի և նրա տնօրինությանը հանձնված իրավաբանական անձի միջև կնքվում է պայմանագիր, և նրանց միջև ստեղծվում է պայմանագրային կապ: Հերթով անդրադառնանք այս երկու կապերից յուրաքանչյուրին:    

(ա) Տնօրենի կորպորատիվ կապը 

Տնօրենը կորպորատիվ մարմին է, որը նշանակվում է կորպորատիվ ընթացակարգերով: Նրան նշանակում է իրավաբանական անձի կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմինը. սահմանափակ պատասխանատվությամբ և բաժնետիրական ընկերություններում դա ընդհանուր ժողովն է, հիմնադրամներում՝ հոգաբարձուների խորհուրդը, հասարակական կազմակերպություններում՝ ժողովը, պետական ոչ առևտրային կազմակերպություններում՝ լիազորված պետական մարմինը: Տնօրենին նշանակող մարմինը նաև իրավունք ունի դադարեցնելու նրա լիազորությունները և նշանակելու նոր տնօրեն: Ընդ որում, կորպորատիվ ոլորտի օրենքները տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցը կարգավորում են երեք տարբերակով՝ 

• Տարբերակ 1. Օրենքը սահմանում է, որ տնօրենին նշանակած մարմինն իրավասու է վաղաժամկետ դադարեցնել նրա լիազորությունները, ինչպես նաև նախատեսում է դրույթ այն մասին, որ տնօրենին նշանակած մարմինն իրավունք ունի ցանկացած ժամանակ լուծել նրա հետ կնքված պայմանագիրը: Նման կարգավորում են նախատեսում «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքը (67-րդ հոդ. 1-ին մասի 9-րդ կետ և 88-րդ հոդ. 5-րդ մաս) և «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքը (25-րդ հոդ. 1-ին մասի, 6-րդ կետ և 27-րդ հոդ. 5-րդ մաս): 

• Տարբերակ 2. Օրենքը սահմանում է, որ տնօրենին նշանակած մարմինն իրավասու է վաղաժամկետ դադարեցնել նրա լիազորությունները, սակայն այս դեպքում օրենքը լրացուցիչ չի հստակեցնում, որ տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը կարող է լուծվել ցանակացած ժամանակ: Կարգավորման այս եղանակն է օգտագործվել «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ըկերությունների մասին» ՀՀ օրենքում (36-րդ հոդ. 1-ին մասի գ) կետ) և «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքում (21-րդ հոդ. 2-րդ մասի 5-րդ կետ): 

• Տարբերակ 3. Օրենքը սահմանում է տնօրենի լիազորությունների դադարման հստակ հիմքեր: Նման լուծում է նախատեսված «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքում (16-րդ հոդ. 3-րդ մաս): Այս օրենքի համաձայն՝ տնօրենի լիազորությունների դադարման հիմք է, օրինակ՝ ավելի քան երեք օր անընդմեջ անհարգելի պատճառով աշխատանքի չներկայանալը, ՀՀ քաղաքացիության կորուստը և այլն:               

Տնօրենի լիազորությունները դադարեցնելու հարցը կարգավորող նշված երեք տարբերակները դիտարկելիս՝ կարող ենք եզրակացնել, որ մասնավոր շահերով գերակշռող ոլորտներում տնօրենի լիազորությունների դադարեցումը կատարվում է ավելի պարզ ընթացակարգով, քան հանրային ոլորտի իրավաբանական անձանց դեպքում, ինչը շատ տրամաբանական է, քանի որ մասնավոր իրավաբանական անձի սեփականատերը կամ հիմնադիրը առաջնորդվում է իր սեփական շահերով և նա պիտի ազատ լինի որոշելու՝ կարիքը կ՞ա շարունակելու համագործակցությունը գործող տնօրենի հետ, թե՞՝ ոչ: Մինչդեռ, հանրային ոլորտի իրավաբանական անձանց դեպքում, իրավաբանական անձի հիմնադիրը պետք է առաջնորդվի ոչ թե իր անձնական, այլ հանրային շահերով: Հետևաբար՝ այս դեպքում անթույլատրելի է առաջնորդվել հիմնադրի քմահաճույքով, և պետք է հստակ ձևակերպել պատճառը, թե ինչու գործող տնօրենի հետ հարաբերությունները պետք է դադարեցվեն: «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդ. 3-րդ մասի կարգավորումը բխում է հենց այս տրամաբանությունից:  

Վերադառնալով հիշատակված երեք կարգավորման տարբերակներին՝ 1-ին և 2-րդ տարբերակների միջև տարբերությունը հստակ չէ: Չնայած որ կարգավորման 2-րդ տարբերակը չի պարունակում դրույթ, որ տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը կարող է լուծվել ցանկացած ժամանակ՝ տրամաբանական է, որ նման դրույթի առկայությունը պետք է ենթադրվի: Պատճառն այն է, որ տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը պայմանավորված է նրա հետ արդեն ստեղծված կորպորատիվ կապի առկայությամբ. տնօրենի հետ պայմանագիրը ստորագրվում է այն պատճառով, որ նա կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի կողմից նշանակվել է տնօրենի պաշտոնում: Սրանից հետևում է, որ եթե տնօրենի կորպորատիվ կապը խզվի, ինքնաբերաբար պետք է դադարի նաև նրա հետ կնքված պայմանագիրը: Այս առումով՝ տնօրենի կորպորատիվ կապն առաջնային է նրա պայմանագրային կապի նկատմամբ: Սրա մասին անուղղակիորեն նշում է նաև վճռաբեկ դատարանը Կարապետյան v «Կամուրջ» ՈՒՎԿ ՓԲԸ գործում: Այս գործով վեճի կողմերն են ընկերությունը և դրա վերստուգողը, սակայն վճռաբեկ դատարանի որոշման տրամաբանությունը լիովին կիրառելի է նաև տնօրենի պաշտոնը զբաղեցնող ֆիզիկական անձի նկատմամբ: Ծավալուն մեջբերում անենք վճռաբեկ դատարանի որոշումից.

«Բաժնետիրական ընկերության և … վերստուգողի միջև նախևառաջ ծագում են կորպորատիվ իրավահարաբերություններ, որոնք կարգավորվում են կորպորատիվ օրենսդրությամբ: [Սրանով] հանդերձ՝ [նրանց] միջև կարող են ծագել նաև կորպորատիվ իրավահարաբերություններից բխող այնպիսի իրավահարաբերություններ, որոնք կրում են ածանցյալ բնույթ և կոչված են ապահովելու … կորպորատիվ … իրավունքների և պարտականությունների իրականացումը։ Ածանցյալ իրավահարաբերության գոյությունը բացառապես պայմանավորված է հիմնական իրավահարաբերության առկայությամբ։

… ընկերության նկատմամբ ստանձնած … գործառույթները լիարժեք … իրականացնելու համար ընկերության և վերստուգողի միջև կարող են ծագել նաև աշխատանքային հարաբերություններ։ Այդուհանդերձ, վերստուգողի … հետ կնքվող աշխատանքային պայմանագիրը տարբերվում է ընկերության աշխատակիցների հետ աշխատանքային օրենսդրությամբ սահմանված կարգով կնքվող աշխատանքային պայմանագրերից, քանի որ այն ուղղված է բացառապես վերստուգողի՝ կորպորատիվ իրավահարաբերություններից բխող գործառույթի կազմակերպումն ու անխոչընդոտ իրականացումն ապահովելուն:

Հետևաբար, ընկերության և վերստուգողի միջև առկա կորպորատիվ-աշխատանքային համալիր իրավահարաբերությունները կարգավորվում են ինչպես կորպորատիվ, այնպես էլ աշխատանքային օրենսդրությամբ, ընդ որում՝ ԱշխՕ-ը կիրառելի է այնքանով, որքանով այն չի հակասում կորպորատիվ օրենսդրությամբ սահմանված հատուկ նորմերի պահանջներին:

… օրենսդիրը բաժնետիրական ընկերության վերստուգողի համար սահմանել է հատուկ իրավական կարգավիճակ՝ նրա պաշտոնավարման նախադրյալ դիտարկելով ժողովի կողմից վերջինիս ընտրությունը և սահմանափակելով պաշտոնավարումը երեք տարի ժամկետով։ Հետևաբար, ԱշխՕ 111-րդ հոդ. 5-րդ մասի հիմքով վերստուգողի հետ անորոշ ժամկետով աշխատանքային պայմանագրի կնքման իրավական հնարավորությունը բացակայում է, իսկ հակառակ եզրահանգումը կհակասի կորպորատիվ օրենսդրությամբ սահմանված հատուկ նորմի պահանջին։»

Տնօրենը, ինչպես և վերստուգողը, հանդիսանում է առանձին կորպորատիվ մարմին: Եթե առաջնորդվենք վճռաբեկ դատարանի այս տրամաբանությամբ, ընկերության հետ տնօրենի կորպորատիվ կապը նրա հիմնական կապն է, իսկ պայմանագրային կապը՝ ածանցյալը: Առաջինը պայմանավորում է երկրորդը, և առաջնային է նրա պայմանագրային կապի նկատմամբ: Հիմնական կապի խզումն անխուսախելիորեն հանգեցնելու է ածանցյալ կապի խզմանը:        

(բ) Տնօրենի պայմանագրային կապը

Բացի տնօրեն նշանակելու մասին որոշումից, որը կառավարման բարձրագույն մարմնի միակողմանի որոշումն է, տնօրենի հետ նաև կնքվում է պայմանագիր: Այս պայմանագրի կողմերն են տնօրենը և իրավաբանական անձը, որի տնօրինությունը նա ստանձնում է: 

Ինչպես արդեն նշվեց, իրավաբանական անձի անունից հանդես եկող սուբյեկտը հենց տնօրենն է: Տնօրենի հետ պայմանագրի երկու կողմում ստորագրող անձանց համընկումից խուսափելու նպատակով կորպորատիվ օրենքները տնօրենի հետ պայմանագրի կնքման համար սահմանում են լրացուցիչ կանոններ, որոնց համաձայն՝ հատկապես տնօրենի և իրավաբանական անձի միջև պայմանագիրը կնքելու ժամանակ իրավաբանական անձի անունից այդ գործողությունը կատարում է օրենքով նախատեսված մեկ ուրիշ անձ: Բաժնետիրական ընկերությունների դեպքում այդ անձն է խորհրդի նախագահը կամ խորհրդի լիազորած անձը, սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների դեպքում՝ ժողովի նախագահը կամ ժողովի լիազորած անձը, հիմնադրամների դեպքում՝ հոգաբարձուների խորհրդի  նախագահը կամ հոգաբարձուների խորհրդի լիազորած անձը: 

Կարևոր է պատասխանելը, թե ինչ իրավական բնույթ ունի տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը՝ աշխատանքային, թե՞՝ քաղաքացիաիրավական: Այս հարցի պատասխանը դատական պրակտիկան ուղղակիորեն չի տալիս, սակայն մեզ կրկին օգնության է հասնում Կարապետյանի գործը: Ընկերության և նրա վերստուգողի միջև կապը վերլուծելիս՝ վճռաբեկ դատարանը մեջբերում է ԱշխՕ 18-րդ հոդ. և 27-րդ հոդ. 1-ին մասը և հանգում հետևյալին.

«[ԱշխՕ 18-րդ հոդ. և 27-րդ հոդ. 1-ին մասից] … հետևում է, որ … աշխատանքային օրենսդրության իմաստով գործատուն … այն իրավաբանական անձն է, որն աշխատանքային պայմանագրի հիման վրա … կամ օրենքով սահմանված կարգով օգտագործում է քաղաքացիների աշխատանքը[:] [Հ]ետևաբար՝ «գործատու» եզրույթը չի կարող նույնացվել … իրավաբանական անձի առանձին մարմինների, այդ թվում ընկերության տնօրենի կամ բաժնետիրական ընկերության դեպքում՝ բաժնետերերի ընդհանուր ժողովի հետ:»

Պարզ ասած՝ վերստուգողի գործատուն ոչ թե նրան նշանակած ընդհանուր ժողովն է, այլ իրավաբանական անձը, տվյալ դեպքում՝ «Կամուրջ» ՈՒՎԿ ՓԲ ընկերությունը: Իսկ վերստուգողի հետ հարաբերություններում գործատուի ներկայացուցիչն է ընկերության տնօրենը: Սա շատ տրամաբանական է, քանի որ ընկերության ընդհանուր ժողովը ո՛չ իր լիազորությունների ծավալով, ո՛չ իր գործունեության կազմակերպման եղանակով (օրինակ՝ գումարման ընթացակարգով և պարբերականությամբ) չի կարող համապատասխանել «գործատուի» կարգավիճակին: Գործատուն պետք է առօրյա և անմիջական կապ ունենա աշխատողի հետ, վերահսկի վրեջինիս գործողությունները և ամենօրյա վերահսկողության արդյունքում հնարավորություն ունենա գնահատելու նրա կատարած աշխատանքը: Այս չափանիշներին ընկերության ընդհանուր ժողովը չի համապատասխանում:

Ներկայացված վերլուծությունից հետևում է առաջին փաստարկը, թե ինչու տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը չի կարող համարվել սովորական աշխատանքային պայմանագիր: Եթե համարենք, որ ընկերության և տնօրենի միջև կնքված պայմանագիրը աշխատանքային պայմանագիր է, ապա ո՞վ է տնօրենի հետ հարաբերություններում ներկայացնում գործատուին, չէ՞ որ աշխատանքային հարաբերություններում գործատուի ներկայացուցիչը հենց տնօրենն է: Ինչպես հետևում է Կարապետյանի գործի տրամաբանությունից, տնօրենի հետ հարաբերություններում ընկերության ընդհանուր ժողովը չի կարող ստանձնել տնօրենի գործատուի դերը: Երկրորդ փաստարկը. այն հանգամանքը, որ տնօրենը գործատուի ներկայացուցիչն է, անհնարին է դարձնում տնօրեն—գործատու հարաբերություններում ԱշխՕ բազմաթիվ կարևոր դրույթների գործնական կիրառումը: Օրինակ՝ անհասկանալի է, թե գործատուն ինչպես պետք է նախաձեռնի տնօրենի հետ աշխատանքային պայմանագրի լուծումը ԱշխՕ 113-րդ հոդվածի հիման վրա: Տնօրենը չի կարող գործատուի անունից նախաձեռնել իր հետ կնքված պայմանագրի լուծումը: Անհասկանալի է նաև, թե ինչպես պետք է գործատուն կարգապահական պատասխանատվության ենթարկի տնօրենին, քանի որ տնօրենը չի կարող պատասխանատվության ենթարկել ինքն իրեն: Երրորդ փաստարկը. ինչպես տեսանք, եթե ֆիզիկական անձը (վերստուգողը կամ տնօրենը) գործում է որպես կորպորատիվ մարմին, ապա նրա հետ առաջացող պայմանագրային հարաբերությունն ունի ածանցյալ բնույթ նրա առաջնային՝ կորպորատիվ հարաբերության, նկատմամբ: Կարապետյանի գործով վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ «… վերստուգողի … հետ կնքվող աշխատանքային պայմանագիրը տարբերվում է ընկերության աշխատակիցների հետ աշխատանքային օրենսդրությամբ սահմանված կարգով կնքվող աշխատանքային պայմանագրերից, քանի որ այն ուղղված է բացառապես վերստուգողի՝ կորպորատիվ իրավահարաբերություններից բխող գործառույթի կազմակերպումն ու անխոչընդոտ իրականացումն ապահովելուն»: Այս տրամաբանությամբ, տնօրենի հետ պայմանագիրը նույնպես կնքվում է նրա կորպորատիվ պարտականությունների կատարումն ապահովելու համար, և այդ պայմանագիրը չի կարող համարվել սովորական աշխատանքային պայմանագիր: Վերջապես, չորրորդ փաստարկը. ի տարբերություն սովորական աշխատողի, որի հաստիքը կարելի է կրճատել կամ որի աշխատանքային պայմանագիրը կարելի է լուծել առանց նրան փոխարինելու՝ տնօրենի հաստիքը չի կարող կրճատվել, իսկ նրա լիազորությունները կարող են դադարեցվել միայն գործող տնօրենին մեկ այլ անձով փոխարինելու եղանակով: 

Այս փաստարկները հուշում են, որ տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը կա՛մ ընդհանրապես չի կարող համարվել աշխատանքային պայմանագիր, կա՛մ էլ «յուրահատուկ» տեսակի (sui generis) աշխատանքային պայմանագիր է: «Յուրահատուկ» այն իմաստով, որ դրա նկատմամբ կիրառելի չեն ԱշխՕ բոլոր այն դրույթները, որոնք հակասում են համապատասխան կազմակերպաիրավական ձևը կարգավորող կորպորատիվ օրենսդրությանը: Այս երկրորդ մոտեցումը ավելի տրամաբանական է թվում, քանի որ անհիմն կլինի պնդելը, որ աշխատանքային օրենսդրության նորմերն ընդհանրապես կիրառելի չեն տնօրենների նկատմամբ: Ամենացայտուն օրինակն են ամենամյա նվազագույն արձակուրդի մասին կանոնները: Աշխատանք կատարող ցանկացած ֆիզիկական անձի նման՝ տնօրենը նույնպես հանգսատանալու կարիք ունի, ինչը նշանակում է, որ նա պետք է իրավունք ունենա օգտվելու ամենամյա նվազագույն արձակուրդի իրավունքից: Իր քննած գործերից մեկում վճռաբեկ դատարանը նույնպես հակված է եղել այս մոտեցմանը: Տիտանյան v «ՀԿՈւԿ» ՓԲԸ գործով վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է.

«… բաժնետիրական ընկերության և … տնօրենի միջև կնքված պայմանագիրն իր բնույթով չի հանդիսանում զուտ … աշխատանքային պայմանագիր, քանի որ այն չի կնքվում ԱշխՕ-ով նախատեսված գործատուի և աշխատողի միջև, սակայն կարող է պարունակել նաև աշխատանքային հարաբերություններին վերաբերող կարգավորումներ, [քանի որ] ֆիզիկական անձ գործադիր մարմնի և ընկերության միջև հարաբերություններում առկա են նաև աշխատանքային հարաբերությունների տարրեր:»

Այս ամենը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ հայկական իրավունքում տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը պետք է դիտարկվի որպես «յուրահատուկ» տեսակի (sui generis) աշխատանքային պայմանագիր: Իր հերթին, սա նշանակում է, որ տնօրենը չի կարող ընկալվել որպես սովորական աշխատող, քանի որ նա յուրահատուկ կարգավիճակ ունեցող կորպորատիվ մարմին է, և, ինչպես արդեն նշվեց, ԱշխՕ բազմաթիվ դրույթներ նրա նկատմամբ գործնականում չեն կարող կիրառվել:  

(3) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցի շուրջ իրավական քաղաքականությունը

Ցանկացած ոլորտի իրավական կարգավորում ենթադրում է այդ ոլորտում գործող անձանց շահերի գնահատում: Հնարավոր է, որ օրենսդիրը որոշ անձանց շահերը համարի առաջնային, և դրանց տրամադրի լրացուցիչ պաշտպանություն (երաշխիքներ): Այս լրացուցիչ երաշխիքները սովորաբար տրամադրվում են այլ անձանց հաշվին, որոնց շահերը համարվում են պակաս արժեքավոր և հետևաբար՝ ավելի ցածր իրավական պաշտպանության արժանի: Օրենսդիրը կարող է նաև ընտրել ոսկե միջինը՝ փորձելով հավասարակշռել նույնարժեք շահերի իրավական պաշտպանությունը: 

(ա) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների արդյունավետ ամրագրման եղանակը

Կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի՝ ցանկացած ժամանակ տնօրենի լիազորությունները դադարեցնելու իրավունքի առկայության պարագայում հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք տնօրենը պետք է ունենա իր շահերի պաշտպանության որևէ հնարավորություն: Սա իրավական քաղաքականության հարց է, որի պատասխանը պետք է տրվի՝ կշեռքի նժարներին դնելով կողմերի հակադրվող շահերը: Սկզբունքորեն հնարավոր է հարցի լուծման երկու տարբերակ: 

Լուծման առաջին տարբերակի դեպքում տնօրենի շահերը ստորադասվում են իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին: Կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի կողմից իր հայեցողությամբ տնօրենի լիազորությունները դադարեցնելու դեպքում, ինքնաբերաբար լուծվում է նաև տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը՝ առանց նրան վճարման ենթակա հատուցումների: Այս տարբերակը շատ նման է «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասով և «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 5-րդ մասով սահմանված լուծումներին: Այս իրավիճակում տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը կդիտարկվեն որպես համապատասխանաբար հիմնական և ածանցյալ կապեր, ինչպես դա արել է վճռաբեկ դատարանը Կարապետյանի գործով որոշման մեջ: Այսինքն՝ լուծման առաջին տարբերակում, տնօրենի հետ պայմանագիրը գործում է այնքանով, որքանով նա հանդիսանում է ընկերության գործող տնօրեն, իսկ տնօրենի փոխարինման դեպքում նախկին տնօրենի հետ պայմանագիրն ինքնաբերաբար լուծվում է՝ առանց նրան վճարման ենթակա որևէ հատուցումների: 

Լուծման երկրորդ տարբերակի դեպքում օրենսդիրը կարող է տնօրենի շահերը չստորադասել իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին: Օրենսդիրը կարող է տնօրենին տրամադրել վերջինիս շահերի պաշտպանությունն ապահովող լրացուցիչ երաշխիքներ՝ հաշվի առնելով, որ նա հարաբերությունների թույլ կողմն է, և նրա կորպորատիվ լիազորությունները կարող են ցանկացած պահի դադարեցվել: Այս դեպքում ինչպե՞ս է նպատակահարմար օրենսդրության մեջ ամրագրել տնօրենի շահերը պաշտպանող լրացուցիչ երաշխիքները: 

Ինչպես ներկայացվեց վերը, տնօրենի իրավական կարգավիճակն ունի երկակի բնույթ և բաղկացած է կորպորատիվ և պայմանագրային կապերից: Պետք է պատասխանել, թե այս կապերից որ մեկի ոլորտում է նպատակահարմար տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների ամրագրումը: Կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի՝ տնօրենին փոխարինելու իրավունքի սահմանափակումը անարդյունավետ լուծում կլինի հիմնականում երկու պատճառով: Առաջին հերթին՝ իրավաբնական անձի սեփականատերերը պետք է հնարավորություն ունենան ցանկացած ժամանակ փոփոխելու իրավաբանական անձի տնօրենին: Այդ հնարավորությունը չպետք է սահմանափակված լինի որևէ նախապայմանով: Հակառակ դեպքում կխախտվի սեփականատերերի՝ ձեռնարկատիրական գործունեության ազատության և իրենց գույքն ազատ կառավարելու իրավունքը: Երկրորդ հերթին՝ իրավաբանական անձի կառավարման բարձրագույն մարմնի ժողովների բնույթն այնպիսին է, որ դրանց ժամանակ հնարավոր չէ քննարկել նեղ իրավաբանական հարցեր և ծանրութեթև անել տնօրենին վճարման ենթակա փոխհատուցման չափը: Այդ մարմնի անդամների մեծամասնությունը սովորաբար չունի բավարար իրավաբանական գիտելիքներ, իսկ որոշումներն ընդունվում են քվեարկությամբ՝ առանց լրացուցիչ հիմնավորումներ բերելու անհրաժեշտության: Որոշումներ կայացնելիս՝ կառավարման բարձրագույն մարմինն առաջնորդվում է ոչ թե իրավաբանական հստակ լուծումներ տալու, այլ իրավաբանական անձի ծավալած գործունեությունը զարգացնելու և արդյունավետ կառավարելու նպատակադրմամբ:

Տնօրենին լրացուցիչ երաշխիքների տրամադրման նախընտրելի եղանակն է դրանց ամրագրումը տնօրենի պայմանագրային կապի ոլորտում: Տնօրենին այս եղանակով լրացուցիչ երաշխիքների տրամադրումը կնշանակի, որ կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը պետք է դիտարկվեն ոչ թե որպես հիմնական և ածանցյալ կապեր (ինչպես դա արել է վճռաբեկ դատարանը Կարապետյանի գործով), այլ ինքնուրույն կապեր, որոնցից մեկի՝ կորպորատիվ կապի, դադարումը ինքնաբերաբար չի հանգեցնում մյուսի՝ պայմանագրային կապի, դադարմանը: Այլ կերպ ասած՝ տնօրենի պայմանագրի լուծման հարցը պետք է որոշվի ոչ թե կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի կողմից՝ կորպորատիվ հարաբերությունների դաշտում, այլ իրավաբանական անձի կողմից՝ պայմանագրային հարաբերությունների դաշտում. տնօրենի հատուցման հարցը կտարանջատվի նրա կորպորատիվ լիազորությունների դադարեցման հարցից և կդրվի իրավաբանական անձի ուսերին: Ընդ որում, իրավաբանական անձին այս հարցում ներկայացնելու է նախկին տնօրենին փոխարինած նոր տնօրենը: Օրենքը կարող է տարբեր եղանակներով պաշտպանել նախկին տնօրենի շահերը պայմանագրային դաշտում՝ պայմանագրի լուծման համար նվազագույն ծանուցման ժամկետ սահմանելով, ընկերության կողմից միանվագ վճար կատարելու պահանջով (որը կարող է կախված լինել տնօրենի ամսական աշխատավարձից), և այլն: Նման լուծումը մի կողմից կապահովի տնօրենի շահերի լրացուցիչ պաշտպանությունը, մյուս կողմից՝ հնարավորինս քիչ կսահմանափակի իրավաբանական անձի սեփականատերերի կորպորատիվ իրավունքները:

Այսպիսով, տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցը կարող է լուծվել երկու ընդունելի եղանակով՝ (1) տնօրենի շահերը ստորադասելով իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին, որի դեպքում օրենքը տնօրենին չի տրամադրի որևէ լրացուցիչ իրավունքներ, կամ (2) կողմերի շահերի հավասարակշռման եղանակով, որի դեպքում նախընտրելի է տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքներն ամրագրել նրա և իրավաբանական անձի միջև առաջացած պայմանագրային կապի ոլորտում: 

(բ) Տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների ամրագրման բարդությունը հայկական իրավունքում

Տնօրենի շահերի պաշտպանության համար լրացուցիչ երաշխիքների ամրագրման հիմնական բարդությունն այն է, որ հայկական իրավունքը հստակ չի տարանջատում տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը, ինչպես որ դա ներկայացվել է այս հոդվածի առաջին մասի 2-րդ կետում: 

Անհստակությունը, առաջին հերթին, գալիս է օրենքում ստույգ տարանջատման բացակայությունից: Օրինակ՝ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքը (88-րդ հոդ. 5-րդ մաս) և «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքը (27-րդ հոդ. 5-րդ մաս) սահմանում են, որ կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմինն իրավունք ունի ցանկացած ժամանակ լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը: Նման կանոնը նույնացնում է կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը և երկուսի դադարեցման հարցը դնում է կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմնի վրա՝ անտեսելով այն հանգամանքը, որ տնօրենի հետ կնքված պայմանագրի կողմ է ոչ թե կորպորատիվ մարմինը, այլ իրավաբանական անձը: 

Այս առումով, նպատակահարմար է անդրադառնալ ՀՀ բանկային օրենսդրությանը, որտեղ օրենսդիրը որոշել է հատուկ երաշխիքներ նախատեսել բանկի տնօրենների համար: Այս երաշխիքները գործում են միայն բանկերի նկատմամբ և կիրառելի չեն այլ իրավաբանական անձանց դեպքում: «Բանկերի և բանկային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 2110-րդ հոդ. 5-րդ մասը նախատեսում է հետևյալ կանոնը. 

«Գործադիր տնօրենի լիազորությունները վաղաժամկետ կարող են դադարեցվել … լիազորությունների մնացած ժամանակահատվածի, իսկ եթե այդ ժամանակահատվածը մեկ տարուց ավելի է, ապա մեկ տարվա համար սահմանված աշխատավարձը բանկի կողմից նրան փոխհատուցելու պայմանով: Բանկն իրավունք ունի գործադիր տնօրենի պաշտոնից ազատված անձից հետ պահանջելու … նրան փոխհատուցված աշխատավարձը՝ դատարանում ապացուցելով գործադիր տնօրենի կողմից պաշտոնեական պարտականությունների թերացման փաստը»:

Այս կանոնի ձևակերպումն անհաջող է: Մի կողմից՝ հստակ է, որ տնօրենի փոխհատուցման հարցը պայմանագրային բնույթի է, քանի որ փոխատուցման գումարը կախված է պայմանագրի գործողության ժամկետից, տնօրենի աշխատավարձից, ինչպես նաև բանկը հնարավորություն ունի հետագայում իր վճարած գումարը հետ ստանալ, եթե ապացուցի, որ տնօրենը թերացել է իր պաշտոնեական պարտականությունները կատարելիս, այն է՝ խախտել է բանկի հետ կնքված պայմանագիրը: Մյուս կողմից՝ օրենսդիրը կրկին միահյուսել է տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը, քանի որ փոխհատուցման վճարումը (պայմանագրային հարց) դիտարկում է որպես տնօրենի լիազորությունների վաղաժամկետ դադարեցման (կորպորատիվ հարց) պայման: Հարց է ծագում, թե ինչ տեսակի պայմանի մասին է խոսքը՝ նախապայմանի (condition precedent), թե՞՝ հետագա պայմանի (condition subsequent): Եթե «պայման» բառն այստեղ ընկալվի որպես նախապայման, դա կնշանակի, որ բանկի տնօրենի լիազորությունները չեն կարող դադարեցվել, քանի դեռ բանկը չի վճարել տնօրենին հասանելիք փոխհատուցումը: Մեկնաբանման այս տարբերակի կիրառումը կնշանակի, որ բանկի տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքներն օրենսդիրն ամրագրել է կորպորատիվ կապի ոլորտում: Այս մեկնաբանման դեպքում, կորպորատիվ մարմնի լիազորության իրականացումը կախվածության մեջ է դրվելու իրավաբանական անձի գործողություններից, ինչն անթույլատրելի և անտրամաբանական է: Սա հաշվի առնելով՝ «Բանկերի և բանկային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 2110-րդ հոդ. 5-րդ մասում օգտագործված «պայման» բառը պետք է դիտարկվի բացառապես որպես հետագա պայման: Այսինքն՝ կորպորատիվ մարմինը պետք է ազատ լինի առանց որևէ նախապայմանների վաղաժամկետ դադարեցնելու տնօրենի լիազորությունները, սակայն դա անխուսափելիորեն պետք է հանգեցնի հետագա պայմանին՝ բանկի կողմից տնօրենին փոխհատուցում վճարելուն: Սա մեջբերված կանոնի միակ ողջամիտ մեկնաբանությունն է, քանի որ ակնհայտ է, որ բանկի տնօրենը չի կարող փոխհատուցման պահանջ ներկայացնել, քանի դեռ չեն դադարեցվել նրա կորպորատիվ լիազորությունները: Մեկնաբանման այս տարբերակի կիրառումը կնշանակի, որ օրենսդիրը բանկի տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցը լուծել է տնօրենի և բանկի պայմանագրային կապի դաշտում, ինչպես և առաջարկվում է այս հոդվածում:         

Նշեմ նաև, որ տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերի տարանջատման անհստակությունը գալիս է նաև վճռաբեկ դատարանի անսկզբունքային դատական պրակտիկայից: Հարցն այն է, որ ո՛չ Կարապետյան v «Կամուրջ» ՈՒՎԿ ՓԲԸ գործով որոշումն ընդունելուց առաջ, ո՛չ դրանից հետո վճռաբեկ դատարանը չի քննել իր վարույթում հայտնված գործերը կարպորատիվ և պայմանագրային կապերի տարանջատման տրամաբանությամբ: Տնօրենի և իրավաբանական անձի մասնակցությամբ մնացած գործերում վճռաբեկ դատարանն այս կապերը չի զատել, և դատական որոշումների պատճառաբանական մասերն ընթերցելիս հիմնականում անհասկանալի է, թե վճռաբեկ դատարանի վերլուծությունը տնօրենի ո՞ր կապին է վերաբերում՝ կորպորատիվ, թե՞՝ պայմանագրային: 

* * *

Վճռաբեկ դատարանը, մի քանի հակասական որոշումներ կայացնելուց հետո, վերջիվերջո եզրակացրել է, որ տնօրենը պետք է ունենա իրավունքների պաշտպանության լրացուցիչ երաշխիքներ: Օրենսդրական հստակ կարգավորման բացակայության պայմաններում, վճռաբեկ դատարանն այդ երաշխիքները կիրառել է տնօրենի կորպորատիվ կապի ոլորտում՝ խառնաշփոթ ստեղծելով տնօրենի լիազորությունների դադարման հարցի շուրջ և խաթարելով իրավաբանական անձանց սեփականատերերի շահերը:    

2․ Տնօրենի լիազորությունների դադարման մասին դատական պրակտիկան

Տնօրենի լիազորությունների դադարման վերաբերյալ վճռաբեկ դատարանը մինչև օրս ընդունել է երեք որոշում, որոնք ոչ միայն հակասում են միմյանց, այլ նաև անլուծելի խնդիրներ են ստեղծում իրավունքը կիրառողների համար: Ստորև կներկայացնեմ այդ որոշումները:

(1) Տիտանյան v «ՀԿՈւԿ» ՓԲԸ   

Տիտանյան v «ՀԿՈւԿ» ՓԲԸ գործում բաժնետիրական ընկերության ընդհանուր ժողովն առանց որևէ հիմնավորման դադարեցրել է ընկերության տնօրենի լիազորությունները և լուծել նրա հետ կնքված աշխատանքային պայմանագիրը: Հայցվոր տնօրենը պնդում էր, որ իր հետ կնքված պայմանագիրը պետք է լուծվեր ԱշխՕ 113-րդ հոդվածի հիմքերից որևէ մեկով: Վճռաբեկ դատարանն այս գործով արձանագրել է, որ ընկերության տնօրենը չի կարող համարվել ընկերության սովորական աշխատող, և ԱշխՕ-ի դրույթները կիրառելի են տնօրենի նկատմամբ այնքանով, որքանով դրանք չեն հակասում «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքին: Վճռաբեկ դատարանը եզրակացրել է, որ.

«… ԱշխՕ-ը չի պարունակում [տնօրենի] հետ աշխատանքային հարաբերությունների ծագման կամ դադարման վերաբերյալ որևէ դրույթ, իսկ բաժնետիրական ընկերության գործադիր մարմնի ձևավորման հետ կապված հարաբերությունները կարգավորվում են «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքով: 

… ընկերության սեփականատերը … պետք է օժտված լինի որոշակի իրավազորություններով, որոնք վերջինիս հնարավորություն կտան իր տնտեսական գործունեությունն առավել արդյունավետորեն իրականացնելու և … ընկերությունում իր ներդրած գույքը հնարավորինս ռացիոնալ օգտագործելու նպատակներով … ինչպես նշանակել (ընտրել) ընկերության [տնօրեն], … այնպես էլ անհրաժեշտության դեպքում դադարեցնել [նրա] հետ … հարաբերությունները:

… տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը վաղաժամկետ լուծելու … հնարավորությունը բխում է … ընկերության բաժնետերերի շահերից, իսկ [դրա] անհրաժեշտությունը կարող է պայմանավորված լինել … պատճառներով, որոնց սպառիչ և ամբողջական ցանկը հնարավոր չէ նախապես սահմանել:»

Այս գործով հայցվոր Տիտանյանը հետագայում դիմել է սահմանադրական դատարան՝ փորձելով վիճարկել «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը: Սահամանդրական դատարանը 28.10.2016-ի թիվ ՍԴՈ-1316 որոշմամբ եզրակացրել է, որ տնօրենի հետ պայմանագրի լուծման պարզեցված կարգի սահմանումն արդարացված է և բխում է տնօրենի յուրահատուկ կարգավիճակից: Դեռ ավելին՝ սահմանադրական դատարանի կարծիքով՝ նույն տրամաբանությունը կիրառելի է նաև սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների տնօրենների նկատմամբ՝ չնայած այն հանգամանքին, որ «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ըկերությունների մասին» ՀՀ օրենքում բացակայում է հատուկ դրույթ այն մասին, որ ընկերության ընդհանուր ժողովն իրավունք ունի ցանկացած ժամանակ լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը: Այսինքն՝ սահմանադրական դատարանը համարել է, որ ցանկացած ժամանակ տնօրենի հետ պայմանագրի լուծման հնարավորությունն ինքնին ենթադրվում է՝ անկախ նրանից, թե դրա մասին հատուկ նշված է օրենքում, թե՝ ոչ: 

Տիտանյանի գործից հետևում է, որ տնօրենի շահերը ստորադաս են իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին, և օրենսդիրը չի նախատեսել տնօրենի շահերի պաշտպանության որևէ մեխանիզմ: Ինչպես արդեն նշվել է վերը, այս լուծումը կարող է համարվել տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցի ընդունելի լուծումներից մեկը: 

(2) Դատական պրակտիկայի վերանայումը

Այս հարցի շուրջ դատական պրակտիկայի վերանայման սաղմը դրվել է դեռևս սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1316 որոշմամբ: Ինչպես տեսանք, սահմանադրական դատարանը համարել է, որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը համապատասխանում է Սահմանադրությանը, իսկ տնօրեն Տիտանյանի հետ պայմանագիրը լուծվել է իրավաչափ հիմքով: Սրանով հանդերձ, սահմանադրական դատարանն անհրաժեշտ է համարել իր որոշման մեջ զետեղել հետևյալ միտքը. 

«Ընդունելով հանդերձ, որ նման իրավակարգավորումը գտնվում է օրենսդրի իրավասության շրջանակներում, հարկ է ընդգծել, որ այս ոլորտի աշխատանքային իրավահարաբերությունները կարգավորելիս անհրաժեշտ է նախատեսել լրացուցիչ ընթացակարգային երաշխիքներ` նման իրավահարաբերություններում հայտնված անձանց [այսինքն՝ տնօրենների] իրավունքների պաշտպանության համար:» 

Սահմանադրական դատարանը տնօրենի լիազորությունները ցանկացած ժամանակ դադարեցնելու կանոնի հետ խնդիր չի տեսել, սակայն, այնուամենայնիվ, օրենսդրին «խորհրդի կարգով» առաջարկել է լրացուցիչ կանոններ սահմանել՝ տնօրենների շահերը պաշտպանելու համար: Շատ դժվար է գնահատական տալ սահմանադրական դատարանի այս մտքերին, սակայն հակված եմ դրանք բնորոշել որպես դատական շաղակրատություն: Իրավունքի նորմը Սահմանադրությանը համապատասխանող համարելուց հետո սահմանադրական դատարանի խնդիրը չէ օրենսդրին «խորհուրդներ տալը»: Թվում է, թե սահմանադրական դատարանի որոշումից մեջբերված միտքը չէր կարող որևէ հետևանք ունենալ, սակայն հենց այս միտքն է եղել տնօրենի լիազորությունների դադարեցման մասին հստակ դատական պրակտիկայի վերանայման պատճառներից մեկը: Սա ակներև կլինի Մինասյան v «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ ՓԲԸ գործի վերլուծության ժամանակ, սակայն շարադրանքը պետք է սկսել Հովհաննիսյան v «Ֆրանս-հայկական ՄՈՒԿ» հիմնադրամ գործից:    

(ա) Հովհաննիսյան v «Ֆրանս-հայկական ՄՈՒԿ» հիմնադրամ

Դատական պրակտիկայի վերանայումը տեղի չի ունեցել միանգամից, այլ զարգացել է կամաց-կամաց: Ամենը սկսվել է Հովհաննիսյան v «Ֆրանս-հայկական ՄՈՒԿ» հիմնադրամ գործից, որտեղ փաստերը գրեթե համընկել են Տիտանյանի գործի փաստերին՝ այն տարբերությամբ, որ տվյալ դեպքում պատասխանողը ոչ թե առևտրային կազմակերպություն էր, այլ հիմնադրամ: Հովհաննիսյանի գործով վճռաբեկ դատարանը եզրահանգել է, որ Տիտանյանի գործով որոշումը կիրառելի չէ հիմնադրամների տնօրենների նկատմամբ՝ երկու հիմնական պատճառով:

Տարբերակման առաջին պատճառն էր, որ վճռաբեկ դատարանի համոզմամբ՝ հիմնադրամները չեն ծավալում տնտեսական գործունեություն: Երկրորդ պատճառն էր, որ «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 5-րդ մասը, ի տարբերություն «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասի, նախատեսում է, որ հիմնադրամի կառավարչի պայմանագիրը լուծվում է «օրենքով, հիմնադրամի կանոնադրությամբ և նրա հետ կնքված պայմանագրով սահմանված կարգով»: Հետևաբար, ստորին ատյանների դատարանները պարտավոր էին ստուգել՝ օրենքով, կանոնադրությամբ և պայմանագրով սահմանված կարգը պահպանվել է, թե՛՝ ոչ:

Վճռաբեկ դատարանի այս հիմնավորումները բացարձակ համոզիչ չեն: Նախ՝ հիմնադրամն ունի գույք, դրամական միջոցներ և կանոնադրական նպատակներ, որոնց համար պետք է օգտագործվի հիմնադրամի գույքը: Ակնհայտ է, որ հիմնադրամի գործունեությունը տնտեսական է, քանի որ կապված է տնտեսական բարիքների օգտագործման, կառավարման և բաշխման հետ: Ավելին՝ հիմնադրամը կարող է զբաղվել նաև ձեռնարկատիրական գործունեությամբ: Դա կարող է կատարվել ինչպես միջնորդավորված (առանձին առևտրային կազմակերպությունում մասնակցության միջոցով), այնպես էլ անմիջական եղանակով («Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 19-րդ հոդ.): Բացի դրանից՝ հիմնադրամի տնօրենը կառավարում է հիմնադրամի սեփականության ներքո գտնվող գույքը, որի արդյունավետ կառավարման հարցի շուրջ կարող են բազմաթիվ խնդիրներ առաջանալ, ճիշտ ինչպես առևտրային կազմակերպությունների դեպքում: Ինչ վերաբերում է վճռաբեկ դատարանի երկրորդ փաստարկին, ապա «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 5-րդ մասում տեղ գտած արտահայտությունն ընդամենը օրինականության սկզբունքի մասնավոր դրսևորում է: Այն հանգամանքը, որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը չի նշում, որ տնօրենի հետ պայմանագիրը պետք է լուծվի օրենքով, կանոնադրությամբ կամ պայմանագրով սահմանված կարգով, դեռևս չի նշանակում, որ ընդհանուր ժողովը կարող է ցանկացած ընթացակարգով լուծել տնօրենի պայմանագիրը: Բնական է, որ ժողովն իր լիազորություններն իրականացնելիս պետք է առաջնորդվի օրենքով, կանոնադրությամբ և պայմանագրով սահմանված ընթացակարգերով, եթե այդպիսիք առկա են: «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 5-րդ մասում փոքր-ինչ տարբերվող լեզվական ձևակերպումները չեն կարող լինել հիմնադրամների և բաժնետիրական ընկերությունների տնօրենների պայմանագրերի լուծման հարցի շուրջ տարբերակման պատճառ:

Հիմնադրամների տնօրենների համար վճռաբեկ դատարանի ներմուծած տարբերակումը հատկապես անտրամաբանական է, քանի որ ինչպես «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքը, այնպես էլ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքը հնարավորություն են տալիս տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը լուծել ցանկացած ժամանակ: ՀՀ օրենսդրությանը հայտնի են բազմաթիվ դեպքեր, երբ նույն բառերն ու արտահայտություները տարբեր իրավական ակտերում օգտագործվում են տարբեր իմաստներով, սակայն նման տարբերակման մասին իրավական ակտում սովորաբար ուղղակի նշում է արվում: Հնարավոր է, որ նման ուղղակի նշումը նաև բացակայի, որի դեպքում նույն հասկացությունները հնարավոր է տարբեր ձևով մեկնաբանել, եթե դա բխում է համապատասխան իրավական ակտի նպատակից և տրամաբանությունից. այս դեպքում իրավունքը կիրառողից ակնկալվում են հստակ փաստարկված հիմնավորումներ: 

«Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդ. 3-րդ մասի համաձայն՝ «[ե]թե նորմատիվ իրավական ակտում օգտագործվում են նոր կամ բազմիմաստ կամ այնպիսի հասկացություններ կամ տերմիններ, որոնք առանց պարզաբանման միանշանակ չեն ընկալվում, կամ այլ նորմատիվ ակտով տրված է այդ հասկացությունների կամ տերմինների այլ սահմանում, ապա տվյալ ակտով տրվում են այդ ակտի էությունից բխող դրանց սահմանումները»: Տվյալ դեպքում «ցանկացած ժամանակ» արտահայտությունը լեզվական առումով միանշանակ է և չունի իրավական հատուկ սահմանում ունենալու կարիքը՝ հատկապես հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ «ցանկացած ժամանակ» արտահայտությունն օգտագործվել է թեև տարբեր իրավական ակտերում, սակայն կարգավորման նույն առարկայի՝ տնօրենի հետ կնքված պայմանագրի լուծման հարցի համատեքստում: Թե ինչպես «ցանկացած ժամանակ» արտահայտությունը կարող է «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքում և «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքում ունենալ տարբեր իմաստներ, բացարձակապես անհասկանալի է:

Առևտրային և ոչ առևտրային կազմակերպությունների տնօրենների լիազորությունների դադարեցման հարցում տարբերակում մտցնելը չունի հստակ հիմնավորում: Նման տարբերակման համար վճռաբեկ դատարանի բերած փաստարկները համոզիչ չեն: Սակայն վճռաբեկ դատարանը սրանով չի սահմանափակվել և տնօրենի մասնակցությամբ հաջորդ դատական գործում ամբողջությամբ վերանայել է Տիտանյանի գործով իր դիրքորոշումը: 

(բ) Մինասյան v «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ ՓԲԸ

Մինասյան v «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ ՓԲԸ գործում տնօրենի հետ պայմանագիրը լուծվել է ՀՀ առողջապահության նախարարի 27.07.2018-ի թիվ 1931-Ա հրամանով (բժշկական կենտրոնի 100% բաժնետոմսերը պատկանել են Հայաստանի Հանրապատությանը): Որպես պայմանագրի լուծման իրավական հիմք նշվել է «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը: 

Վճռաբեկ դատարանը քննել է Մինասյանի գործը որպես սովորական աշխատողի հետ աշխատանքային վեճ՝ անտեսելով տնօրենի յուրահատուկ կարգավիճակի հանգամանքը, նրա կորպորատիվ և պայմանագրային կապերի տարանջատումը, ինչպես նաև վերանայելով Տիտանյանի գործով իր որոշումը, որը, ըստ վճռաբեկ դատարանի, այլևս ենթակա չէ կիրառման: Մինասյանի գործով որոշումն ունի հիմնական երեք հիմնավորում, որոնցից ոչ մեկը վճռաբեկ դատարանը չի վերլուծել բավարար խորությամբ և ստեղծել է իրավական խառնաշփոթ: Հերթով անդրադառնանք երեք հիմնավորումներից յուրաքանչյուրին. 

Առաջին հիմնավորումը. Վճռաբեկ դատարանը եզրակացրել է, որ ՀՀ օրենսդրությունը տնօրենի համար չի նախատեսում իրավական երաշխիքներ (օրինակ՝ փոխհատուցում ստանալու հնարավորություն) այն իրավիճակներում, երբ նրա պայմանագիրը լուծվում է «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասի հիմքով: Վճռաբեկ դատարանի կարծիքով՝ նման երաշխիքների բացակայությունը հակասում է սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1316 որոշման պահանջին: Ըստ վճռաբեկ դատարանի՝ նշված որոշմամբ սահմանադրական դատարանն արձանագրել է, որ «[տնօրենի մոտ] առկա է հատուկ կարգավիճակի ինստիտուտ, հետևաբար նման իրավակարգավորումը գտնվում է օրենսդրի իրավասության շրջանակներում, ուստի այս ոլորտի աշխատանքային իրավահարաբերությունները կարգավորելիս անհրաժեշտ է նախատեսել լրացուցիչ ընթացակարգային երաշխիքներ` [տնօրենի] իրավունքների պաշտպանության համար»: Թիվ ՍԴՈ-1316 որոշման նման մեկնաբանումը հիմնավոր չէ, քանի որ սահմանադրական դատարանը համարել է, որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը համապատասխանում է սահմանադրությանը, իսկ լրացուցիչ երաշխիքներ նախատեսելու մասին դրույթը կարելի է հասկանալ միայն որպես օրենսդրին ուղղված խորհուրդ, այլ ոչ թե նման երաշխիքներ նախատեսելու պահանջ: 

Երկրորդ հիմնավորումը. Վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ տնօրեն Մինասյանի հետ պայմանագիրը լուծելու հրամանում նշված չի եղել հրամանը կայացնելու համար առիթ հանդիսացած փաստական հիմքը, ինչն ինքնին բավարար է՝ հրամանն անվավեր ճանաչելու համար: Անհատական իրավական ակտերում փաստական հիմքը չնշելու հետևանքը սահմանված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ ՔաղԴՕ) 214-րդ հոդ. 2-րդ մասի 1-ին կետում, որի համաձայն՝ դատարանը բոլոր դեպքերում վիճարկվող անհատական ակտը ճանաչում է անվավեր, եթե դրանում նշված չէ աշխատանքային պայմանագիրը լուծելու փաստական կամ իրավական հիմքը: Այս նորմն ուժի մեջ է մտել 09.04.2018-ից:

ՔաղԴՕ 214-րդ հոդ. այս դրույթը խնդրահարույց է մի քանի պատճառով: Նախ՝ դատավարական օրենքով սահմանվում են անհատական ակտի բովանդակությանը ներկայացվող պահանջներ, որոնք տրամաբանորեն պետք է նախատեսվեին նյութական իրավունքին վերաբերող նորմատիվ իրավական ակտով: Սա օրենսդրական տեխնիկայի կանոնների խախտում է: Երկրորդը՝ փաստական հիմքը կարող է նշվել տարբեր աստիճանի մանրամասնությամբ, և անհասկանալի է, թե որքան մանրամասն է պետք նկարագրել անհատական ակտն ընդունելու համար առիթ հանդիսացած փաստական հիմքերը: Երրորդ՝ իրավական հիմքը նշելու դեպքում ինքնաբերաբար նշվում է նաև ակտը կայացնելու առիթ հանդիսացած փաստական հիմքը, քանի որ «փաստական հիմք» ասելով հասկանում ենք համապատասխան իրավական նորմի հիպոթեզում տեղ գտած վերացական փաստական հանգամանքները: 

Բայց ՔաղԴՕ 214-րդ հոդվածում նշված դրույթի անհաջող լինելը չէ միայն, որ անտրամաբանական է դարձնում վճռաբեկ դատարանի երկրորդ փաստարկը: Հարցն այն է, որ վճռաբեկ դատարանը չի նշել, թե հատկապես ո՞ր իրավական նորմերի փաստական հիմքերի (այն է՝ հիպոթեզներում արտացոլված փաստակազմերի) մասին է խոսքը: Չէ՞ որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասն ընդհանուր ժողովին օժտում է տնօրենի հետ պայմանագիրը լուծելու իրավունքով, որը պայմանավորված չէ որևէ փաստական հիմքերի վրա հասնելով: Ինչ վերաբերում ԱշխՕ-ում սահմանված նորմերին, ապա դեռ Տիտանյանի գործով վճռաբեկ դատարանն արձանագրել էր, որ «… ԱշխՕ-ը չի պարունակում [տնօրենի] հետ աշխատանքային հարաբերությունների ծագման կամ դադարման վերաբերյալ որևէ դրույթ…»: Այլ կերպ ասած՝ ՀՀ օրենսդրության մեջ բացակայում է որևէ իրավունքի նորմ, որում արտացոլված են փաստական հիմքեր, որոնց վրա հասնելու դեպքում ընդհանուր ժողովն իրավունք կունենար լուծել տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը: Հարց է ծագում, թե նման պայմաններում ի՞նչ փաստական հիմքեր պետք է նշեր ՀՀ առողջապահության նախարարն իր հրամանում՝ Մինասյանի լիազորությունները դադարեցնելու համար: Չէ՞ որ տնօրենի հետ պայմանագիրը լուծելու համար հիմք հանդիսացող փաստական հիմքեր ՀՀ օրենսդրությունը չի նախատեսում:       

Երրորդ հիմնավորումը. Վերջապես, վճռաբեկ դատարանը համարել է, որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասը չի ենթադրում, որ ընդհանուր ժողովը պետք է օժտված լինի տնօրենի պայմանագիրը լուծելու անսահմանափակ ազատությամբ և հայեցողությամբ: Դատարանի պնդմամբ՝ այս հարցում ընդհանուր ժողովի անսահմանափակ հայեցողությունը կարող է հանգեցնել տնօրենի նկատմամբ օրենքի կամայական, խտրական կիրառմանը կամ ընդհանուր ժողովի կողմից պայմանագիրը լուծելու իրավունքի չարաշահմանը: Վճռաբեկ դատարանը հանգել է խնդրի հնարավոր վատագույն լուծմանը՝ տնօրենի շահերի պաշտպանության երաշխիքներն ամրագրելով նրա կորպորատիվ կապի ոլորտում: Արդյունքում վճռաբեկ դատարանը սահմանափակել է ընդհանուր ժողովի՝ տնօրենին փոփոխելու լիազորությունը, և օրինականության անհասկանալի չափանիշներ է սահմանել այդ լիազորությունից օգտվելու համար:  

Մինասյանի գործով վճռաբեկ դատարանը նպատակ էր դրել սահմանափակել ընդհանուր ժողովի հնարավոր կամայականությունները և խտրական վերաբերմունքը տնօրենի նկատմամբ, սակայն այդ որոշման փաստացի արդյունքը տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցի շուրջ իրավական քաոսի ստեղծումն է: Առաջին հերթին՝ անհասկանալի է, թե ինչ փաստական և իրավական հիմքերով է հնարավոր դադարեցնել տնօրենի լիազորությունները և լուծել նրա հետ կնքված պայմանագիրը: Երկրորդ հերթին՝ այլևս հասկանալի չէ, թե ինչպես պետք է մեկնաբանել «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 5-րդ մասում օգտագործված «ցանկացած ժամանակ» արտահայտությունը, քանի որ ակնհայտ է, որ վճռաբեկ դատարանի կարծիքով՝ ընդհանուր ժողովը չի կարող ցանկացած ժամանակ լուծել տնօրենի հետ պայմանագիրը: Եթե նախկինում ընդհանուր ժողովը կարող էր ցանկացած ժամանակ պաշտոնից ազատել իր նշանակած տնօրենին, ապա Մինասյանի գործով վճռաբեկ դատարանի որոշումից հետո ընդհանուր ժողովի խնդիրը բարդացել է. տնօրենին փոփոխելու համար այժմ անհրաժեշտ է ունենալ դատական ատյաններին գոհացնող պատճառ, որը պետք է արտացոլված լինի ընդհանուր ժողովի արձանագրության մեջ: Ընդհանուր ժողովը ստիպված է լինելու խարխափել իրավական անորոշության մեջ՝ հուսալով, որ իր բերած հիմնավորումը գոհացնելու է դատարանների քմահաճությունը:                                 

(3) «Անհաջող» նախադեպերի հետևանքները

Վճռաբեկ ատյանի մակարդակում անհաջող և օրենքի տրամաբանությանը հակասող նախադեպերի կայացման հետևանքն է, որ ստորին ատյանները ստիպված են լինում տարբեր օրինական եղանակներով խուսափել «անհաջող» նախադեպը կիրառելուց: Երբեմն նախադեպի կիրառումից խուսափելը ստացվում է, երբեմն՝ ոչ: 

Օրինակ՝ վճռաբեկ դատարանն իր 14.04.2022-ի որոշմամբ Մինասյանի գործն ուղարկել է նոր քննության, և գործը դեռևս լուծում չի ստացել: Տվյալ դեպքում կան բոլոր նախադրյալները՝ ստորին ատյանի դատարանների կողմից վճռաբեկ դատարանի 14.04.2022-ի որոշումը կիրառելուց խուսափելու համար: Մինասյանը պահանջել է վերականգնել իրեն նախկին աշխատանքում, սակայն գործի փաստերով նրա հետ կնքված պայմանագրի գործողության վերջնաժամկետը եղել է 07.05.2019-ը, և այն լրացել է գործի քննության ընթացքում: Նման հանգամանքներում կիրառելի է Նասիբյան v «Ինտերալկո» ՍՊԸ գործով վճռաբեկ դատարանի որոշումը, որի համաձայն՝ եթե տնօրենի կամ աշխատողի հետ կնքվում է որոշակի ժամկետով պայմանագիր, և պայմանագրի ժամկետը լրանում է դատարանում գործի քննության ընթացքում, ապա հայցվորին հնարավոր չէ վերականգնել նախկին աշխատանքում: Այս հիմքով Մինասյանի հայցը ենթակա է մերժման՝ անկախ վճռաբեկ դատարանի 14.04.2022-ի որոշման հիմնավորումից:

Սակայն վճռաբեկ դատարանի անհաջող նախադեպի կիրառումից խուսափել չի ստացվել Հովհաննիսյանի գործով: Այս գործի նոր քննության ժամանակ վերաքննիչ դատարանը համարել է, որ տնօրենի հետ աշխատանքային պայմանագրի լուծումը կատարվել է ԱշխՕ 113-րդ հոդ. 1-ին մասի 3-րդ և 6-րդ կետերին համապատասխան, որի մասին փաստական հանգամանքները պատշաճ արձանագրվել են հիմնադրամի հոգաբարձուների խորհրդի նախագահի արձանագրությամբ: Փաստորեն, վերաքննիչ դատարանը, պարտավորված լինելով ստուգել տնօրենի պայմանագրի լուծման փաստական հիմքերը, ստիպված է եղել ընդունել, որ տնօրենի պայմանագիրը կարող է լուծվել գործատուի նախաձեռնությամբ (ԱշխՕ 113-րդ հոդ.): Սա հակասում է Տիտանյանի գործով վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշմանը, որ ԱշխՕ-ը չի նախատեսում տնօրենի հետ պայմանագիրը լուծելու մասին որևէ դրույթ: Որպես այս սխալ մտքի ուղղակի հետևանք՝ վերաքննիչ դատարանը նաև անխուսափելիորեն ընդունել է, որ տնօրենի գործատուն է ոչ թե իրավաբանական անձ հիմնադրամը, այլ վերջինիս կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն մարմինը՝ հոգաբարձուների խորհուրդը: Այս երկրորդ եզրահանգումն էլ հակասում է Կարապետյանի գործով վճռաբեկ դատարանի որոշմանը, որի համաձայն՝ անձի գործատուն կարող է լինել միայն կազմակերպությունը, այլ ոչ թե դրա կորպորատիվ մարմինը:

Եզրակացություն

Տնօրենի լիազորությունների դադարեցման հարցի շուրջ խիստ հակասական դատական պրակտիկայի ձևավորումը նշանակում է, որ հարցի լուծումը նախընտրելի է տալ օրենսդրական մակարդակում: Օրենսդիրը կարող է հարցը լուծել երկու տարբերակով՝ 

Տարբերակ 1. Օրենսդիրը հստակ արձանագրում է, որ տնօրենի շահերը պետք է ստորադաս լինեն իրավաբանական անձի և դրա հիմնադիրների շահերին: Այս դեպքում տնօրենի կորպորատիվ և պայմանագրային կապերը բնութագրվում են որպես համապատասխանաբար հիմնական և ածանցյալ կապեր՝ ճիշտ ինչպես արել է վճռաբեկ դատարանը Կարապետյան v «Կամուրջ» ՈՒՎԿ ՓԲԸ գործով: Տնօրենի կորպորատիվ լիազորությունները կարող են դադարեցվել ցանկացած ժամանակ, որի արդյունքում ինքնաբերաբար կլուծվի նաև տնօրենի հետ կնքված պայմանագիրը՝ առանց որևէ լրացուցիչ փոխհատուցումների: Նման օրենսդրական կարգավորման դեպքում վճռաբեկ դատարանը ստիպված է լինելու վերսկսել Տիտանյանի գործով իր որոշման կիրառումը: 

Տարբերակ 2. Օրենսդիրը կարող է համարել, որ նպատակահարմար է նախատեսել լրացուցիչ երաշխիքներ՝ տնօրենների շահերը պաշտպանելու համար: Այս դեպքում նման երաշխիքները պետք է նախատեսվեն ոչ թե տնօրենի կորպորատիվ կապի, այլ իրավաբանական անձի հետ նրա պայմանագրային կապի շրջանակներում: Նշվածը կարող է արվել տարբեր եղանակներով՝ պայմանագրի լուծման համար նվազագույն ծանուցման ժամկետ սահմանելով, ընկերության կողմից միանվագ վճար կատարելու պահանջով կամ որևէ այլ ձևով:

***

Ծանոթություն

1․ Իրավաբանական անձի գործադիր մարմնի ղեկավարը կարող է ունենալ տարբերա անվանումներ՝ տնօրեն, գլխավոր տնօրեն, նախագահ, կառավարիչ և այլն: Հարմարության համար այս հոդվածում գործադիր մարմնի ղեկավարին բնորոշելու համար կօգտագործեմ միայն «տնօրեն» բառը:

2․  Տե՛ս «Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման, իրավաբանական անձանց առանձնացված ստորաբաժանումների, հիմնարկների և անհատ ձեռնարկատերերի պետական հաշվառման մասին» ՀՀ օրենքի 34-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետը:

3․ Տե՛ս նույն օրենքի 39-րդ հոդվածի 3-րդ մասը:

4․ Տե՛ս «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 36-րդ հոդ. 1-ին մասի գ) կետը, «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 67-րդ հոդ. 1-ին մաս 9-րդ կետը:

5․ Տե՛ս «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 2-րդ մասը:

6․ Տե՛ս «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 21-րդ հոդ. 2-րդ մասի 5-րդ կետը:

7․ Տե՛ս «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդ. 1-ին մասը: 

8․ Տե՛ս թիվ ԵԴ/0392/02/20 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.10.2021-ի որոշումը:

9․ Տե՛ս նույն տեղում: 

10․ Բացառություն է կազմում պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը, որի տնօրենի հետ պայմանագիրը կնքվում է ոչ թե կազմակերպության անունից, այլ դրա հիմնադրի անունից: Այս կանոնը սահմանված է «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդ. 2-րդ մասով:

11․ Պետք է նշել, որ «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքն այս առումով առանձնանում է, քանի որ չի պարունակում դրույթ այն մասին, թե կազմակերպության անունից ով է ստորագրում տնօրենի հետ կնքվող պայմանագիրը: Սա ակնհայտ օրենքի բաց է: 

12․ Տե՛ս «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 88-րդ հոդ. 2-ին մասի 5-րդ պարբերությունը: Նույն հոդվածը նախատեսում է, որ ընկերությունում խորհուրդ ստեղծված չլինելու դեպքում գործադիր մարմնի հետ պայմանագիր կնքում է ժողովի որոշած անձը: Եթե ընկերությունն ունի մեկ բաժնետեր, որը զբաղեցնում է նաև գործադիր մարմնի պաշտոնը, գործադիր մարմնի պաշտոնը զբաղեցնող անձի հետ պայմանագիր կնքում է ընկերությունը՝ ի դեմս միակ բաժնետիրոջ կամ վերջինիս կողմից լիազորված անձի։

13․ Տե՛ս «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդ. 1-ին մասի 2-րդ պարբերությունը:

14․ Տե՛ս «Հիմնադրամների մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդ. 2-րդ մասի 4-րդ պարբերությունը:

15․ Տե՛ս թիվ ԵԴ/0392/02/20 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.10.2021-ի որոշումը:

16․ Տե՛ս նույն տեղում:

 17․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1896/02/13 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.12.2015-ի որոշումը:

18․ Նշված հոդվածներից տպավորություն է ստեղծվում, որ տնօրենի լրացուցիչ երաշխիքների հարցում օրենսդիրը կատարել է իր ընտրությունը՝ ստորադասելով տնօրենի շահերը իրավաբանական անձի և դրա սեփականատերերի շահերին և տնօրենի համար չնախատեսելով շահերի պաշտպանության որևէ մեխանիզմ:

19․ Մեջբերված նորմը չի կարող անալոգիայով կիրառվել այլ իրավաբանական անձանց դեպքում, քանի որ բացակայում են համադրելի շահերը: Բանկերը ֆինանսապես հարուստ կազմակերպություններ են, որոնց համար խնդիր չի կազմում մինչև մեկ տարվա աշխատավարձը տնօրենին փոխհատուցելը: Բոլոր իրավաբանական անձանց համար փոխհատուցման նման շեմի սահմանումը կարող է հանգեցնել բազմաթիվ ընկերությունների անվճարունակությանը:  

20․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1896/02/13 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.12.2015-ի որոշումը:

21․ Տե՛ս ՀՀ սահմանադրական դատարանի 28.10.2016-ի թիվ ՍԴՈ-1316 որոշումը: 

22․ Տե՛ս նույն տեղում։

23․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1543/02/17 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.05.2021-ի որոշումը:

24․ Օրինակ՝ «աշխատող» բառը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում (1062-րդ հոդ.) և ԱշխՕ-ում (17-րդ հոդ.) օգտագործվում է տարբեր իմաստներով, սակայն դրա մասին ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1062-րդ հոդ. 2-րդ մասը հատուկ դրույթ է նախատեսում. «սույն գլխի կանոնների համաձայն` աշխատող է համարվում աշխատանքային պայմանագրի հիման վրա, ինչպես նաև քաղաքացիական իրավական պայմանագրով աշխատանք կատարող քաղաքացին, եթե նա գործել է կամ պետք է գործեր համապատասխան իրավաբանական անձի կամ քաղաքացու առաջադրանքով և աշխատանքների անվտանգ կատարման նկատմամբ նրա վերահսկողության ներքո»:

25․ Տե՛ս թիվ ԵԴ/18568/02/18 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 14.04.2022-ի որոշումը:

26․ Պետք է արձանագրել, որ վճռաբեկ դատարանը սխալ է մեջբերում սահմանադրական դատարանի որոշումը և խեղաթյուրում է ՍԴՈ-1316 որոշմամբ սահմանադրական դատարանի արտահայտած միտքը:

27․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1896/02/13 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.12.2015-ի որոշումը:

28․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/3295/02/15 գործով վճռաբեկ դատարանի 20.07.2017-ի որոշումը:

29․ Տե՛ս թիվ ԵԿԴ/1543/02/17 գործով վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 16.09.2021-ի որոշումը:

Իրավաբան.net-ին Նիլս Մուլվադը պատմել է, թե ինչպիսին է հետաքննական լրագրությունը Դանիայում՝ երկիր, որտեղ  կոռուպցիայի մակարդակն ամենացածրն է և հասարակության վստահության մակարդակը շատ բարձր է։

–Ինչպիսի՞ն է հետաքննական լրագրության ներկայիս վիճակը Դանիայում:

-Թափանցիկության միջազգային վարկանիշների համաձայն՝ Դանիան համարվում է ամենաքիչ կոռումպացված երկիրը: Մենք մեզ համարում ենք չկոռուպմացված կառավարություն ունեցող բաց հասարակություն: Դանիայում կոռուպցիան մեծ խնդիր չէ համարվում և լրագրողներին էլ վտանգ չի սպառնում հետաքննություն անցկացնելիս: Հնարավոր է որևէ խնդրի առջև կանգնել կամ հայտնվել որևէ կազմակերպության թիրախում, որի վերաբերյալ հետաքննություն է իրականացվում։ Թեև սպանվելու վտանգ չկա, սակայն հետաքննող լրագրողների հանդեպ նույնպես ճնշումներ լինում են։

–Ինչո՞վ է բացատրվում, որ Դանիան  շարունակաբար մնում է աշխարհի ամենաթափանցիկ երկրների քառյակում՝ լավ օրենքնե՞րը, հետաքննող լրագրողների լավ վերահսկողական աշխատա՞նքը, թե՞, գուցե, դանիական արժեքները:

-Մշակույթը: Իրականում  սրա վերաբերյալ մեծ խնդիր ունենք: Դեպքեր են եղել, երբ Դանիան միջազգային խարդախության թիրախում է հայտնվել, քանի որ մեզ մոտ վերահսկողությունը այդքան խիստ չէ, ինչպես այլ երկրներում: Սրա պատճառով մի քանի անգամ մեր երկիրը դարձել է տարանցիկ գոտի՝ միջազգային խարդախությունների համար:

Ինչ վերաբերում է կոռուպցիային, ապա դրա վերաբերյալ մենք վերջերս մի դեպք ունեցանք Օրհուսում, որտեղ ես ապրում եմ։ Օրհուսի ղեկավարությունը անկարևոր էր համարում ազդարարների (whistleblower) դերը։ Դա ցնցող էր, քանի որ Օրհուսը երկրի ամենամեծ համայնքներից մեկն է: Այստեղ մեծ խարդախության դեպք ունեցանք, երբ համայնքապետարանի անդամների մի մասը, որոնք իսկապես կոռումպացված էին, աշխատանքից ազատում էին այդ խնդրի մասին բարձրաձայնող աշխատակիցներին: Եվ համայնքապետարանի բարձրաստիճան բոլոր պաշտոնյաները սատարում էին այդ կոռումպացված խմբին՝ փորձելով խարդախության այդ միջադեպը թաքցնել լրագրողներից, ովքեր հետաքննություն էին իրականացնում։

Ուստի, շատ դեպքերում մեր մշակույթի առանձնահատկությունները խնդիրներ են առաջացնում Դանիայում: Խնդիրներից մեկն այն է, որ մեզ մոտ բացակայում է նման հետաքննություններ անելու ավանդույթը: Սա իսկապես բարդ աշխատանք է և կախված է հենց լրագրողից և այն բանից, թե արդյոք նրան սատարում է խմբագիրը:

-Իսկ այդ դեպքերում ի՞նչ խոչընդոտների են հանդիպում լրագրողները:

-Հետաքննության սուբյեկտը կարող է բողոք ներկայացնել խմբագրին, լրատվական կազմակերպություններին կամ դատարան՝ փորձելով լրագրողին անվստահելի մեկը ներկայացնել, «կեղտ» գտնել  նրա մասին և  փորձել նրա հետաքննության իսկությունը ստվերել։  Այսպիսով, նրանք փորձում են հարցականի տակ դնել հայթաթված տեղեկությունները։ Իմ մասնագիտացումը տվայլների վերլուծությունն է, սակայն որոշ դեպքերում խմբագրի և գրողի դեր եմ ունենում։ Եվ նման մի քանի դեպքերով ես և լրագրողը դատարան ենք կանչվել՝ գաղտնի տեղեկություններ հրապարակելու պահանջով։ Սկզբում մենք կարծում էինք, թե դա սպառնալու մի տարբերակ է, որի միջոցով ցանկանում են տեղեկություն իմանալ մեր նյութի գաղտնի աղբյուրների մասին, բայց պարզվեց, որ իրականում նրանց թիրախը հենց մենք էինք։ Վերջում մեզ հետ ամեն ինչ կարգավորված էր և մենք տեղեկությունը հրապարակեցինք։

–Որո՞նք էին Ձեր առաջին քայլերը և գլխավոր նպատակը լրագրության ոլորտում:

-Ես ունեմ քիմիայի և մաթեմատիկայի բակալավրի աստիճան։  Ես այդքան էլ ուժեղ չեմ եղել լեզուներից և շարադրելուց: Ութ տարի հիվանդանոցում աշխատելուց հետո ինձ սկսեց հետաքրքրել լրագրողների հետ աշխատանքը․ ես ուզում էի ստանալ այն հարցերի պատասխանները, թե մարդիկ ինչ են անում, ինչու են անում և, ընդհանրապես,  ինչու է ամեն ինչ պատահում: Սա ինձ համար շարժիչ ուժ էր հետաքննություններ սկսելու համար։

Ես հիվանդանոցի տեղեկագրի պատասխանատուն էի և, կարծում եմ, որ ինձ մոտ  ճիշտ պատասխաններ գտնելու հետաքրքրությունն էր զարգանում։ Ես հասկացա նաև, որ պետք է կրթվեմ ու սկսեցի ուսումս լրագրության ոլորտում։

Սակայն ակնհայտ էր, որ պետք է կենտրոնանայի քիմիայի և մաթեմատիկայի ոլորտում իմ հիմնական հմտություններն օգտագործելու վրա։ Ես ուրախ էի բոլոր այդ մեթոդները հետաքննական լրագրության ոլորտում օգտագործելու համար։ Այդ մեթոդները ես փորձարկում ու հասկանում էի, որ ավելի լավ արդյունքներ եմ ստանում, քան միայն կարդալով կամ սովորական հարցազրույցների դեպքում կարող էր լինել։ Հենց սկզբից ես մեծ կրքով էի աշխատում․ կենտրոնանում էի այն բանի վրա, թե ինչպես կարող ենք ավելի շատ և պատշաճ տեղեկություններ ստանալ կոնկրետ գործերով։

Տվյալների հետ աշխատանքը ենթադրում է հետազոտել հավանական բոլոր բնագավառները և ճշտել տեղեկությունները մինչ դրանց հրապարակումը: Այստեղ նույնպես գիտական մոտեցում է լինում աշխատանքին, և շատ դեպքերում դա նման է կենսաբանության կան կենսաքիմիայի ոլորտում գիտական հետազոտություն կատարելուն։

–Որքանո՞վ է արժեքավոր տվյալների կիրառությունը հետաքննական և վերլուծական լրագրության մեջ: Արդյո՞ք մասնագետները հեշտ են ընկալում և կիրառում այս մեթոդները:   

-Լրագրողների համար շատ բարդ է տվայլների հետ աշխատելը: Պատճառներից մեկն այն է, որ Դանիայում այս մասնագիտությունը ընտրում են նրանք, ովքեր վախենում են մաթեմատիկայից, քիմիայից և ֆիզիկայից, բայց սիրում են կարդալը, գրելը և հաղորդակցությունը: Բայց իրականությունն այն է, որ այստեղ աշխատանքը հիմնականում թվերի և տվյալների հետ է, իսկ նրանց համար նույնիսկ տոկոս հաշվելը բարդ է: Փորձս ցույց է տալիս, որ լրագրողների 1/3-ը դա անել չի կարողանում, 1/3-ը մտածում է, թե կարող է անել, սակայն սխալներ է թույլ տալիս, իսկ մյուս 1/3-ն  այն կարծիքին է, որ կարողանում է անել և իսկապես ճիշտ է անում։  Այսպիսով, ներկայումս լրագրողների ընդամենը 1/3-ն է միայն կարողանում պարզ հաշվարկներ անել։

–Դանիայում լրագրողները համագործակցու՞մ են իրավաբանների հետ: Ինչպե՞ս է դա լինում։

-Ամեն ինչ կազմակերպվում է այնպես, որ լրագրողները հնարավորություն ունենան օգտվել Դանիայի լրագրողների միության իրավաբանական օգնությունից, և Հրատարակիչների ասոցիացիայի կողմից, որը աջակցություն է ցուցաբերում խոշոր լրատվամիջոցներին։ Նրանք իրավաբան աշխատողներ ունեն։ Սակայն, լրագրողների համար բարդ է նման օգնություն ստանալը, եթե իրենք չեն աշխատում խոշոր լրատվամիջոցում։ Եվ լրագրողը պետք է համոզի նրանց իր այդ գործը վերցնել և իր շահերը ներկայացնել։

Ես նաև ղեկավարում եմ մի կազմակերպություն, որը մասնագիտացած է տեղեկատվության ազատության գործերի լուսաբանման ոլորտում։ Մենք սերտորեն համագործակցում ենք Դանիայի մեդիայի և լրագրության դպրոցի գիտահետազոտական բաժնի նախկին ղեկավարի հետ։ Նա կամավորական հիմունքներով օգնում է լրագրողներին՝ տեղեկատվության ազատության հարցերի վերաբերյալ։ Օգնության կարիք լինում է, երբ լրագրողը կամ լրատվամիջոցը կանչվում է դատարան կամ, առհասարակ, երբ պետք է իմանալ ինչպես պայքարել որևէ արդյունքի հասնելու համար։ Եվ բացի սրանից՝ հատկապես կարևոր է այդ օգնությունը, երբ հետաքննություն ես իրականացնում։

 Լրագրողների և իրավաբանների  միջև համագործակցության հիմքում, այսպես կոչված,  «տող առ տող խմբագրելու» մեթոդն է։  Նրանք միասին աշխատելիս ստուգում են, թե արդյո՞ք յուրաքանյուր տողում պարունակվող տեղեկությունը հավաստի է, թե արդյոք չես գրել մի բան, որը կարող է օրենքը խախտել և անախորժությունների պատճառ դառնալ։

Իսկ եթե արդեն իսկ անախորժություններ ստեղծվել են, ապա քննարկվում է, թե ինչպես կանխել իրավախախտումը կամ ինչ անել հետո։ Կարծում եմ, անհրաժեշտ է իմանալ կատարածդ իրավախախտման և հետագա անելիքիդ մասին, քանի որ երբեմն դու պարտավոր ես հավասարակաշռություն պահել  իրավաբանական տարբեր ասպեկտները․ մի բանը կարող է մի դեպքում օրինական լինել, մեկ այլ դեպքում՝ անօրինական։ Եթե ռիսկ կա դատարանի առջև կանգնելու, ապա կարևոր է հստակ պատկերացնել, թե որն է այդ ռիսկը և ինչպես արձագանքնել դրան։

–Դանիայում որքանո՞վ են հասանելի պաշտոնյաների մասին տվյալների բազաները։  

-Մենք նման տեղեկություններ ստանալու թույլտվություն ունենք։ Բայց սեփական փորձիցս ասեմ, որ  տվյալներ կամ փաստաթղթեր ստանալը միշտ բարդ է:  Իրականում փաստն այն է, որ լրատվամիջոցների կողմից լայնորեն չի կիրառվում այն օրենքը, որով մենք կարող ենք տեղեկություններ ստանալ նրանց աշխատավարձի կամ կնքած պայմանագրերի մասին։ Որոշ դեպքերում երբ կիրառվել է, ունեցել ենք նյութերի պայծառ օրինակներ, որոնք ցույց են տալիս այն կապը, թե պաշտոնյան որքան աշխատավարձ է ստանում և ինչի համար է այդքան ստանում։

Մյուս կողմից, ես գիտեմ, որ ոչ առևտրային և լրատվական կազմակերպություններում հաճախ այն մտքին են, թե Դանիայում փաստաթղթեր և տվյալներ ստանալը շատ հեշտ է։ Բայց փաստն այն է, որ մենք նույնպես պետք է շատ պայքարենք դրանք ստանալու համար։ Երբեմն մենք 7 կամ 9 տարի պայքարում ենք՝  որևէ տվյալ կամ փաստաթուղթ ստանալու համար։

–Եվ վերջապես, ինչպիսի՞ն եք տեսնում լրագրության ապագան: Կարո՞ղ են արդյոք համատեղ գոյատևել դասական և տվյալների լրագրությունը, թե վերջինս կփոխարինի դասականին:

-Կարծում եմ, երկուսն էլ կլինեն։

Ներկայումս տեղեկությունը պահվում է որպես տվյալ (թվային տվյալ,- խմբ․),  և անհրաժեշտություն կա տեղեկությունը այդ տվյալների հավաքածուից առանձնացնել, ինչը չպետք է հույս ունենալ, թե դա այլ մեկը կանի։ Միաժամանակ անհրաժեշտ է թղթային նյութերից օգտվելու կարողություն ունենալ: Ավելացնեմ, որ պետք է խոսել նաև մարդկանց հետ, քանի որ նրանք ինֆորմացիայի կարևոր աղբյուր են: Եվ, վերջապես, շատ կարևոր է պատշաճ դիտարկումներ անելը տվյալ ասպարեզում: Հետաքննություն անելիս այս չորս հմտությունների համադրությունը  կտա արդյունք:

Հեատքննություն անելը ենթադրում է մի քանի հմտություն ունեցող մասնագետների կարողությունների օգտագործում․ որոշ հետաքննություններ պետք է կատարվեն իրավաբանների կողմից, որոշները՝ տվյալների մասնագետների, որոշներն էլ տնտեսագետների և տվյալների վերլուծությամբ զբաղվող լրագրողների կողմից։   Չենք կարող ասել, թե նրանցից ում կարևորությունն է ավելի մեծ, հետևաբար պետք է թիմ ձևավորվել կոնկրետ հետաքննական ծրագիր իրականացնելու դեպքում և ունենալ թիմի ղեկավար։ Եվ չկա հստակ չափանիշ դա անելու համար։

Հարցազրույցը՝ Խոսե Նիկոլաս Դոմինգեսի
Թարգմանեց Ռուզաննա Կարապետյանը
Մտահղացման հեղինակ՝ Աստղիկ Կարապետյան

Իրավաբան.net

Ավելի քան տասնութ տարի լրագրությանը նվիրած Նատալիա Վիանան արժանացել է այնպիսի մրցանակների, ինչպիսիք են  Վլադիմիր Հերցոգի անվան Մարդու իրավունքների (2005 և 2016 թվականներին)  և Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի անվան մրցանակները (2015 թվականին)։

Իրավաբան.net կայքին տված հարցազրույցում նա պատմում է մեզ  Բրազիլիայում իր անձնական փորձի և հետաքննական լրագրության ներկայիս վիճակի մասին:

–Ինչպիսի՞ն էր լրագրողական աշխարհի հետ Ձեր առաջին հանդիպումն ու ի՞նչ շահեր էիք հետապնդում:

-Ավելի քան տասը տարի առաջ Caros amigos («Թանկ Ընկերներ») կոչվող ամսագրից եմ սկսել: Այնտեղ լրագրություն և մարդու իրավունքների մասին զեկույց գրել սովորեցի  և այսօր հիմնականում հենց դրա վրա եմ կենտրոնացած: Իմ ողջ փորձառության ընթացքում այնտեղ սովորեցի լրագրող լինել. ուսումնասիրել ու գրել երկարատև զեկույցներ մարդու իրավունքների ոտնահարումների մասին, որոնք առ այսօր էլ սովորական բնույթ են կրում Բրազիլիայում:

–Իսկ ինչպիսի՞ն է ժամանակակից հետաքննող լրագրողի կյանքը Բրազիլիայում:

-Բրազիլիայում այդ առումով սցենարները տարբեր են: Ներկայումս հենց թեկուզ հիմնական քաղաքներում՝ Սան Պաուլոյում և Ռիո դե Ժանեյրոյում հետաքննող լրագրող  լինելն ավելի ապահով է, քան գյուղերում ապրելը: Այնտեղ քաղաքական գործիչներին փոքրիկ խմբերն են իշխում:  Կան ընտանիքներ, որոնք սովորաբար սերնդեսերունդ վերահսկում են քաղաքական գործիչներին, և նրանց քննադատելը կամ հետաքննելը բավականին վտանգավոր է: Իսկ ահա գլխավոր քաղաքներում՝ մասնավորապես Ռիոյում, Սան Պաուլոյում կամ Բրազիլիայում, որտեղ հիմնական թերթերն օժանդակում են իրենց թղթակիցներին, իրավիճակը  շատ ավելի անվտանգ է: Փաստացի Բրազիլիայի հետաքննող լրագրողներից շատերը հենց այդ գլխավոր քաղաքներում են ապրում:

–Իսկ ի՞նչ անվտանգության միջոցներ են ձեռնարկվում Բրազիլիայի հետաքննող լրագրողների համար:

-Agência Pública-ում հիմնականում քիչ հետաքննություններ ենք անցկացնում. մեր թղթակիցներին գործուղվում են և լուսաբանում են բազմաթիվ թեմաներ, օրինակ, Ամազոնի հակամարտությունների կամ Ռիոյի, Սան Պաուլոյի բռնություններին վերաբերյալ։

Մենք անվտանգության որոշ մեխանիզմներ ունենք, սերտորեն համագործակցում ենք խմբագիրների հետ․ խմբագիրները պետք է միշտ կապի մեջ լինեն մեզ հետ և մենք էլ մեր հերթին՝ տեղացիների հետ, որոնք շարունակաբար տեղեկություն  կտան մեզ իրենց գտնվելու վայրի վերաբերյալ։

Երբեք չենք ձևացնում, թե լրագրողներ չենք. ուր էլ գնում ենք, մեզ հետ վերցնում ենք մեզ նույնականացնող փաստաթուղթը:

Անշուշտ, եթե զգում ենք, որ  իրավիճակը լարված ու թեժ է, մեր թղթակիցներն անմիջապես լքում են տեղանքը:

Անվտանգության  միջոցների ապահովությունը կազմակերպությունից էլ է կախված: Օրինակ, O Globo-ն շատ խիստ անվտանգության միջոցներ է ձեռնարկում՝ հատկապես Բրազիլիայի ֆաբելաներից մեկում իր թղթակիցներից մեկի սպանությունից հետո: (Ֆաբելան Բրազիլիային հատուկ բնակավայրեր են, որտեղ ապրում են ցածր եկամուտ ունեցող, աղքատ մարդիկ,- խմբ․)։

–Բրազիլիայում հետաքննության ընթացքում լրագրողների մահացության դեպքերը սովորական են դարձել, այնպես չէ՞:

– Ո՛չ, իմ նշած դեպքը եզակի էր Բրազիլիայում: Նրան սպանված էին գտել այն ֆաբելայում, որտեղ նա հետաքննություն էր կատարում թմրանյութների ապօրինի շրջանառության վերաբերյալ: Նրան առևանգել էին ու դաժանորեն սպանել. նույնիսկ խոշտանգել էին: Այս դեպքը  մեծ ցնցում առաջացրեց Բրազիլիայում: Դեպքից հետո O Globo-ը փորձեց էլ ավելի խստացնել անվտանգության միջոցները: Դրա հետևանքով ֆաբելաների վերաբերյալ զեկույցների թիվը կտրուկ նվազեց ու մի շարք կարևոր իրադարձություններ այլևս չեն լուսաբանվում:

Մենք այն կարծիքին ենք, որ  թղթակիցները պետք է տեղում աշխատեն, ռեպորտաժ պատրաստեն, բայց  մենք էլ պարտավոր ենք պատշաճ ապահովել նրանց անվտանգությունը։

–Իսկ Ձեր կարծիքով, ինչպե՞ս են լուսաբանվում Բրազիլիայում կոռուպցիոն դեպքերը։

-Բրազիլիայում հետաքննող լրագրողները հիմնականում գրում են դաշնային կառավարությանը վերաբերող թեմաների մասին։ Նահանգային իշխանությունների գործունեություն ավելի քիչ է լուսաբանման առարկա դառնում․ նահանգներում որոշ դեպքերում ազդեցիկ ընտանիքները ճնշում են գործադրում խմբագրությունների սեփականատերերի վրա: Օրինակ, խմբագիրը երբեք թույլ չի տա հոդված պատրաստել   կամ թեկուզ լրագրողն ինքը երբեք ինքնագլուխ չի գրի մարդու կամ երևութի մասին, քանզի գիտի, որ չի կարող դա անել։ Սակայն նման դեպքերն այդքան էլ տարածված չեն, հատկապես եթե կոռուպցիայի վերաբերյալ ռեպորտաժ ես պատրաստում դաշնային կառավարության գործունեության մասին։ Եվ այսպես հիմնականում աշխատում են խոշոր լրատվամիջոցները։

Օրինակ, Դիլմայի  (Դիլմա Ռուսեֆ,- խմբ․) նախագահության մի շարք  նյութեր էին հրապարկվում կոռուպցիոն դեպքերի վերաբերյալ, նույնը կարող ենք ասել նաև Թեմերի (Միշել Թեմեր,- խմբ․) նախագահության ժամանակահատվածի մասին։  Կոռուպցիոն սկանդալները ծագում էին մամուլից կամ ստեղծվում էին նախարարների կողմից, ովքեր հետաքննությունն էին անցկացնում և լրատվամիջոցներին տեղեկությունների հայտնում։ Այս մասով գրաքննություն չկա։

– Իսկ արդյո՞ք Agência Pública-ն հայտնվել է այդ տեղի իշխանությունների ճնշումների և սպառնալիքների թիրախում։

-Ո՛չ, թեև  զգուշացնելու ու վախեցնելու դեպքեր ունեցել ենք: Մեր թղթակիցներին խորհուրդ է տրվում զգուշ լինել փողոցում, քանզի հնարավոր է ավտովթարի ենթարկվեն: Այնուամենայնիվ, մեր առաջին արձագանքն այդ ամենին հետևյալն է՝ երբ թղթակիցը վտանգ է զգում, ապա հեռացնում ենք նրան ասպարեզից ու փորձում ձևացնել, թե տվյալ թեման այլևս չի հետաքրքրում մեզ, որովհետև մեզ վախեցնում են.  այս կերպ պետք է ցույց տալ, թե վախեցած ենք ու դադարեցնում ենք մեր աշխատանքները, և որ նրանք հասան իրենց նպատակին: Մինչդեռ երբեք չենք դադարեցնում մեր աշխատանքը:

–Տվյալների լրագրությանը դիմու՞մ եք  Ձեր հետաքննությունների ժամանակ:

– Այո, երբեմն, բայց մենք փորձառու չենք այդ հարցում: Ավելին, փորձում ենք   Agência Pública-ի աշխատակիցների այդ հմտությունները զարգացնել ու ավելի շատ նյութեր պատրաստել՝ տվյալներից օգտվելով: Թեև միշտ էլ օգտվում ենք տվյալներից՝ փաստաթղթերից, հարցազրույցներից,  այլ փաստերից ու սակավաթիվ պատմություններից, որոնք այդ տվյալներից են ստեղծվել:  Ներկայումս փորձում ենք աշխատանքի վերցնել տվյալների լրագրությամբ զբաղվող լրագրողների։  Մենք հասկանում ենք այդ ոլորտի կարևորությունը։ Եվ հետո՝ մեծածավալ տվյալներ կան։ Իսկ պատմությունները, որ կարող են ստեղծվել դրանց հիման վրա, ամենևին էլ նման չեն այն սովորական պատմություններին, որոնք կարող ես փողոցում լսել։

Վերջերս լրագրողներից մեկի հոդվածն էի խմբագրում, որտեղ նա ներկայացնում է Սան Պաոլոյում ֆաբելայի հողի արժեքը և այդտեղ բռնկված հրդեհների օրինակները։  Նա նկատել է, որ բարձր արժեք ունեցող հողատարածքներում  չորս անգամ ավելի շատ են հրդեհներ բռնկվում, քան ֆաբելաներում: Սա այն պատմություններից  է, որտեղ տվյալները շատ են օգնում  օրինակներն ուսումնասիրելու ու առեղծվածի լուծումը մատնանշելու հարցում: Տվյալները ցույց են տալիս, որ կա որոշակի  կապ այդ երևույթների միջև, սակայն հստակ չի նշում, որ պատճառը հենց դա է։ Այսպիսով, դա ճանապարհ  է հարթում հետագա ուսումնասիրությունների և գուցե նաև լուծում գտնելու համար:

Բերեմ ևս մեկ օրինակ: Տվյալների համեմատության և վերլուծության արդյունքում պարզել ենք, որ Ամազոնի բնիկների տարածքում  հարյուրավոր կալվածքներ կային, որոնք պատկանում են պետությանը: Սա օրենքի խախտում է: Կարողացանք բացահայտել այդ ամենը, որովհետև բազային հարուստ տվյալներից օգտվեցինք:

Վայրի բնության համաշխարհային հիմնադրամի տեղեկությունների համաձայն՝ Բրազիլիայի սահմանադրությունը ամրագրում է տեղաբնիկների  իրենց բնօրրանում իրենց ավանդույթներով ապրելու իրավունքը:  Նաև սահմանվում է, որ կառավարությունը պատասխանատու է  տեղաբնիկների հողերի սահմանազատման համար, նրանց համար երկլեզու կրթության և առողջ ապրելակերպի պայմաններ ապահովելու համար՝ համապատասխան նրանց կարիքների և հավատամքի:

Տեղաբնիկ խմբերը շարունակ հանդիպում են հալածանքների: Աղքատ միգրանտները, ովքեր հեռանում են գերբնակեցված տարածքներից, որպեսզի հողագործությամբ սկսեն զբաղվել կամ ոսկի որոնել, կարող են խախտել տարածքների սահմանը կամ էլ նույն ռեսուրսները հայթհայթելու համար մրցակցության մեջ մտել: Անդրամազոնյան մայրուղու կառուցման և զարգացման ծրագրերը նոր խնդիրներ են առաջ բերում տեղաբնիկների համար:

Նշենք, որ այս տարվա հունվարին Հռոմի պապը հանդիպել էր Ամազոնի տեղաբնիկ 400 ցեղի առաջնորդների հետ: Նա ասել էր, որ այնպես, ինչպես ներկայումս են խախտվում տեղաբնիկների իրավունքները, չեն խախտվել երբեք: Կոչ էր արել վերջ տալ տեղաբնիկների տարածքները ներխուժելուն, ոսկու, փայտանյութի, գազի ապօրինի հանքարդյունաբերությանը, ինչի հետևանքով առաջացած արտանետումները թունավորում են նրանց կյանքը:

–Ձեր փորձ վրա հիմնվելով՝ կարո՞ղ եք փաստել, որ Բրազիլիայում տվյալների բազաները կամ աղբյուրները մատչելի չեն։

– Իրականում Բրազիլիայում մեծ քանակությամբ տվյալներ են ստեղծվում: Այնուամենայնիվ, տվյալների լրագրությամբ զբաղվող լրագրողները քիչ են, և ավելի քիչ են այն լրագրողները, ովքեր այդ ամենը դիտարկում են մարդու իրավունքների տեսանկյունից։ Դաշնային կառավարությանը վերաբերող կոռուպցիոն դեպքերի բազմաթիվ հետաքննություններ կան և  կան հսկայական տվյալներ դրանց վերաբերյալ, ինչը չենք կարող ասել  մարդու իրավունքների կամ  տեղական իշխանությունների հետ կապված խնդիրների վերաբերյալ:

– Շարունակելով տվյալների վերլուծության թեման՝ ցանկանում եմ հարցնել 2010-2011 թվականներին  «Վիքիլիքսի» հետ աշխատելու, փաստաթղթերի թարգմանության ձեր փորձի մասին։

-Սերտորեն համագործակցել եմ այդ թիմի հետ: Բավականին հետաքրքիր էր, որովհետև նրանք արդեն իսկ եվրոպական թերթերի՝ The Guardian-ի, Le Monde-ի, և այլ հեղինակավոր խմբագրությունների հետ համաձայնություն ունեին: Այդ լրատվամիջոցները պատրաստվում էին իրենց տեսանկյունից  տեղեկություններհրապարակել  Հարավային Ամերիկայի երկրների մասին: Եվ քանի որ հասկանում էին, որ դա չի կարող բավարար լինել, ցանկացան Հարավային Ամերիկայի յուրաքանչյուր երկրի համար տեղեկությունների հրապարակման ռազմավարություն մշակել։ Բրազիլիայի մասով դա արեցի ես։

Նատալիան Ջուլիան Ասանժի հետ Աղբյուրը՝ apublica.org

3000-ից ավել փաստաթղթեր կային մեր մասին: Փայլուն աշխատանք կատարեց, և ես հպարտ եմ դրա համար։  «Վիքիլիսքն» իսկապես մեծ ազդեցություն թողեց լրագրության վրա. ինքներդ կարող եք համոզվել դրանում՝ տեսնելով, որ նույն  Panama Papers -ում և այլ գաղտնի փաստաթղթերի արտահոսքի դեպքում լրագրողներն, ըստ էության, «Վիքիլիսքի» ստեղծած աշխատանքի մեթոդն են կիրառում:

– Իսկ կարո՞ղ եք ասել, որ «Վիքիլիսքը»  Ձեր ամենամեծ հաջողությունն է եղել՝ որպես լրագրող:

-Ես կարծում եմ, որ  Agência Pública -ն չափազանց մեծ  ձեռքբերում է: 2016 թվականին այն Բրազիլիայում երրորդ լրատվամիջոցն  է՝ իր ստացած պարգևատրումներով, իսկ Բրազիլիան շատ մեծ է։  Զիջում ենք O Globo-ին, որը բազմամիլիոն դոլլարանոց խոշոր ընկերություն է: Սա խոսում է այն մասին, որ մենք որակյալ լրագրությամբ ենք զբաղվում։

Անձամբ ես հպարտանում եմ իմ այն հոդվածով, որը Բրազիլիայի հարավի տեղաբնիկների ինքնասպանությունների մասին է։ 2015 թվականին  դրա համար արժանացել եմ Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի մրցանակին։

– Եվ վերջում,  Agência Pública –ն ինչպե՞ս է աջակցում Բրազիլիայում հետաքննական լրագրության զարգացմանը։

– Agência Pública -ն Ռիո դե Ժանեյրոյում լրագրողների համար մշակութային կենտրոն է բացել, որը   Casa Pública  (Հանրային տուն) է կոչվում: Այն Լատինական Ամերիկայում նորարական և անկախ լրագրության զարգացման ուղղված համակարգ է։ Հավելեմ, որ մենք ընդունում ենք նաև երիտասարդ լրագրողների աշխարհի տարբեր ծայրերից, ովքեր հետաքրքրված են Բրազիլիայում մարդու իրավունքների խնդիրներով։

Հարցազրույցը՝ Խոսե Նիկոլաս Դոմինգեսի
Թարգմանեց Անի Խաչատրյանը
Մտահղացման հեղինակ՝ Աստղիկ Կարապետյան
Իրավաբան.net

«Պարզից էլ պարզ է, որ լրագրության ապագան սերտորեն կապված է համագործակության և տվյալների հետ»,- Իրավաբան.net-ի հետ զրույցում նշում է Դանիել Գրասսոն, ով Իսպանիայում ամենաշատ ընթերցողներ ունեցող լրատվամիջոցներից մեկի՝ El Confidencial-ի թղթակիցն է։

Իրավաբան.net-ը սկսում է նոր հատուկ նախագիծ, որի շրջանակներում հարցազրույցներ են արվելու աշխարհում հայտնի հետաքննող լրագրողների հետ։

-Ինչպիսի՞ն էին Իսպանիայում անցկացրած առաջին տարիները՝ որպես լրագրող։ Ի՞նչ փորձ ձեռք բերեցիք:

Source: https://www.elconfidencial.com/comunicacion/2017-09-05/curso-verano-el-confidencial-unia_1438459/

-Եթե ուզում ես Իտալիայում դառնալ լրագրող, ապա կարևոր չէ՝ ինչ ես ուսումնասիրում, քանի որ կան մի շարք մագիստրոսական ծրագրեր՝ լրագրության մեջ մասնագիտանալու համար: Առաջին անգամ լրագրության ոլորտ ոտք եմ դրել Իսպանիայում: Նախնական շրջանում հետաքննական թեմաներով չէի թղթակցում: Սկզբում սկսեցի իտալական թերթերի համար որպես արտահաստիքային թղթակից (freelancer) աշխատել, նրանց պատմություններ էի վաճառում: Այդ ժամանակ իսպանական լրագրությունն այնքան էլ զարգացած չէր։ Կարիերայիս համար հատկանշական էր  2011 թվականի 15 M բողոքի շարժումը (Բողոքի շարժումը սկսվել է 2011-ի մայիսի 15-ից` տեղական և համապետական ընտրություններին ընդառաջ։ Ցուցարարները բողոքում էին գործազրկության բարձր մակարդակի, նպաստների կրճատման, քաղաքական համակարգի, քաղաքական կոռուպցիայի, մարդու իրավունքների խախտումների և այլ հիմնարար խնդիրների դեմ,- խմբ․)։ Այստեղ՝ Մադրիդում, մեդիան կարիք ուներ այս բողոքները լուսաբանող թղթակիցների,  և ես ձեռնամուխ եղա նորություններս նրանց վաճառելու գործին: Եվ մեր միջև համագործակցություն սկսեց: Այսպիսով, մասնագիտական առաջին քայլերս միտված էին ոչ թե հետաքննական, այլ ընդհանուր լրագրությանը:

-Ի՞նչ կարևորագույն նպատակ էիք հետապնդում: Արդյո՞ք ունեիք հետաքննող լրագրող դառնալու ցանկություն:

-Ո՛չ, իմ առաջնային նպատակը լրագրող դառնալն էր: Թերթում աշխատում էի որպես լրագրող և փորձում պատմություններ վաճառել մեդիային որպես ֆրիլանսեր: Այնուամենայնիվ, ես սկսեցի հետաքրքրվել տվյալների աշխարհով և գիտակցել՝ ինչ հնարավորություններ և առավելություններ են ընձեռում տվյալները լրագրողական վերլուծությունների համար, և ոչ միայն: Այսպիսով, ես որոշեցի մասնագիտանալ տվյալների հետաքննական լրագրության մեջ: Մասնագիտական կյանքումս շրջադարձային եղավ Եվրոպայում առաջին մագիստրոսական կոչում ստանալը․ ուսմանս հիմքում միայն ու միայն ընկած էր տվյալների հետաքննական լրագրությունը, և այն իրականացրեցի հենց այստեղ՝ Մադրիդում:

-Ելնելով լրագրողի Ձեր փորձից՝ ինչպե՞ս է Իսպանիայի «Քաղաքացու ապահովության մասին» օրենքը (հայտնի է որպես Լեյ Մորդազա), ազդում լրագրողի ամենօրյա աշխատանքի վրա: Արդյո՞ք այն իսկապես սահմանափակում է մամուլի ազատությունն ու խոսքի իրավունքը Իսպանիայում:

-Չեմ կարծում, որ այն բացասաբար է ազդում լրագրության վրա: Թյուրըմռնվելուց խուսափելու համար ասեմ, որ օրենքը սոսկալի է․ 21-րդ դարում հարիր չէ նման օրենք ունենալը,  որովհետև այն ոչ միայն լրագրողների ազատ արտահայտվելու համար է արգելքներ առաջ բերում, այլև յուրաքանչյուրի մարդու, ով օգտվում է բջջային հեռախոսից կամ հաղորդակցման այլ միջոցներից։ Սա իրապես խնդիր է հանրային թղթակիցների, լրագրողների համար, որոնք աշխատում են մեծ ու կարևոր գործերի վրա։ Այդուհանդերձ, տվյալների մեր ամենօրյա աշխատանքում հետաքննական լրագրության տվյալների ամենօրյա աշխատանքում այն հետևանք չի ունեցել։

-Հայաստանում հետաքննող լրագրողները հաճախ գործ են ունենում քաղաքական դաշտի հետ, ինչը բարդացնում է նրանց աշխատանքը։ Ուզում եմ Ձեզ հարց տալ որպես Հետաքննող Լրագրողների Ասոցացիայի (Investigative Journalism Association  – API) տնօրենների խորհրդի անդամի,  ի՞նչ մեխանիզմ է օգտագործում  API-ը՝ Իսպանիայում հետաքննական լրագրությունը խթանելու համար և ինչպիսի՞ն պետք է լինի երկրում հետաքննական լրագրությունը զարգացնելու ռազմավարական պլանը։

-API-ը պաշտոնապես հիմնադրվել է 2017 թվականի նոյեմբերին և  ունի ընդամնեը 4 ամսվա կյանք․ ինչպես տեսնում եք այն նորելուկ է։ Այս տարի մեր կիզակետում եղած հիմնական նպատակը լրագրողին իրավական տեսանկյունից աջակցություն և օգնություն ցուցաբերելն է։ Այսպիսով, իրավաբանները կարող են Pro bono (անվճար) աշխատել լրագրողների հետ ոչ միայն քրեական գործերի վրա, այլ նաև քաղաքացիական, ինչպես նաև կատարել գործեր, որոնք անմիջական կապ ունեն Իսպանիայի թափանցիկ աշխատելու մասին օրենքի հետ։

Ավելին, Ասոցացիան նաև մտադիր է ներկայացնել մի շարք գործիքներ, որոնք կարող են օգնել հետաքննող լրագրողների աշխատանքին սկսած տվյալների վերլուծման գործիքներից մինչև ինչպես տեղադրել համակարգչային անվտանգության միջոցներ, որպեսզի հնարավոր լինի անանուն վայրերից ապահով ստանալ տեղեկություններ, գրքերի և ուղեցույցների միջոցով ուսուցանել զրույցները գաղտնալսումներից պաշտպանելու համար։

Մեր նպատակն է ոչ միայն լինել կենտրոն, որտեղ լրագրողները կկարողանան աջակցություն ստանալ իրավական ու անվտանգության ապահովման տեսանկյունից, այլև կկարողանան փոխանակվել իրենց փորձառությամբ։ Այս նպատակով մենք ուզում ենք բարձր չափանիշներ սահմանել, որոնք կընդունվեն Ասոցիացիայի կողմից։ Այդ պահանջներից մեկն օրինակ՝ մինչ նյութի հրապարակումը երկու-երեք օր ժամանակ տալ այն մարդուն, ով հետաքննական նյութի կենտրոնական անձն է,  որպեսզի կարողանա իր դիտարկումներն ու մեկնաբանություններն անել հրապարակվելիք տեղեկությունների վերաբերյալ։ Այսպիսի պարզ պահանջների դեպքում կհասկանանք, որ մենք բոլորս  (Ասոցիացիային անդամակցող լրագրողները,- խմբ․) ունենք նույն արժեքները։

-Ձեր խոսքում նշեցիք իրավաբանների և լրագրողների համագործակցության մասին։ Կարո՞ղ եք Իսպանիայում իրավաբանների և հետաքննող լրագրողների միջև եղած հաջողված համագործակցության մասին մի օրինակ բերել։ 

-Որպես օրինակ կարող եմ բերել ներկայիս ընթացիկ համագործակցությունը, բայց մենք դեռ չգիտենք արդյոք կհաջողենք, թե ոչ։

Ձեր տեղեկացվածության համար նշեմ, որ Թափանցիկության մասին նոր օրենքով սահմանվում են տեղեկատվության և հանրային փաստաթղթերի հասանելիության պահանջներ: Այսպիսով, երբ կառավարությունը որոշում է մերժել տեղեկությունը տրամադրել կամ բավարար տեղեկություններ չի տրամադրում, հնարավոր է բողոքարկել նրանց այդ որոշումը նաև դատարանում: Մենք մի քանի գործ ունենք, երբ լրագրողը դատարանում է պայքարում նմանատիպ տեղեկություն ստանալու համար։ Ընդորում թե՛ լրագրողը, թե՛ իրավաբանը  մեծ եռանդով համագործակցում են, և արդեն շահել են առաջին փուլը։

Իրավաբաններն ու լրագրողները համագործակցում են նաև այն դեպքերում, երբ հետաքննության ընթացքում անձնական սպառնալիքներ լինեն։ Բոլոր լրագրողներն էլ  ունեն պաշտպան իրավաբաններ, ովքեր աջակցում են, երբ խնդիր է լինում հետաքննությամբ անցնող անձանց կողմից ճնշումներ գործադրելու հետ կապված։

– Ի՞նչ կարծիք ունեք տվյալների լրագրության մասին, ինչպե՞ս է այն փոխում լրագրության աշխարհը, ո՞րն է Իսպանիայում նրա դերը։

-Կարծում եմ, մի քանի տարի անց մենք այլևս չենք խոսի տվյալների լրագրության մասին, փոխարենը կխոսենք լրագրության մասին, բայց չէ՞ որ լրագրությունն առանց տվյալների բացարձակ անիմաստ է։ Տվյալների լրագրությունն է հզորացրել լրագրությունը, որովհետև վերջինս հիմնված է տվյալների վրա և ոչ թե միայն բառերի։ Տվյալների լրագրության գլխավոր հայեցակարգն այն է, որ այն սերտորեն կապված է համագործակցության հետ։ Տվյալների լրագրությունն ընձեռում է համագործակցելու, համընդհանուր կապեր ստեղծելու հնարավորություններ։Համընդհանուր տնտեսագիտությունն ու շուկան հասկանալու համար լրագրությունն էլ պետք է լինի համընդհանուր։

-Որո՞նք են հիմնական դժվարությունները տվյալների լրագրության ոլորտում։

-Մի կողմից նկատվում է տվյալային գրագիտության պակաս, ոչ բոլոր լրագրողները կարող են աշխատել տվյալների հետ, քանի որ սովորական լրատվության շրջանակներում տվյալները չեն կիրառվում։ Մյուս կողմից տվյալներն ապահովություն են: Շատ կարևոր է իմանալ, թե ինչպես պետք է վարվել տվյալների հետ, մենք ունենք տեղեկատվության մեծ բազաներ, և կարևոր է գիտենալ՝ ինչպես պահեստավորել տեղեկատվությունը, ինչպես նաև ճիշտ և անվտանգ ճանապարհով կիսել ձեռքի տակ եղած տեղեկատվությունը գործընկերների հետ։ Տեղեկատվության արահոսքը ավելի վտանգավոր է, քան տարիներ առաջ, մենք ունենք ավելի շատ  տվյալներ, հետևաբար՝ ավելի շատ ռիսկեր։ Նույն Panama Papers-ի հետաքննության ժամանակ մեզ աջակցում էր Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը (International Consortium of Investigative Journalists – ICIJ)` ապահովելով մեր աշխատանքի և տեղեկությունների գաղտնիությունը։ 

-Վերջին հարցս եմ ուզում տալ․ հետաքննող լրագրող լինելու համար երբևէ սպառնալիքներ եղել են Ձեր հասցեին։ 

-Ոչ, հետաքննող լրագրողների համար Իսպանիան բավականին ապահով երկիր է։ Ինձ միայն սպառնացել են այն մարդիկ, որոնք ցանկացել են ինձ դատարանի առաջ կանգնած տեսնել։ Իմ պատմությունների պատճառով ես երիցս հայտնվել եմ դատարանում և երեք անգամ էլ շահել եմ դատը։ Որքանով ես տեղեկացած եմ, Իսպանիայում հազվադեպ է լինում, որ հետաքննող լրագրողին որևէ մեկը սպառնա։

Հարցազրույցը՝ Խոսե Նիկոլաս Դոմինգեսի
Անգլերենից թարգմանեց Սոնա Հայրապետյանը
Մտահղացման հեղինակ՝ Աստղիկ Կարապետյան

Իրավաբան.net

-Տիկի՛ն Մազմանյան, երբ հարցազրույցին  նախապատրաստվելիս Ձեր կենսագրական տվյալներն էի ուսումնասիրում, ուշադրությունս գրավեց այն, որ «Գարուն» կարի ֆաբրիկայում որպես ցրիչ եք աշխատել: Ի՞նչ նշանակություն ունեցավ  այդ աշխատանքային փորձառությունը  Ձեր կյանքում:

– Այդ ժամանակ 18 տարեկան էի: Հետագայում էլ ուսանողական տարիներին աշխատել եմ ու չեմ պատկերացնում ինձ առանց դրա: Բայց ես նոտար դառնալու նպատակ ունեի ու անցա որոշակի ճանապարհ, որ դրան հասնեմ:

-Տարիներ առաջ՝ նոտար նշանակվելիս, Դուք հանդիսավոր երդում եք տվել: Հիշու՞մ եք Ձեր զգացողությունները, որ ունեցել եք այդ  ժամանակ:

-Շատ ոգևորված եմ եղել: Այնքան, ինչքան որ ոգևորված էի, երբ ընդունվել էի համալսարան: Ինձ  համար դա շատ կարևոր էր, ինչպես երեխայի ծնունդը: Ես միանշանակ նոտար էի ուզում աշխատել: Սա այն հանգրվանն է, որը ես փնտրում էի:

– Ձեր քույրը ևս իրավական ոլորտում է, բայց, ի տարբերություն Ձեզ,  դատավոր է: (Գայանե Մազմանյանը Երևանի ընդհանուր իրավասության դատարանի դատավոր է,- հեղ․)։ Ինչպե՞ս ստացվեց, որ երկուսդ էլ նույն ոլորտն ընտրեցիք: 

-Հայրս նոտար է:  Մենք սիրում ենք այդ գործը, դա ենք տեսել: Ամուսինս նույնպես իրավաբան է:  Ես ունեմ երեք երեխա, որոնք ապագա իրավաբաններ են ու այդ որոշումը իրենք են ընդունել, մենք չենք ուղղորդել:

-Տիկի՛ ն Մազմանյան, այնուամենայնիվ , հենց  Ձեզ համար  ինչո՞վ է հետաքրքրական այս ոլորտը :

-Ես շատ եմ սիրում իմ աշխատանքը, ինձ այլ տեղում չեմ պատկերացնում: Ինձ համար քաղաքացիների հետ շփվելը շատ հաճելի է:  Իսկ ամենահետաքրքրականը մարդկանց մտածելակերպի բազմապիսիությունն է: Մեկը խաղաղ բնավորություն ունի, մյուսն ագրեսիվ է:  Բայց երբ ամենատարբեր բնավորության մարդիկ հաճույքով են դուրս գալիս իմ կաբինետից, դա ինձ համար շատ կարևոր բան է:

-Ստացվում է, որ նոտարը ինչ-որ չափով նաև հոգեբա՞ն պետք է լինի, որ կարողանա աշխատել տարբեր մարդկանց հետ:

-Պարտադիր, պարտադիր, ես կարծում եմ, որ դա պարտադիր է: Եթե ինքնատիրապետումը կա մարդու մեջ, դա շատ կարևոր է: Պետք է հասկանաս, որ եթե մարդը եկել ու դիմում է նոտարին, ուրեմն ինչ որ հոգս ունի, ինչ որ դարդ ունի: Նոտարը առաջին հերթին պետք է լինի լավ հոգեբան, հետո իրավաբան, որ կարողանա մարդկանց օգնել ու ճիշտ ուղղություն տալ, որ մարդը հասկանա՝ ինքը եկավ, սպառիչ պատասխան ստացավ և գնաց:

-Եթե Ձեր աշխատանքը բնորոշելու լինեք երեք բառով, ապա որո՞նք կլինեն դրանք:

– Շատ բարդ է երեք բառով ասել: Նախ պարտաճանաչություն, մարդուն հասկանալու կարողություն և արդարություն:

-Նոտարիատի մասին ՀՀ օրենքի մեջ ի՞նչ կփոխեիք: Կա՞ն հոդվածներ, որոնց հետ այնքան էլ համաձայն չեք:

-Ժամանակն է ճիշտ ցույց տալիս, թե օրենքում ինչը  փոխվի և ինչպես: Միակ կետը, որ ես կցանկանայի ավելացնել, որ մարդը աշխատեր այնքան, ինչքան որ կցանկանար աշխատել, չլիներ տարիքային սահմանափակում:

– Երբ նոտարական էթիկայի կանոններն էի ուսումնասիրում, ուշադրություն դարձրի նրան, որ նոտարը կատարված բարձր աշխատանքի համար կարող է խրախուսվել և հակառակը՝ կարող է որոշակի կարգապահական տույժի ենթարկվել: Այս ամենը  Ձեզ որևէ կերպ առնչվե՞լ է:

-Կարգապահական ոչ մի տեսակի տույժ չունեմ: Իսկ խրախուսանքների մասով ունեմ պատվոգրեր՝ տարբեր սեմինարների մասնակցության հետ կապված: Մենք արտասահմանցի մեր գործընկերների հետ պարբերաբար կոնֆերանսներ ենք ունենում, փորձի փոխանակում է լինում: Օրինակ, գերմանացիների հետ շատ հետաքրքիր շփում եղավ: Իրենց մոտ նոտարը շատ ավելի կարևոր մարմին է, քան Հայաստանում: Իրենց համար զարմանալի էր, թե նոտարի ներկայացրած փաստաթուղթը ինչպես կարող է վիճարկվել: Կուզենայի, որ մեզ մոտ էլ այդպես լիներ:

-Ձեր պրակտիկայում եղե՞լ են դեպքեր, երբ քաղաքացին կեղծ լիազորագրեր կամ վկայականներ է ներկայացրել:

-Ինքս հայտնաբերել եմ երկու կեղծ լիազորագիր  գործարքի ժամանակ, հաղորդում եմ տվել, հետաքննություն է սկսվել, հենց հիմա էլ քրեական գործ կա հարուցված՝ իմ կողմից հայտնաբերված կեղծ լիազորագրի հետ կապված:

– Ինչպե՞ս եք գնահատում քաղաքացիների իրազեկվածության մակարդակը նոտարական գրասենյակ դիմելու հարցում:

-Քաղաքացիների իրազեկվածությունը բարձր չէ: Հենց իրենց շահերը իրենք չեն կարողանում պաշտպանել, քանի որ օրենքը լավ չգիտեն և շատ դեպքերում չես էլ կարող մեղադրել: Տարիների ընթացքում բարձրացել է իրազեկվածության մակարդակը: Երբեմն գալիս են ու ասում՝ մենք կարդացել ենք, որ էսպես պետք է լինի: Այս ամենը ինձ շատ է ուրախացնում:

-Մամուլը, հանրային շահից ելնելով, անդրադառնում է նաև իրավական ոլորտի ներկայացուցիչներին: Մեկ անգամ չէ, որ ադրադարձել է նաև Ձեր ամուսնուն: Այդ հրապարակումներին Դուք հետևե՞լ եք, դրանց մեջ, ըստ Ձեզ, ճշմարտություն կա՞:

-Դեպքեր կան, որ ընդհանրապես չկա ճշմարտության տոկոս: Լինում է, որ ծիծաղելի հոդվածներ են հայտնվում, որ ընդհանրապես կապ չունեն իրականության հետ: Ես չեմ հետևում, դա ինձ չի հետաքրքրում, որովհետև երբեմն այնպիսի թեմաներ են լինում, որ զարմանում ես, թե ինչպես են նման բաներ գրում: Ես հարգում եմ լրագրողներին, բայց կան այնպիսինները, որ PR-ի համար են գրում: Ուղղակի մարդ կա, որ վիրավորվում է և պատերազմ է հայտարարում, մարդ էլ կա, որ ծիծաղում, անցնում է:

-Հրապարակումներ կան նաև այս ոլորտի ներկայացուցիչների միլիոնների հասնող  գույքի հայտարարագրումների հետ կապված: Իրավաբան.net-ն անդրադարձել էր սրան, ցուցակում կային նաև Ձեր և Ձեր ամուսնու՝ վարչական դատարանի դատավոր Արգիշտի Ղազարյանի անունները: Սա կարելի՞ է որպես ոլորտի կոռումպացվածության նշան դիտարկել:

-Ես չեմ կարծում, որ սա ոլորտի կոռումպացվածության մասին է խոսում: Մարդ կա, որ մինչև դատավոր լինելն է շատ բաներ ունեցել, բայց մինչև դա, պաշտոնատար անձ չլինելով, չի հայտարարագրել: Շատ տհաճ է, որ չեն ստուգում ակունքը և հենց մարդը դատավոր է դառնում, ասում են՝ ունեցավ այսինչ բանը:

-Ըստ  Ձեզ Հայաստանում իրավական ոլորտը այնքա՞ն էլ կոռուպացված չէ:

– Չէի ասի, թե կոռումպացված է: Կոռուպցիա ամեն տեղ էլ կա և դա ավելի շատ մարդու տեսակով է պայմանավորված: Եթե մեկը ինչ որ բան է արել, չպետք է դրա համար ամբողջ համակարգը պախարակել:

–Տիկի՛ն Մազմանյան, անգամ իրավական ոլորտում չգտնվող մարդու համար որոշ չափով հասկանալի է, որ այս դաշտում աշխատանքը բարդ և պատասխանատու է: Ի՞նչ խորհուրդ կտաք նրանց, ովքեր իրենց առաջին քայլերն են անում այս ոլորտում:

-Պետք չէ մեծամտանալ: Չէի ցանկանա ընդհանրացնել, բայց երբ երիտասարդ տարիքում պաշտոն են ձեռք բերում, երբեմն մեծամտանում են, բայց անհրաժեշտ է հասկանալ, որ կյանքի աստիճանները պետք է պատվով հաղթահարել ու անցնել առաջ:

Հարցազրույցը՝  Սոնա Վարդանյանի
Լուսանկարները՝ Ալեքսանդր Սարգսյանի
Նախագծի մտահղացման հեղինակ` Կարեն Զադոյան

Իրավաբան.net

-Սիրվա՛րդ, Դուք  2000 թ-ից սովորել եք ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետում, ստացել նաև մագիստրոսի աստիճան:  Մի քանի տարի դադարից հետո ուսումը շարունակել եք Հայասատանի ամերիկյան համալսարանում և նորից՝ իրավաբանություն: Դադարը հանգստի շրջա՞ն էր:

-2005թ-ին ԵՊՀ-ում արդեն մագիստրատուրայում սովորելու ընթացքում զուգահեռ նաև աշխատել եմ ֆինանսների նախարարության իրավաբանական վարչությունում՝ 4 տարի, հետո 5 տարի Ազգային ժողովում, հետո ծնվեց բալիկս: Ես ֆիզարձակուրդ գնացի, որոշեցի առիթից օգտվել ու այդ ընթացքում ընդունվել Ամերիկյան համալսարան: Վաղուց էի ուզում, բայց աշխատելուն զուգահեռ մի քիչ դժվար էր սովորելը: Ֆիզարձակուրդիս ժամանակն օգտագործեցի երկրորդ անգամ մագիստրատուրայում սովորելու համար:

-12 տարի աշխատել եք պետական համակարգում: 2017թ-ի սկզբին աշխատանքի անցաք նոտարական համակարգում: Աշխատանքի փոփոխության անցումը դժվա՞ր էր:

-Նոտարական համակարգում աշխատելս մի քիչ արագ ստացվեց: Ես չէի պլանավորել սա: Պետական համակարգում սկսել եմ առաջատար մասնագետից ու աստիճանաբար հասել մինչև արդարադատության նախարարությունում աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալի պաշտոնին: Ես, ավելի սովոր լինելով կոլեկտիվ աշխատանքին, ավելի աշխույժ աշխատանքին, ըստ էության, իմ աշխատանքը միշտ պատկերացրել եմ պետական համակարգում: Երբ առաջարկ եղավ նոտար նշանակվելու համար, ինձ մոտ մի քիչ դժվար էր որոշում կայացնելը, ես չգիտեի՝ կարո՞ղ եմ նոտար աշխատել, թե՝ ոչ: Շատ իրավաբաններ ավարտում են ու երազում նոտար դառնալ, ինձ մոտ իրականում այդպես չի եղել: Ուղղակի ստացվեց այդպես ու որոշեցի փորձել: Հուսով եմ, որ ամեն ինչ լավ կլինի, դեռ ստացվում է, մոտ 7 ամիս է աշխատում եմ:

Ինձ համար դժվար էր հատկապես սկզբում, որովհետև այս գործը ես սկսել եմ զրոյից: Աշխատանքը բավականին յուրահատուկ է իր բնույթով. աշխատանք քաղաքացիների հետ, որտեղ յուրաքանչյուրը անհատական մոտեցում է պահանջում, միայն մասնագիտական գիտելիքները բավարար չեն:

-Ի՞նչ առանձնահատկություններ կան այս ոլորտում:

-Պետք է համբերություն, ցանկություն, պատրաստակամություն յուրաքանչյուր քաղաքացու հետ շփվելու, յուրովի մոտենալու հարցին: Մի քիչ դժվար է իրականում: Պատասխանատու աշխատանք է շատ: Եթե փաստաթղթի վրա դու դնում ես քո կնիքը և քո ստորագրությունը, դու արդեն քեզ վրա ես վերցնում ողջ պատասխանավությունը, թե այդ քաղաքացու հետ հետագայում ինչ կարող է լինել: Ավելի պարտավորեցնող, պատասխանատու է նոտարի աշխատանքը, քան մյուս վայրերում, որտեղ աշխատել եմ:

-Քաղաքացիները հիմնականում ի՞նչ սխալներ են թույլ տալիս նոտարական գրասենյակ դիմելիս:

-Եղել է, որ շատ ժամանակ մարդիկ փորձել են, օրինակ, անձնագրի պատճենով աշխատել, գործարք իրականացնել, պատճառաբանել են, թե անձնագիրը դեսպանատանն է, և այլն: Չիմացության պատճառով շատ է լինում, որ առանց փաստաթղթի բնօրինակի գան: Բնականաբար, այս դեպքում մենք մերժում ենք, ոչ մի գործարք չենք անում, մինչև փաստաթղթի բնօրինակը չտեսնենք:

Վերջին տարիներին մարդկանց իրավագիտակցությունը բավականին բարձրացել է: Ի տարբերություն մոտ 10 տարի առաջվա՝ իրավիճակը շատ է փոխվել: Ամենապարզ օրինակը, մարդիկ չգիտեին, որ նման հաստատություններ գնալիս անձնագիր պետք է վերցնեն իրենց հետ: Հիմա բավականին ինֆորմացված են, կամ եթե ինչ-որ բան չգիտեն՝ նախապես զանգում են, հարցնում, ճշտում, թե գալուց ի՞նչ պետք է իրենց մոտ ունենան, նոր գալիս են:

Որպես նոտար աշխատանքային 7 ամիսների ընթացքում ինձ մոտ եղած գործերի վիճակագրության համաձայն,՝ամենաքիչ իրազեկվածությունը կապված է լինում ժառանգական գործերի հետ: Մարդկանց մոտ տպավորություն է, որ եթե իրենց ծնողը մահանում է, իրենք ավտոմատ կերպով ժառանգ են դառնում: Այս կերպով մնում են տարիներ շարունակ, և պահ է գալիս, որ ուզում են տունը վաճառել, գրավ դնել, պարզվում է, որ մահացածի անունով է տան սեփականության վկայականը, ու սկսվում են խնդիրները:

Մինչդեռ, մեխանիկորեն ոչ մի անձ ժառանգ չի դառնում: Ցանկացած դեպքում կտակը կա, թե՝ ոչ, 6-ամսյա ժամկետում պետք է հանգուցյալի ժառանգները մոտենան նոտարին և դիմում ներկայացնեն ժառանգության ընդունման կամ ժառանգությունից հրաժարվելու վերաբերյալ:

Այս ժամկետը բաց են թողնում 10 քաղաքացուց երևի թե 8-ը: Հետո գործն անցնում է արդեն դատական համակարգ և այլն:

-Իրազեկվածության պակասի հետևանքով նման դեպքերում ի՞նչ արձագանքներ եք ստանում:

-Շատերը կարծում են, թե նոտարն է հատուկ ձգձգում գործընթացը, որ գումար ստանա դրա դիմաց, ոմանք ասում են՝ երկիրը երկիր չի, սա ի՞նչ կարգ է, եթե ես եմ իմ ծնողի երեխան, էլ ո՞վ պետք է ժառանգ լինի, ու նմանատիպ այլ բաներ: Բացատրում ես, շատ ժամանակ չեն հասկանում: Ժառանգության հետ կապված օրեսդրական շատ լավ կարգավորում ունենք, կասեի՝ բաց չունենք այստեղ: Ամենը գալիս է մարդկանց իրազեկվածության պակասից:

-Դուք նշում եք, որ նման խնդիրների դեպքում գործերը հաճախ դատարան են հասնում, այժմ դատարանների ծանրաբեռնվածությունը թեթևացնելու համար նոտարները լիազորվել են նաև իրավաբանական փաստ հաստատել: Ի՞նչ եք կարծում՝ այս ինստիտուտը գործում է:

-Ինստիտուտը գործում է, միանշանակ: Ես ինքս արդեն մի քանի անգամ հաստատել եմ իրավաբանական փաստ՝ ժառանգության տիրապետման փաստի հաստատման հարց էր: Ուղղակի այստեղ խնդիրն այն է, որ քաղաքացին էլ պետք է պատշաճ ներկայացնի բոլոր փաստաթղթերը, որ հնարավոր լինի հաստատել տիրապետման փաստը:

-Փաստաբաններից երբեմն կարծիքներ ենք լսում, որ շատ նոտարներ չեն տիրապետում այս ինստիտուտին, ու, միևնույն է, բազում գործեր դատարան են հասնում:

-Չեմ կարծոււմ, որ գիտելիքի պակասի խնդիր կա: Հավանաբար, փաստաթղթերի պակաս է միգուցե եղել, դրա համար չեն հաստատել: Ես էլ մինչև հիմա մի քանի անգամ իրավաբանական փաստ հաստատել եմ ժառանգության հետ կապված խնդրով միայն, ուրիշ հարցերի համար դիմումներ դեռ չեն էլ եղել:

-Ի՞նչ կասեք էլեկտրոնային համակարգի ներդրման մասին: Արդյո՞ք այն արդյունավետ էր:

-Իմ պրակտիկայում դեռ չի եղել, որ քաղաքացին էլեկտրոնային դիմում ներկայացնի: Բոլորը նախընտրում են, ավանդույթի համաձայն, անձամբ բերել, ներկայացնել փաստաթղթերը: Երևի դրա համար էլ ժամանակ է պետք, որ մարդիկ սովորեն:

Իսկ նոտարների համար ավելի հեշտ է աշխատել էլեկտրոնային համակարգով: Մենք միևնույն է մեր գործերը մուտք ենք անում համակարգ: Այն համակցված է անձնագրային բաժնի հետ, ՔԿԱԳ-ի հետ, ռեգիստրի հետ, և ավտոմատացված համակարգը շատ հեշտացնում է աշխատանքը:

-Ամանորի տոների հետ կապված նոտարների աշխատանքն էլ է ծանրաբեռնվու՞մ:

-Չէի ասի, որ սեզոնային աշխատանք է: Բայց նշեմ, որ դեկտեմբերի սկզբին որոշ ակտիվություն նկատվում էր, միգուցե նրանից է, որ արտագնա աշխատողներն այդ ժամանակահատվածում Հայաստան են վերադառնում:

-Դուք ինչպե՞ս եք նշում Ամանորը:

-Այդ առումով մի քիչ ավանդապահ եմ: Սիրում եմ անցկացնել ընտանիքում, ծնողներիս, երեխաներիս հետ:

-Երկու փոքրիկ ունեք, Ձմեռ պապի դերն ո՞վ է ստանձնում:

-Հատուկ նման դեր չենք ունենում: Մեզ մոտ Ձմեռ պապիկը գալիս է գիշերը, երբ բոլորը քնած են:

-Այս տարի Ձմեռ պապից ինչ-որ ակնկալիքներ ունե՞ք:

 -Ես միշտ ունենում եմ ակնկալիքներ, երազանքներ, սպասումներ, որոնք միշտ իրականություն են դառնում: Հուսով եմ 2018 թ-նն էլ բացառաություն չի լինի: Անհամեստություն թող չթվա, բայց իմ ցանկությունները միշտ կատարվել են: Միգուցե այդ նույն տարում չի եղել, սակայն հաջորդ տարիներին դա կոմպեսացվել է:

Ալիսա Չիլինգարյան

Ֆոտոշարքը՝ Ալեքսանդր Սարգսյանի

Իրավաբան.net

«Հայաստանի դատավորները» շարքի շրջանակներում Կենտրոն և Նորք Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանի դատավոր Մեսրոպ Մակյանը ներկայացնում է դատավորի գերծանրաբեռնված աշխատանքի, դատաիրավական ոլորտի խնդիրների մասին:

– Պարոն Մակյան, ինչպե՞ս, ի՞նչ հոգսերով, մտքերով է սկսվում դատավորի օրը:

-Բնականաբար, երբ արթնանում ես՝ առաջին հերթին ընտանիք, երեխաներ, դպրոցական  աղջիկ ունեմ, երբեմն ես եմ տանում դպրոց, երբեմն՝ կինս: Աշխատանքային առօրյայի հիմնական մասը պլանավորված է նախապես.  դատական նիստերը նշանակվում են օրեր առաջ,  և, քանի որ դրանք կազմում են իմ աշխատանքային օրվա գերակշիռ մասը, տվյալ օրվա  պլանավորման համար մնում են այդ նիստերի պատշաճ կազմակերպման  գործընթացները:

Աշխատանքային առօրյան բավականին ծանրաբեռնված է լինում և դրա մի զգալի մասն այն պատճառով, որ դատավարության որոշ մասնակիցների (օրինակ՝ վկաներ, տուժող և այլն), դատարանում ներկայության ապահովման պարտավորությունը դրված է դատարանի վրա: Դա, իհարկե, խորհրդային տարիներից  մնացած ավանդույթ է: Դատավորների մի խումբ ունենք, և ես այդ խմբին եմ պատկանում, ովքեր կարծում են, որ եթե դատավարությունը մրցակցային սկզբունքով է իրականացվում, ապա  ապացույցները պետք է ապահովեն կողմերը. մեղադրանքի կողմը պետք է ապահովի իր ապացույցները, պաշտպանականն՝ իր: Դատարանը պետք է զերծ մնա դրանից:  Առօրյայի մոտ 50 տոկոսը զբաղեցնում է աշխատակիցներին հանձնարարությունները՝ վկաների, տուժողների ներկայությունն ապահովելու վերաբերյալ, որպեսզի դատավարության բնական գործընթացը շարունակվի և պատշաճ ժամկետում քննվի գործը:

Օրինակ, ԱՄՆ-ում դատավորը պասիվ արբիտր է, չի խառնվում մեղադրանքի կամ պաշտպանության ապացույցների ապահովմանը, միայն փորձում է հասկանալ մեղադրանքի հիմնավորվածությունը: Մեզ մոտ քրեական դատավարությունը կիսամրցակցային է, դատավորը չունի պասիվ դեր: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 23-րդ հոդվածը սահմանում է, որ դատավորը կաշկանդված չէ կողմերի կարծիքով, կարող է միջոցներ ձեռնարկել՝ գործով ճշմարտությունը բացահայտելու  ուղղությամբ: Եվ հենց այստեղից էլ առաջ է գալիս մեր պարտավորությունը՝ գործով մասնակից կողմերի ներկայությունը դատարանում ապահովելու վերաբերյալ, ինչը, պետք է ժամանակի ընթացքում փոփոխության ենթարկվի: Սա կարող է, ինչու չէ,  պաշտպանության կողմի մոտ տպավորություն թողնել, թե դատարանն «ընկած  մեղադրանքի ապացույցներ է հավաքում», մինչդեռ դա դատարանի պարտավորությունն է:

– Վարչապետն էլ կառավարության վերջին նիստերից մեկի  ժամանակ հանձնարարական տվեց  դատարանների ծանրաբեռնվածության խնդրի լուծման ուղղությամբ առաջարկներ ներկայացնել:  Ըստ Ձեզ, լուծումը ո՞րն է:

-Եթե նկատի ունենք քաղաքացիական արդարատության ոլորտը, ապա այս դեպքում ավելի հեշտ լուծում կարող է լինել, քանի որ քաղաքացիաիրավական վեճերի լուծման արտադատական ճանապարհներ կան՝ հաշտարարի ինստիտուտ, ընտանեկան դատարաններ կարող են ստեղծվել, կարող է սահմանվել, որ մինչև 500 հազար դրամի վերաբերյալ վեճերը դատարանում չքննվեն և այլն:

 Քրեական  արդարադատության ոլորտում դա ավելի բարդ է, իմ կարծիքով: Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով, օրինակ, «համաձայնեցված վարույթի» նորամուծությունն է  արվել:  Այս դեպքում, եթե մեղադրյալն ընդունում է մեղքը և որոշակի մերկացնող տվյալներ է հայտնում իր հանցակիցների վերաբերյալ՝ հանցագործության բացահայտման վերաբերյալ, ապա  մեղադրողը  պաշտպանի հետ միասին պայմանավորվածություն են ձեռք բերում (փաստաթղթի տեսքով), որ մեղադրյալի կողմից որոշակի տեղեկություններ հայտնելու և համագործակցելու դեպքում նրա հանդեպ պատիժ կպահանջեն տուգանքի ձևով:

Գործն ուղարկվում է դատարան, եթե չեն խախտվել դատավարական դրույթներ, չկան առարկություններ, դատարանն ուղղակի  հաստատում է այդ համաձայնեցված վարույթը: Սա էլ է նպաստում, որ դատարանների ծանրաբեռնվածությունը թեթևանա:

– Պարբերաբար Հայաստանի դեմ ԵԴ-ն վճիռներ է կայացնում ՝ ապօրինի կալանավորելու, մարդու ազատության իրավունքը ոտնահարելու գործերով: Նույնիսկ փաստաբանները բավականին կոշտ հայտարարում են, որ դատավորները կալանքի գործերի դեպքում պարզապես «կնքում» են քննիչների կողմից ներկայացված փաստաթղթերը: Համաձա՞յն եք:  

-Երկու տեսանկյունից պատասխանեմ. սուբյեկտիվ տեսանկյունից համաձայն չեմ, որովհետև այդ որոշում կայացնողներից մեկն էլ ես եմ և բոլոր դատավորների անունից կարող եմ ասել, որ առաջին հերթին դատավորի կողմից քննարկվում է անձին չկալանավորելու հարցը: Իսկ օբյեկտիվ տեսանկյունից ունենք օրենսդրական խնդիրներ: Պատահական չէ, որ Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը, ի տարբերություն գործողի, խափանման միջոցների բազմաթիվ լուծումներ ունի: Դատավորներին էլ կարելի է  ճիշտ հասկանալ. կա դեպք, երբ ունես կասկածյալ, որի դեպքում կա երկու ընտրանք՝ կամ կալանքի տակ առնել կամ ազատ արձակել և տվյալ դեպքում այդ երկուսի միջև չկա օպտիմալ տարբերակը: Մեր գործող օրենսգիրքը սահմանափակ հնարավորություններ է տալիս:

–Այսօր որոշակիորեն ավելացել են արդարացման  դատական ակտերը: Ըստ Ձեզ, սա ինչո՞վ է բացատրվում: 

-Որքան էլ փորձում են ցեխ նետել,  կամ ներկայացնել, թե դատարանները գործադիրի և այլ իշխանության ճնշումների տակ են,սա ևս վառ ապացույց է, որ  իրականում այդպիսի բան չկա:  Մենք ունենք ավագ ընկերներ, ովքեր արդարադատություն են իրականացրել խորհրդային տարիներին: Նրանց խոսքով, արդարացման դատավճիռը եզակի երևույթ էր՝ արդարացման 1 կամ 2 դատական ակտ՝ աշխատանքային գործունեության  ամբողջ  ժամանակաշրջանի համար: Նման դատական ակտեր կարող էին և չլինել:

Այժմ այլ է. իրականում դատավորները որևէ մարմնից կախյալ չեն, դատավորները դատական ակտերը կայացնում են բավարար ապացույցների ամբողջությունից բխող ներքին համոզմունքներով:

Միևնույն ժամանակ ասեմ, որ  իմ կարծիքով արդարացման դատական ակտերի թիվը աստիճանաբար կնվազի,  քանի որ նախաքննական մարմինները, դատախազությունը  շատ գործեր, որոնք թույլ են ապացուցված, չեն ուղարկի դատարաններ: Նրանց կողմից վերլուծություններ են կատարվում:

-Ամերիկյան վավերագրական ֆիլմերում հանդիպել եմ դրվագների, երբ դատավորին ինքնաբացարկ հայտնելու միջնորդություն են ներկայացնում, դատավորի կողմից  դա խորապես ծանր է ընկալվում, նույնիսկ կարող են սաստել միջնորդությունը ներկայացնողներին՝ իրենց  անկողմնակալությունը կասկածի տակ դնելու համար: Ձեր դեպքում  ինչպե՞ս  է լինում:

-Բավականին նորմալ,  երբևէ հիվանդագին չեմ տարել՝ անկախ նրանից, թե  ինչ հիմնավորում է եղել կամ հիմնավոր, թե անհիմն է եղել: Ի վերջո, փաստաբանը, դատախազը դատավորի վերաբերյալ իր կարծիքը հայտնելու իրավունք ունի:

Չեմ վարանի ասել և, փաստաբաններն էլ ինձ հետ կհամաձայնեն, որ լինում են դեպքեր, երբ, օրինակ, պաշտպանական տակտիկան չի արդարանում,  փորձում են ինքնաբացարկների միջոցով դատավորի «հարցը լուծել», թե արդար դատաքննություն չեք իրականացնում:

Իմ աշխատանքային  պրակտիկայում եղել է դեպք, երբ հնչեղ գործով ես եմ ինքնաբացարկ հայտնել: Երբ Կոտայքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանից տեղափոխվեցի Կենտրոն և Նորք Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարան, Վազգեն Խաչիկյանի գործն ինձ  մակագրվեց: Առաջին դատական նիստին ես  դատավարության կողմերի ուշադրությունը հրավիրեցի այն հանգամանքի վրա, որ Վազգեն Խաչիկյանն իմ կուրեցին է, մենք հինգ տարի սովորել ենք միասին, մտերիմ հարաբերություններ ենք ունեցել,  ավարտելուց  հետո շփումները շարունակվել են  և, օբյեկտիվություն պահպանելը բարդ կլինի:  Դատախազի կողմից  ինքնաբացարկի միջնորդություն եղավ, և ես այն  ընդունեցի:

-Երբ արդարադատության ակադեմիան ստեղծվում էր և խոսակցություններ կային փաստաբանական դպրոցն ու ակադեմիան միավորելու մասին, բավականին սուր քննարկումներ էին լինում, որ միևնույն տեղում սովորելով նրանք ընկերանում են և հետագայում կարող են շահերի բախման խնդիրներ առաջանալ: Ինչպես եք վերաբերում այն հարցին, որ, փաստաբանն ու դատավորը, դատախազը, օրինակ, մինչև ժամը 18-ը լինեն գործընկերներ, իսկ դրանից հետո ընկերական հարաբերություններ ունենան:

-Եթե շատ մտերիմ հարաբերություններ ես ունենում, կարծում եմ այդ դեպքում պետք է ինքնաբացարկ լինի, քանի որ դա կարող է կասկած հարուցել դատավորի անաչառության վերաբերյալ: Գաղտնիք չէ, որ մենք դատախազների, փաստաբանների հետ միասին սեմինարների, ամենատարբեր քննարկումների ենք մասնակցում և դրանք չեն կարող խանգարել  գործառույթների օբյեկտիվ իրականացմանը: Համենայն դեպս, ինձ չեն խանագրում:

Ինչպես ռուսներն են ասում՝ Дружба дружбой, а служба службой (Ընկերությունն՝ ընկերություն, գործը՝ գործ):

–Գործունեության ընթացքում ի՞նչ դիլեմաների առջև է կանգնում դատավորը: Եղե՞լ են դեպքեր, երբ ընտրության առջև եք կանգնել՝ շարժվել օրենքով, թե՝ հումանիզմով:

-Դե գիտեք, օրենքը ներառում է հումանիզմի սկզբունքը: Քրեական օրենսգրքում կա մարդասիրության սկզբունքը և պետք է կիրառվի: Այսինքն, մեկը մյուսին չի հակասում:

–Իսկ պրակտիկայում եղե՞լ են դեպքեր, երբ օրենքն այլ բան է նախատեսել, բայց խղճացել եք, որպես մարդ ցանկացել եք այլ կերպ վարվել:

-Չէ: … Ես գործ եմ ունեցել, երբ 16-17 տարեկան անչափահասները ավազակային հարձակում էին կատարել՝ նրանից մեկի հոր համար դեղորայք գնելու համար: Մտել էին դեղատուն, ինչ-որ առարկայով հարվածել էին աշխատակցին, սակայն այդ աշխատակիցը երկուսին էլ ծեծել էր, հայրական մի երկու ապտակ տվել… Հանցագործություն է,  բայց  շարժառիթը նայում ես… Դատաքննության ժամանակ էլ այդ երեխայի հայրը մահացավ, ծանր հիվանդ էր: Եթե սխալ չեմ հիշում՝  երկուսի նկատմամբ էլ պայմանականորեն  պատիժը չկիրառեցի, փորձաշրջան նշանակեցի: Դա բացառիկ դեպք էր ավազակային հարձակման դեպքում: Ու այդ փորձաշրջանը ծառայել է նպատակին, նրանցից որևէ մեկը նոր հանցագործություն չի կատարել: Պատիժը չպիտի վերածվի դաժանության տարրի,  պատիժն ունի օրենսդրական նպատակներ և պետք է ծառայի այդ օրենսդրական նպատակներին:

-Պարոն Մակյան, վերջին ամիսներին մի քանի դատավորի վերաբերյալ կոռուպցիոն հանցագործություններ կատարելու դեպքի առթիվ  գործեր հարուցվեցին: Ի՞նչ կասեք դատաիրավական ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի, դրանց դեմ պայքարի մասին:  

-Կոռուպցիոն երևույթներ ամեն տեղ էլ կան: Այսօր ԱՄՆ-ից շատ խոսեցինք, այնտեղի մեր  շատ գործընկերներ զրույցների ժամանակ ասում են, որ դատավորների դեպքում կոռուպցիոն ռիսկերը մեծանում են, երբ նրանք մոտենում են թոշակի անցնելու տարիքի: Իհարկե, կոռուպցիան մեծ չարիք է և պետությունը պետք է անհաշտ պայքար մղի դրա դեմ:

Ես չեմ ուզում դատավորների վերաբերյալ քննվող գործերի վերաբերյալ գնահատականներ տալ՝ անմեղության կանխավարկածից ելնելով:

Իմ կարծիքով, կոռուպցիայի դեմ պայքարը արդյունավետ կլինի, եթե դատավորների և ոչ միայն նրանց, այլ բոլոր պետական ծառայողների համար սոցիալական լուրջ երաշխիքներ լինեն: Դա է վկայում նաև հաջողության հասած այլ պետությունների փորձը:

Մենք ընդամենը 25 տարեկան երկիր ենք, զարգացման ճանապարհ ենք անցնում: Օրինակ ենք բերում  200 տարվա պատմություն ունեցող ԱՄՆ-ին, որտեղ սակայն 1940-1950-ականներին կոռուպցիա էր, մաֆիա,  սպանություններ և այլն:

–Դուք ինչպե՞ս եք վերաբերվում դատական նիստերի թափանցիկ լուսաբանմանը: Եղե՞լ են դեպքեր, երբ արգելել եք լրագրողին լուսա- կամ տեսանկարահանել նիստը:

-Այդ հարցում ես շատ լոյալ եմ: Նախ՝ հասկանում եմ, որ  մարդիկ կատարում են իրենց աշխատանքը և պետք է չխոչընդոտել այդ աշխատանքին: Բայց այստեղ երբեմն շահերի բախում ենք ունենում. հիմնականում մեղադրյալները  հրաժարվում են լուսանկարահանվել: Նման դեպքերում այնպիսի լուծում ենք գտնում, որ և լրատվությունը չտուժի, և անձի անձնական կյանքի գաղտնիության իրավունքը չխախտվի:

Ես տեսանկարահանմանն ավելի կողմ եմ, քան լուսանկարահանմանը. տեսախցիկը թող դնեն և որքան ուզում են նկարեն, իսկ լուսանկարիչի անընդհատ շարժվելը, ապարատի լուսարձակը, դրա ձայնը խանգարում են: Իսկ եթե մի տասը լրագրող էլ նոթբուքներով չխկչկացնում են…  Բայց լոյալ եմ վերաբերվում:

-Այս հարցը, սակայն, օրենսդրական կարգավորում չունի:

-Ըստ էության դատական նիստի կարգուկանոն հաստատողը դատավորն է, եթե նախագահողը գտնում է, որ բնականոն նիստը չի խոչընդոտում լրագրողը, պիտի չարգելի:

-Իսկ երբ ամբաստանյալն աղաչում է, որ նկարեն, իսկ դատավորն արգելում է…

-Դե արգելելը պիտի հիմնավորված լինի: Օրենսդրական կարգավորումները միգուցե հստակություն կմտցնեն այս առումով:

-Պարոն Մակյան ասացիք, որ դպրոցահասակ աղջիկ ունեք: Երբևէ գուխ գովու՞մ է, որ հայրը դատավոր է:

-Չէ, չեմ կարծում, բնավորությամբ գլուխգովան չէ: Հիմա 10-րդ դասարանում է սովորում, 15 տարեկան է: Տղաս  21 տարեկան է,  ծառայությունից վերադարձել է, հիմա իրավաբանական ֆակուլտետում է սովորում, արդեն երրորդ կուրսում:

-Ի՞նչ սկզբունքներով եք դաստիարակում երեխաներին:

-Երեխաների դաստիարակությամբ միայն ես չեմ զբաղվում, կինս ավելի երկար ժամանակ է հատկացնում, չնայած նա էլ է պետական համակարգում աշխատում, բավականին ծանրաբեռնված,  բայց, ամեն դեպքում, իմ ծանրաբեռնվածությունն ավելի շատ է:

Առաջին հերթին արդարամտությունն է և հենց ինքդ քո հանդեպ: Եթե մարդն ինքն իր նկատմամբ արդար չլինի, դիմացինի նկատմամբ հաստատ չի լինի:

 Բնականաբար, կարևոր է հայրենասիրությունը, հայրենիքին օգտակար լինելը:

Ծնողասիրությունն էլ՝ մեր օրինակով: Երբ երեք սերունդ է մի տան մեջ ապրում, երեխան տեսնում է քո և քո ծնողի հարաբերությունը և ընդօրինակում է:

–Պարոն Մակյան, մեր զրույցի վերջում ի՞նչ կցանկանայիք ավելացնել:

-Կուզեմ, որ փոխվի հասարակության վերաբերմունքը դատական համակարգի հանդեպ: Այս հարցազրույցը կարդացողները երևի կասեն, թե դա պետք է հենց մեզնից սկսվի: Սակայն «թունավորողներն» էլ են շատ: Դատարանի հետ երբեևէ որևէ առնչություն չունեցողները կարող են խոսել դատավորների «վատ աշխատանքի», «կոռումպացված լինելու», «պատվեր կատարելու»  մասին: Դատավորը մշտապես  համոզված է, որ ինքն օբյեկտիվ է, միգուցե նա սխալ դատական ակտ կայացնի վերաքննիչ դատարանի տեսանկյունից, վճռաբեկ ատյանի կամ դատավարության կողմի տեսանկյունից, սակայն  նա վստահ է, որ օբյեկտիվ է գործել:  Այդ համոզունքն է կարևոր: Կուզեի, որ մեր հասարակությունը հասկանա ու օգնի, որ այս ոլորտը զարգանա, կայանա, իսկ ԶԼՄ-ներին կոչ եմ անում, որ դատարանի հասցեին ասվելիքը լինի հիմնավոր:

Հարցազրույցը՝ Աստղիկ Կարապետյանի
Լուսանկարները՝ Ալեքսանդր Սարգսյանի

Իրավաբան.net

Արշակ Վարդանյանը 2011թ․-ից նշանակվել է Երևան քաղաքի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանի դատավորի պաշտոնին, այս նույն դատարանը ժամանակին նախագահել է նրա հայրը։

Դատավորի հետ զրուցել ենք իրավական ու պրակտիկ խնդիրներից, բացասական և դրական երևույթներից, ինչպես նաև նրա նախասիրություններից ու ընտանիքից։

Մանրամասները՝ հարցազրույցում։

– Պարոն Վարդանյան, ինչո՞ւ և ինչպե՞ս որոշեցիք դառնալ դատավոր, Ձեր հայրը նույնպես դատավոր է եղել, միգուցե ընտանեկան մասնագիտությո՞ւն է սա։

– Ես ավարտել եմ Հ.Պարոնյանի անվան թիվ 59 միջնակարգ դպրոցը, որը նաև պարսկական թեքումով դպրոց, ծնողներս խորհուրդ էին տալիս ուսումս շարունակել արևելագիտության բնագավառով, կարծես թե վատ չէի տիրապետում այդ լեզվին։ Այդուհանդերձ, ես ընտրեցի հենց իրավաբանի ճանապարհը։Ընտրությունն, ըստ ամենայնի, կապված էր ընտանեկան միջավայրից, մեր տուն հաճախակի այցելող հորս ընկերներիհետ շփումներից, որոնք գլխավորապես իրավաբաններ էին, որի արդյունքում հետաքրքրություն էր առաջացել իրավաբանության, հատկապես քննիչի աշխատանքիհանդեպ։ Բուհն ավարտելուց հետո1999թ. մինչև 2011թ., 10  և ավելի տարիներ աշխատել եմ ՀՀ դատախազության համակարգում, ապա ՀՀ հատուկ քննչական ծառայությունում, ունեցել եմ լավ ղեկավարներ, որոնց պարտական եմ իմ որոշակի առաջընթացով և հաջողություններով: Գլխավորապես ներգրավված են եղել քննչական աշխատանքում,փոփոխությունների ցանկություն կար, ուստի փորձեցի դառնալ դատավոր։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի վարչական շենքում տեղի ունեցած ՀՀ արդարադատության խորհրդի նիստին, երբ ինձ հարց տվեցին, թե լինելով քննիչ՝ ինչու եմ ցանկանում դատավորդառնալ (ի դեպ հարց տվողը նույն դատարանում ներկայումս աշխատող դատավոր Մ.Մակյանն էր), պատասխանեցի, որ քննիչի պաշտոնում աշխատելիս ինձ մոտկարծես լճացման փուլ է սկսվել, փոփոխությունների կարիք եմ զգում։ Արդյունքում նշանակվեցի Երևանի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանում, ինչը պարտավորեցնող էր, քանի որ նախ՝ նույն դատարանի նախագահի պաշտոնը տարիներ շարունակ զբաղեցրել էրհայրս՝ Ժորա Վարդանյանը, այսինքն՝ առկա էր և առկա է կենսաթոշակի անցած հայրիկիս հեղինակությունը բարձր պահելու պատասխանատվությունը, բացի այդ՝ դատական դպրոցը նոր ավարտած դատավորի թեկնածուինգերծանրաբեռնված տվյալ վարչական շրջանների դատավորի պաշտոնում նշանակվելու համար ներկայացնելը, առավել ևս՝ նշանակելը, ենթադրում էր նաև վստահության ցուցաբերում, քանի որ այդ դատարանում մշտապես աշխատել են բազմափորձ և իրենց գործին գիտակ դատավորներ: Հավանաբար նշանակություն է ունեցել նաև գիտությունների թկենածուի գիտական աստիճան ունենալը: Ես դատավորի պաշտոնին եմ նշանակվել 2011թ. հոկտեմբերի 31-ին, փաստացի աշխատանքի անցել նոյեմբերի 10-ից և մինչև տվյալ տարվա դեկտեմբերն ըստ էության քննել և ավարտել եմ 10 քրեական գործ, որը նոր դատավորի համար մեծ ձեռքբերում էր: Ծանոթ լինելով հորս աշխատաոճին նաև ղեկավարվելով նրա ամենօրյա խորհուրդներով՝ փորձում էի գործերն արագ քննել՝ իմանալով, որ Կենտրոնում եմ, «հոսքագիծը» խափանվելու է՝ հանգեցնելով գործերի կուտակումների: Մինչև տարվա վերջ դատարանի նախագահի կողմից ինձ մակագրվեցին մոտ 25 քրեական գործեր, ինչը բավականին լուրջ քանակ էր: Ավելին, 2012թ. հունվար ամսից գործերը սկսեցին մակագրվել համակարգչային ծրագրի միջոցով, որը փորձառու կամ ամփորձ դատավոր չէր ճանաչում։ Արդյունքում ինձ բաժին ընկան նաև ծանր և պատասխանատու գործեր՝ սպանությունների, ավազակային հարձակումների, բազմադրվագ հափշտակությունների և այլն։ Հիմա որ հետհայացք եմ նետում, զարմանում եմ, թե ոնց եմ գլուխ հանել (ժպտում է, – Գ․ Թ․), թեև, անկեղծ ասած, վերընթերցելով այդ տարիների կայացրած դատական ակտերս,ներկա պահինդրանք չեմ հավանում, ինչը, կարծում եմ, բնական երևույթ է։

– Չեք փոշմանե՞լ, որ դատավոր դարձաք։

– Միանշանակ չեմ փոշմանել։ Դատավորի ու քննիչի աշխատանքի նույնությունն ու տարբերությունը վեր հանելով՝ կարող եմ նշել հետևյալը. միանշանակ քննիչի գործը բարդ է, նա քրեական գործըկառուցող, «գծերի վրա դնող», ըստ էության քրեական գործի հետագա ընթացքը նախաձեռնող պաշտոնատար անձն է, սակայն գերակշռող մեծամասնությամբ քրեական գործները նախաքննությամբ չեն ավարտվում, նույնիսկ ավարտվելու պարագայում ենթակա են դատական վերահսկողության: Քննիչի վրա է դրված առաջին հերթին մեղադրական բնույթի ապացույցներ ձեռք բերելու բեռը, մինչդեռ դատարանը, չեզոք մարմին է, չունի նման կաշկանդվածություն, նա արտա-հայտում է միայն իրավունքի շահերը, փաստացի գնահատում է այն ամենն ինչ ներկայացրել են կողմերը և հետազոտել է դատաքննությամբ: Քննիչն ի սկզբանե գիտակցում է, որ նախաքննության հնարավոր բացերը ծայրահեղ դեպքում կարող են լրացվել նաև դատաքննության ընթացքում, մեղադրողի ջանքերով: Միևնույն ժամանակ Դատարանը, ի համեմատություն քննիչի, ապացույցների գնահատման տեսանկյունով գտնվում է շահեկան վիճակում, սակայն նաև կրում է մեծ պատասխանատվություն, քանի որ այդ վերջնական որոշմամբ է պայմանավորված մարդու ճակատագիրը:

– Այո, չեզոք այդ տեսանկյունից, սակայն հանրային գիտակցության տեսանկյունից, մեղադրում են դատավորին։

– Մեր իրականությունն է։ Ես փորձում եմ դատական ակտը հրապարակելուց հետո մարդկանց երկու բառով բացատրել դատավճռի էությունը՝ հատկապես այն պարագայում, երբ դատական ակտը հրապարակումից հետո կողմերին չի հանձնվում (սահմանված է հրապարկամն պահից այն հանձնելու 5-օրյա ժամկետ)։  Հակառակ դեպքում, երբ հրապարակում ես և դահլիճից դուրս ես գալիս, հազվադեպ, բայց հնչում են ռեպլիկներ, իսկ դու, որպես պաշտոնատար անձ, իրավունք չունեսդրանց հակադաարձելու։ Ամեն դեպքում, ճիշտ է կողմերին բացատրել, թե ինչու կայացվեց հենց այդ, և ոչ թե այլ որոշումը, թեև շատ դեպքերում դա էլ արդյունք չի տալիս: Բայցև եղել են դեպքեր, որ այն կողմը, ի վնաս ում որոշում եմ կայացրել, հեռացել է՝ խնդիրը հասկանալով և շնորհակալություն հայտնելով:

– Պարոն Վարդանյան, խոսեցիք մարդկային հարաբերություններից, ավելի խորանանք այս հարցում, երբևէ եղե՞լ է, որ կայացնեք իրավական վճիռ, սակայն որին դեմ լինեք որպես մարդ։

– Բարդ հարց տվեցիք, փորձում եմ վերհիշել, թե նման ինչ դեպք է իմ պրակտիկայում եղել։ Ամեն դեպքում նման խնդիրներ ծագում են գրեթե բոլոր գործերով, ընդ որում՝ լուծումները փնտրում ես ոչ թե բացառապես դատական նիստերի դահլիճում գտնվելիս կամ քո աշխատասենյակում, այլ նաև դրանից դուրս: Կոլիզիաներըփորձում եմ լուծել օրենքի շրջանակներում, օրինակ՝ բավարար հիմքերի դեպքում մեղմ պատիժնշանակելու տարբերակով, օրինակ՝ եթե տեսնում ես, որ մարմնական վնասվածք պատճառելու պատճառ են հանդիսացել տուժողի հակաօրինական կամ հակաբարոյական գործողությունները, այդ պարագայում նշանակվող պատիժն էականորեն պետք է տարբերվի վրեժի շարժառիթով կատարված նույն արարքի համար նշանակվող պատժից: Տվյալ պարագայում ես կարևորում եմ դատավորի անձը և մարդկային որակները, իհարկե նաև լուծումը փնտրելու և գտնելու ցանկությունը, կարծում եմ նման պայմաններում միշտ էլ հնարավոր է գտնել ճիշտ համադրություն և ողջամիտ լուծում:

– Դուք ինքներդ քանի արդարացման դատավճիռ եք կայացրել։

– եթե չեմ սխալվում,2015թ․-ին կայացրել եմ արդարացման 10 դատավճիռ, իսկ 2016թ․-ին՝ երկուսը, այս տարի արդեն երկու նման դատավճիռ կայացրել եմ։

– Փաստաբանները արդարացման դատավճիռներով պայմանավորում են արդարադատության կայացմամբ, իսկ մեղադրողները՝ դա ընկալում են որպես սովորական աշխատանքային գործընթաց, իհարկե կան նրանք, ովքեր շատ ցավոտ են տանում արդարացումները։ Դուք ինչպե՞ս եք վերաբերում այս հանգամանքներին։

– Ես կարծում եմ, որ քրեական գործը կառուցելը, զրոյից սկսելը ավելի բարդ գործընթաց է, քան այնքանդելը և վիճարկելը, այս առումով պաշտպանական կողմը մեղադրող կողմի համեմատ գտնվում է ավելի բարենպաստ պայմաններում: Եթե պաշտպանական կողմը զրկված չէ մարտավարական սխալները դատավարության հետագա փուլերում շտկելու և «ուժերը» վերադասավորվելու հնարավորությունից, ապա քննիչը և դատախազը շատ դեպքում զրկված են այդ «ճոխությունից», մեղադրող կողմի ամեն մի վրիպակ կարող է ճակատագրական լինել, ինչը պարտավորեցնում է ցուցաբերել առավել բարեխիղճ և պարտաճանաչ վերաբերմունք աշխատանքի նկատմամբ: Ես կարծում եմ, որ ներկա պայմաններում իրավիճակը փոխվել է, եթե արդարացման դատական ակտը հիմնավորված և փաստարկված է, մեղադրողները թեև որպես կանոն բողոքարկում, սակայն արդարացումները ցավագին չեն ընդունում, ինչը նկատելի էր տարիներ առաջ: Պաշտպաններն էլ արդարացումը գնահատում են որպես բարեխղճորեն կատարած աշխատանքի արդյունք, որոշակի առումով՝ նաև հաղթանակ: Ես արդարացման դատական ակտերին վերաբերվում եմ որպես աշխատանքային գործընթացի արդյունք: Ասեմ նաև, որ պրակտիկայում ունեցել եմ դեպք, որ արդարացման դատական ակտ եմ կայացրել ամբաստանյալի նկատմամբ, ով դատաքննության սկզբնական պահից պաշտպան չուներ։

– Ոչ էլ հանրային պաշտպա՞ն։

– Այո, ես ունեցել եմ գործ, որով անցնող ամբաստանյալն ապօրինաբար թմրամիջոց իրացնելու մեղադրանքով շուրջ երկու տարի գտնվում էրկալանքի տակ է, բայց ար-դարացվել և դատական նիստերի դահլիճից ազատ է արձակել, մեղադրողի վե-րաքննիչ բողոք էլ ՀՀ վերաքննիչ դատարանը մերժել է։ Այնպես չէ, որ այդ անձն իրավաբան էր կամ գրագիտորեն պաշտպանվում էր, որի արդյունքում էլ արդարացվեց։ Այս ամենով հանդերձ՝ կցանկանայի նշել, որ դա չի նսեմացնում փաստաբանների ակտիվ դերը՝ բացերը վեր հանելու և արդարացման դատական ակտ կայացնելու գործում, ինչն անժխտելի է։

– Ձեզ ինքնաբացարկի միջնորդություն ներկայացր՞ել են։

– Ինձ բազմաթիվ անգամ նման միջնորդություններ ներկայացրել են, սակայն գերակշռող դեպքերում դրանք ներկայացվել են պաշտպանական կողմում հանդես եկող անձանց կողմից, մարտավարական նպատակով։ Եղել են նաև դեպքեր, որ ինքնաբացարկ է ներկայացվել այն հիմքով, որ նույն կողմին վերաբերող վճիռը, որը անչվում էր նաև իմ վարույթում քննվող բողոքին, նախկինում կայացրել էր հայրս՝ Ժորա Վարդանյանը: Նման ինքնաբացարկները մշտապես բավարարել եմ: Տպավորվել է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 290-րդ հոդվածի կարգով բողոքի քննարկման ժամանակ իմ կուրսեցու նախկին ամուսնու ներկայացրած բացարկը: Տվյալ բողոքը ստացել էի, համակուրսեցուս ամուսնուն չէի ճանաչում, իսկ ԵՊՀ-ն ավարտելուց հետո կուրսեցուս հազիվ թե մեկ կամ երկու անգամ տեսած լինեի։ Նիստի ժամանակդիմողը նշեց, որ նախկին ամուսինների միջև ծագած վեճի հիմքում ընկած է փոքրահասակ երեխայի խնամքի հարցը, ուստի ցանկալի չէ, որ ես քննեմ վերոնշյալ բողոքը: Ըստ էության դա ինքնաբացարկի հիմք չէր, բայց ես ինքնաբացարկի միջնորդությունը բավարարեցի։ Ինքնաբացարկը օգտագործվում է որպես մարտավարական հնարք, որպես կանոն հաջորդում է մինչ այդ հարուցված և մերժված այլ միջնորդությանը՝ դրանով իսկ կարծես կողմի դժգոհությունն արտահայտելով Դատա-րանի կայացրած նախորդ որոշման առնչությամբ:Գրեթե առանց բացառության այդ միջնորդությունները մերժել եմ: Մի գործ ունեի, որը քննել եմ շուրջ երեք տարի, ինչն աննախադեպ էր իմ պրակտիկայում: Խոսքս փոխանակման կետերի աշխատողների նկատմամբ կատարված ավազակային հարձակումներիկամ մամուլում «Բանդա 2» անվամբ հիշատակվող գործի մասին է, որով ի սկզբանե ամբաստանվում էին 9 անձ, վերջում՝ միայն 4-ը։ Այդ գործով, երևի շուրջ 10 և ավելի անգամ ինքնաբացարկի միջնորդություններ են ներկայացվել, պաշտպան կար, որդատաքննության ընթացքում երեք անգամ ինձ ինքնաբացարկի միջնորդություն է ներկայացրել։ Ո՞րն է խնդիրը, նման գործերով որպես կանոն շատ ուշադիր ենք և բծախնդիր, հատկապեսերբ ամբաստանյալին վերագրված արարքները ծանր կամ առանձնապես ծանր են, վերագրվում է սպանության կատարում, որպես կանոն լարվածությունը գագաթնակետին է հասնում։ Ամեն մի փոքր կայծիցդահլիճում կարող է «հրդեհ» ծագել, ինչը շատ դեպքերում կարող է պայմանավորված լինել նաև նիստը նախագահող դատավորի ոչ ադեկվատ գործողություններով։ Ակնհայտ էր, որ այդ գործով ի սկզբանե բացակայում են իմ դեմ ինքնաբացարկ հայտնելու հիմքերը, դրանք ներկայացվում էին մարտավարական նպատակներով, սակայն որպես դատավոր չես կարող այդ միջնորդությունը բավարարել.  ինքնաբացարկն ընդունելու դեպքում կարող ես ազատվել բավականին ծավալուն գործից, սակայն այդ քայլով խախտում եմ ամբաստանայլենի արդար դատաքննության իրավունքը (գործը ողջամիտ ժամկետում քննելու և լուծելու տեսանկյոունով), փաստի առաջ ես կանգնեցնում դատավարության մյուսմասնակիցներին, նաև վարչական նույն շրջանների այլ դատավորներին, քանզի նոր կազմով գործի քննությունը ենթադրում է նաև դատաքննության վերսկսում, այսինքն՝ նույնիսկ հետազոտված ապացույցների վերստին հետազոտություն, վկաների համար դատական քաշքշուկ:

– Պարոն Վարդանյան, հատկապես հանրությանը հայտնի Հաց բերողի՝ Արթուր Սարգսյանի մահվանից հետո, հաճախ է խոսվում կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելու վտանգներից։ Շեշտվում է, որ հենց կալանավորումը ու կալանքի ժամանակ հացադուլը ստիպեց, որ նա մահանա։ Այս մասին մշտապես է խոսվում, Արթուր Սարգյանն այս արատավորված ինստիտուտի միակ զոհը չէ, դուք դատավորներդ փորձո՞ւմ եք որևէ կերպ փոխել մոտեցումները։

– ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում դրան տրվել է որոշակի լուծում, նախատեսվել են նոր խափանման միջոցներ, կարծում եմ, որ այդ խնդրի լուծումը ժամանակի հարց է։

– Այո, բայց բավականին երկար ժամանակ է ինչ անորոշ վիճակում նոր օրենսգրքի ընդունումը, 2012թ․–ից Ազգային ժողովում է ու դեռ քննարկվում է։

– Ճիշտ եք, այդուհանդերձ, այդ հարցի լուծումը նոր օրենսգրքում որոշակիորեն  տրվել է, իրականում կարծում եմ, որ կալանավորման միջնորդությունները բավարա-րելու որոշումների քանակը շատ է, այդ թվում նաև մեր դատարանում։ Կոնկրետ այս դեպքով, որքանով որ ես տեղեկացված եմ, դիակի դատաբժշկական փորձաքննության եզրակացությունը դեռևս չկա, այսինքն՝ ոչ թե մամուլում շրջանառվող վարկածների, այլ մասնագիտական տեսանկյունով Արթուր Սարգսյանի մահվան պատճառը դեռևս հայտնի չէ, որի պայմաններում հնարավոր չէ որևէ դատողություններ անել:

Մենք փորձում ենք լուծումներ տալ կալանքի և դրա այլընտրանքային տեսակը հանդիսացող գրավի խնդիրներին, մասնավորապես՝թեև ՄԻ եվրոպական դատարանի և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն՝ վերագրված հանցանքի ծանրությունն ինքնին անձին կալանավորելու բավարար և հիմնավոր փաստարկ չէ, սակայն պրակտիկայում կալանավորման միջնորդություն-ները քննարկելիս և/կամ գրավի թույլատրելիության հարցը պարզելիս դատավորներս այդ հանգամանքը հաշվի ենք առնում:  Ընդ որում, նման միջնորդությունների մերժ-մանն անմիջապես հաջորդում է հսկող դատախազի վերաքննիչ բողոքը, որը միշտ չէ, որ մերժվում է: Օրինակ, տարիներ առաջմերժել էի հետախուզման մեջ գտնվող ՀՀ քրեական օրենսգքրի 193-րդ հոդվածով մեղադրվող անձի վերաբերյալ կալանավոր-ման միջնորդությունը, ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանն այն բեկանել էր, որպես խափանման միջոց էր ընտրել կալանք: Այդ անձը հայտնաբերվելէր և նրան կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացենլու վերաբերյալ հերթական միջնորդությունը քննարկելիս կիրառել էի գրավ: Վերջինս գրավի գումարը վճարել և հայտնվել էր ազատության մեջ, սակայն դատախազի վերաքննիչ բողոքը վերստին բավարարվել և մեղադրյալը հայտնվել էր անազատության մեջ: Այս նույն գործով կալանքի ժամկետի երկարացման հերթական միջնորդությունը վերստին  մակագրվել էր ինձ, ու թեև համոզված էի, որ տվյալ մեղադրյալի նկատմամբ գրավի կիրառումը թույլատրելի էր, սակայն այդ անգամ կալանավորման ժամկետը երկարացրի, քանի որ դեռևս նախորդ միջնորդությունից հայտնի էր Վերաքննիչ դատարանի դիրքորոշումը:Հետո թե ինչ եղավ այդ գործը, տեղյակ չեմ, քանի որ այդ գործը կարծես ընդդատյա չէր մեր դատարանին։ Ամեն դեպքում հաշվի ենք առնում տվյալ հարցով նաև ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի դիրքորոշումները: Մյուս կողմից հասկանում ես, որ կալանա-վորված անձանց քանակը շատ է, այն դեպքում, երբ դատարանին, ինչպես և քննիչին ձեռնտու է, որ ամբաստանյալըկամմեղադրյալը գտնվեն ազատության մեջ, նրանց ավելի դյուրին է նիստերին ապահովել։ Կարծում եմ, որ տվյալ հարցը հիմնավո-րապես կլուծվի ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքով։

– Ի՞նչ է այսօր խանգարում դատական համակարգի կայունացմանը։

– Նախ ասեմ, որ դատական համակարգի կայունացման հիմնական գրավականը բանիմաց կադրերն են, նման կադրերով համակարգը համալրելը, այդ առումով այսօր դրական առաջընթաց եմ նկատում:  Անշուշտ, հին սերնդի դատավորներից շատ բան ենք սովորել և սովորում, ինչպես մասնագիտական, այնպես էլ մարդկային հարաբերությունների բնագավառներում, դա անուրանալի է։ Իմ կարծիքով դատական համակարգի կայունացմանը կնպաստի դատավորների գերծանրաբեռնվածության նվազե-ցումը։

– Այդ, մասին բոլոր դատավորներն են ինձ ասել, ում հետ հարցազրույց եմ ունեցել։

– Այո, խնդիրը շատ լուրջ է։ Այս պահին մեր վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասութ¬յան դատարանի յուրաքանչյուր դատավոր իր վարույթում ունի շուրջ 40 գործ, ինչն ամենևին էլ պայմանավորված չէ գործերը քննությունը ձգձգելու հան-գամանքով: Որքանով որ ես տեղյակ եմ, մարզերում կան դատարաններ, որտեղտարվա ընթացքում 50 քրեական գործ էմուտք լինում։ Ստացվում է, որ մեկ-երկու ամսվա կտրվածքով նիստերն արդեն նշա¬նակ¬ված են: Նման ծանրաբեռնվածությունն ազդում է ամեն ինչի, այդ թվում՝ գործերի քննության ժամկետների, դատական ակտերի որակի վրա: Զարմանալի է, բայց ունենք նաև դատական նիստերի դահլիճի խնդիր, այսինքն՝ ոչ բոլոր դատավորներն ունեն իրենց դահլիճը։

– Թե չեմ սխալվում, ժամանակին Կենտրոնի դատարանում եղել են առանձին սենյակներ դատախազների ու փաստաբանների համար, որոնք վերածվել են նիստերի դահլիճների։

– Այո, այդպես է։ Մենք ունեինք համապատասխան սենյակ, որը պայմանա¬կանորեն կարող ենք դատական նիստերի դահլիճ համարել, շատ փոքր է՝ մոտ 6մ², թեև դրանում դատական նիստեր են կայանում։ Ներկայումս խնդիրը կարգավորում ենք իրար հետ նիստերի ժամերը համաձայնեցնելով։ Զվարճալի դեպքեր էլ են գրանցվել, երբ նիստ ես անում, կարգադրիչների միջոցով հիշեցնում են, որ «ժամդ» ավարտվում է, տվյալ դահլիճում այլ դատավորը նիստ ունի: Եվ դա այն պայմաններում, երբ շատ դեպքերում գործերը մեծածավալ են կամ վկաները մարզերից են գալիս և նրանց հնարավոր չէ ողջամիտ պարզաբանում տալ, թե ինչպես է, որ դատա¬վորը դահլիճ չունի և նիստը այդ պատճառաբանությամբ է հետաձգվում: Կարծում եմ, որ դատա-րանի նյութատեխնիկական ապահովվածությունը ևս շատ կարևոր է։

– Իսկ օրենսդրական կարգավորումները արդյոք չեն խանգարում ձեզ։

– Ոչ, խնդիրն ավելի շատ ոչ թե օրենքների որակի, այլկիրառման ոլորտում է։ Եթե ցանկացած պաշտոնատար անձ կամ պետական մարմին իր գործա¬ռույթն բարեխղճորրեն և հստակ իրականացնի, այսինքն՝ “զբաղվի իր գործով> /ինչպես հայրս էր սիրում ասել/, կարծում եմ, որ որևէ բան, նույն¬իսկ՝ օրենքի են¬թադրյալ անկատար լինելը, չի կարող այդ մարմիններին և պաշտոնատար անձանց խանգարել: Խոսքը վերաբերում է նաև դատա¬րանին, ում գործու¬նեությունը պայմանավորված է նաև վերոնշյալ պաշտոնատար անձանց և մարմինների արդյունավետ գործուենութ-յամբ։

– Ինչպե՞ս եք վերաբերում, երբ դատավորը հայտնվում է կոռուպիոն սկանդալի կենտրոնում։

– Կոռուպցիան, նաև նման սկանդալներն եղել են և կմնան յուրաքանչյուր հասարա-կության ուղեկիցը, կոռուպցիայի դեմ թեև տարվում է ակտիվ պայքար նույնիսկ առաջադեմ երկրներում, սակայն նման երևույթները չենբացառվում և կարող են լինել բոլոր պետական մարմիններում, նաև մեր համակարգում։ Նման սկանդալներին վերաբերում եմ երկակի, մի բան է, որ այն հաստատվում է պատշաճ ընթացակարգով, այն է՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով, մեկ այլ բան է, երբ ինչ-որ շարժառիթով ուղղակի անձին վարկաբեկում են:

– Նույն խնդիրն ունենք նաև այլ ոլորտներում, շատ հաճախ մարդկանց բերման են ենթարկում կամ կալանավորում, ոստիկանությունը նկարահանում է, հրապարակում լուսանկարներ, հայտարարում, որ հանցագործը հենց այդ անձն է, սակայն լինում են դեպքեր, երբ անձը արդարացվում է։

– Հնարավոր է նաև նմանատիպ հանգուցալուծում, ապացույցի կամ ապացույցների գնահատման խնդիր է, եթե վարույթը հարուցվել, ապացույցները ձեռք են բերվել և դատավարական գործողություն¬ները կատարվել են քրեադատավարական օրենքի պահանջների պահպանմամբ, չեմ կարծում, որ տվյալ անձի արդարացման հավանա-կանությունը մեծ լինի: Նախ, ոստիկանությունը նման հայտարարություն անելով ըստ էության խախտում է անմեղության կանխավարկածը, քանզի մեղավորության հարցը կարող է  հաստատել միայն դատարանը, այն էլ՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով: Բացի այդ, տեսագրությունը դիտող քաղաքացու համար միգուցե և ամեն ինչ պարզ է և հասկանալի՝ հանցանք կատարելու և այն կատարող անձի վերաբերյալ, սակայն Դատարանում նույն տեսագրությունը որպես ապացույց օգտագործելու համար սահմանված են մի շարք պայմաններ ՀՀ քրեական դատավորության օրենսգրքի 105-րդ հոդված և այլն, որոնց չպահպանումը և այդ «ապացույցը» կուրորեն ընդունելն ու վերջնական դատական ակտի հիմքում դնելը կարող է հանգեցնել չարաշահումների և կամայականության, իսկ որպես դրա հետևանք՝ անհիմն արդարացումների կամ դատապարտումների:

– Մի քանի անձնական հարցեր տամ, նախ խնդրում եմ պատմել ձեր ընտանիքի մասին։

– Մայրս, ով հայոց լեզվի մասնագետ է, ներկայումս կենսաթոշակառու է, կինս դասախոս է, դասավանդում է ԵՊՀ-ում, գիտութ¬յունների թեկնածու է, երեխաներս դպրոցական են, աղջիկս՝ Անին 14 տարեկան է, որդիս՝ Գևորգը՝ 10 տարեկան:

– Ի՞նչ նախասիրություններ ունեք։

– Մինչև դատավոր դառնալը, շախմատ եմ պարապել, վարպետության թեկնածու էի, սակայն 1993 թվականից, այսինքն՝ բարձրագույն ուսումնական հաստատություն ընդուն¬վելուց ի վեր այդ սպորտաձևով չեմ զբաղվում։ Ի դեպ, ես խաղացել և խաղաղ դաշն եմ կնքել նույնիսկ երջանկահիշատակ Կարեն Ասրյանի (Կարեն Ասրյանը հայ շախմատի միջազգային գրոսմայստեր է, մահացել է 2008թ․-ին)։ Շախմաատի տանը կազմակերպվող մեր մրցույթներին երբեմն մասնակցել էնույնիսկ Լևոն Արոնյանը, սակայն այդ տարիներին անգամ նաշատ ուժեղ շախմատիստ էր։

– Իսկ ներկայումս խաղո՞ւմ եք շախմատ։

– Առաջին ուսուցիչը և հիմնական մրցակիցը երջանկահիշատակ հայրս էր։ Երբ ուժեղացա և սկսեցի պարբերաբար նրան հաղթել, դադարեց իմ հետ խաղալը, խաղում էր բակի ուժերով հավասարազոր մրցակիցների հետ։ Ներկայում համակարգչի հետ կամ համացանցով եմ խաղում, սակայն հազվադեպ, քանի որ դատավորի ազատ ժամանակը խիստ սահմանափակ է։ Գրեթե շաբաթ-կիրակի էլ չունեմ, գործերով գերծանրաբեռնված լինելու պատճառով, ինչպես և մեր դատարանի մյուս դատավորները, աշխատավայր եմ գնում նույնսիկ շաբաթ օրերին, գործի մի մասն էլ շարունակում եմ տանը։

Հարցազրույցը՝ Գևորգ Թոսունյանի

Լուսանկարները՝ Ալեքսանդր Սարգսյանի

Մտահղացման հեղինակ Կարեն Զադոյան

Իրավաբան.net

–Պարոն Բեդևյան, ինչու ընտրեցիք հենց իրավաբանի մասնագիտությունը: Ցանկանու՞մ էիք դառնալ դատավոր: 

-Ես իրավաբանի ընտանիքում եմ մեծացել: Եվ հայրս, և հորաքույրս իրավաբաններ են եղել: Միշտ մտածել եմ, որ իրավաբան եմ դառնալու: Երբ արդեն դարձա իրավաբան, սկզբնական շրջանում չէի մտածում դատավոր դառնալու մասին, ավելի շատ հակված էի քննչական աշխատանքով զբաղվելուն: Իսկ հետո ստացվեց այնպես, որ հակառակ ուղղությամբ գնացի՝ դարձա փաստաբան, իսկ հետո պետական մարմիններում սկսեցի աշխատել: Երբ վարչական դատավարության օրենսգիրքն էր մշակվում, այդ ժամանակ հասկացա, որ հենց վարչական դատարանի դատավոր եմ ուզում դառնալ: Լինելով պետական մարմնում աշխատող իրավաբան, հասկացա, որ հենց դա է ինձ հոգեհարազատ: Միայն այդ պահին եմ մտածել դատավոր դառնալու մասին:

–Որոշակի ժամանակ աշխատե՞լ եք  փաստաբան: Ներկայումս փաստաբաններն առավել անկաշկանդ են խոսում դատաիրավական համակարգի խնդիրների մասին: Այն ժամանակ Դուք ի՞նչ խնդիր էիք տեսնում համակարգում, և արդյո՞ք փորձել եք որևէ կերպ լուծում տալ դրանց արդեն  որպես  դատավոր:

-Գիտեք, երբ ես փաստաբան էի, զբաղվում էի բացառապես քրեական գործերով, քրեական իրավունքի ոլորտում էի մասնագիտացված: Եվ այն ժամանակ ինձ հուզող խնդիրները ավելի շատ կապված էին նախաքննություն իրականացնող մարմնի հետ, քան դատարանների: Հիմնականում խոսքը վերաբերում էր նրան, որ կասկածյալի, մեղադրյալի իրավունքների իրականցման հետ կապված արհեստական խոչընդոտներ էին ստեղծվում: Եվ վարչական դատավարությունը, բնականաբար, բոլորովին այլ ուղղություն է: Քրեական իրավունքի խնդիրներից ներկայումս չեմ կարող խոսել, շատ հեռացել քրեականից:

–Ներկայումս որո՞նք են առաջնային մեծ խնդիրները, որոնք ծառացած են դատաիրավական համակարգի առջև, որոնք չենք թողնում արդարադատության կայացմանը մեր երկրում:

-Շատ գլոբալ հարց է: Հավաստիացնում եմ, որ մենք չունենք այնպիսի խնդիր, որը խոչընդոտի մեզ արդարադատություն իրականացնել: Կարող ենք ունենալ կադրային խնդիրներ, կարող ենք ունենալ խնդիրներ արդարադատության որակի հարցերում, բայց խնդիր, որ կխոչընդոտի արդարադատության իրականացմանը, չունենք: Այսօր մեր օրենքը, սահմանադրությունը թույլ են տալիս իրականացնել արդարադատություն:

-Հասարակության կողմից դատարանների հանդեպ անվստահությունը դատաիրավական համակարգի զարգացման վրա՞ չի ազդում:

-Ինձ թվում է՝ կարող է ազդել: Մի բան է, երբ քո գործունեության վերաբերյալ կա վստահություն, մեկ այլ՝ երբ չկա: Ես միանշանակ չեմ ասում, որ չկա հասարակական վստահություն դատական համակարգի հանդեպ: Ես կարծում եմ, որ ունենք խնդիրներ, որոնք պետք է հաղթահարենք: Եթե նայենք վերջին ութ տարին, ապա մենք լուրջ առաջընթաց ունենք: Փոփոխություններն առաջին հերթին դատարանակազմական են, մատչելիության առումով լուրջ փոփոխություններ են եղել: Լուրջ փոփոխություններ կան կադրային քաղաքականության, դատավորներ նշանակելու առումով:

Կարևոր խնդիրը մնում է աշխատավարձի հարցը: Այս տարիների ընթացքում և դրական, և բացական փոփոխություներ եղան: Ինչպես գիտեք օրենսդրական փոփոխություններ եղան՝ կապված Պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության հետ, որով դատավորների, դատարանների նախագահների աշխատավարձերի չափորոշիչները սահմանվեցին: Նոր նշանակվող դատավորի համար սա աշխատավարձի բարձրացում էր: Բայց մենք այստեղ խնդիրներ ունեցանք կենսաթոշակների հետ կապված: Դատավորը նախկին օրենսդրությամբ ավելի բարձր կենսաթոշակ էր ստանում, քան այժմ:

-Իսկ տարբերությունը մե՞ծ է:

– Այս նոր օրենքը իրավունք է վերապահվում կառավարությանը որոշակի գործակիցներ սահմանել, բանաձև մշակել: Երբ այդ բանաձևով հաշվում ես, շուրջ 3 անգամ քիչ է ստացվում: Նախկինում երբ կարգավորվում էր Դատական օրենսգրքով, գոնե իր ստացած վերջին աշխատավարձի 55 տոկոսը ստանում էր: Իսկ ինչպես գիտեք, դատավորի անկախության համար կարևոր բաղադրիչ է նաև սոցիալական երաշխիքները: Այսինքն պետք է նա բարձր աշխատավարձ ստանա և հույս ունենա, որ կենսաթոշակի անցնելուց հետո նորմալ կենսաթոշակ կստանա:

Ներակայումս մեր դատավորները դժգոհում են, որ օրենքով արգելվեց՝ թոշակի անցնելուց հետո այլ աշխատանք կատարել: Օրինակ, հաճախ 65 տարեկանը լրանալուց հետո, փաստաբանությամբ էին զբաղվում, այժմ եթե փաստաբան դառնան, ապա կենսաթոշակ չեն ստանա: Բայց պատկերացրեք 65 տարեկանում էլ կան աշխխույժ, կայտառ աշխատողներ են: Վերջերս ԱՄՆ-ում էի, այնտեղ, օրինակ, թողնում են դատավորի հայեցությանը, ինքը կարողանում է աշխատել, թե՝ ոչ:

Մյուս կողմից խտրականություն դրվեց՝ ովքեր մինչև 2013 թվականն ունեն տասը տարվա դատավորի աշխատանքային ստաժ, նրանք թոշակի են անցնում հին կարգով, մյուսները՝ նոր կարգով:

-Պարոն Բեդևյան, իսկ ներկայումս արդյո՞ք բավարար չէ աշխատավարձը՝  անկախ և անկաշառ լինելու համար:

-Եթե խոսքը վերաբերում է դատավորի աշխատավարձի չափին, իմ կարծիքով՝ ոչ: Որովհետև հիմա նոր նշանակված դատավորը ունի 10 գործակից, իսկ բազային աշխատավարձի չափ է սահմանված 66 հազարը, այսինքն, սա նաշանակում է, որ բազմապատկում ենք 10-ով: Եթե հանում ենք հարկերը, ստացվում է, որ առաջին ատյանի նոր դատավորները ստանում են 450 հազար դրամ: Իմ կարծիքով, սա բավարար չէ:

-Սակայն եթե ավելի երկար տարիների ստաժ են ունենում, ավելի բարձր են ստանում:

-Այո, բայց այստեղ ի՞նչն էր խնդիրը: Նախկինում կարգավորումը հետևյալն էր. առաջին հինգ տարին ավելանում էր աշխատավարձի 2 տոկոսի չափով, իսկ 5 տարուց հետո տարեկան ավելանում էր 5 տոկոսի չափով: Նոր օրենքով՝ հավելավճարները չեն կարող անցնել աշխատավարձի  30 տոկոսը: Այսինքն, կապ չունի ոչ տարիների ստաժը, ոչ էլ այն, թե որ ատյանի դատավոր ես, հավելավճարները 30 տոկոսը չեն կարող գերազանցել:

-Ներկայումս ամենաբարձր աշխատավարձը հասնու՞մ է 1 միլիոն դրամի:

-Այո, կարող են լինել դատավորներ, ովքեր հին օրենքի ուժով ստանում են, նրանց վրա նոր օրենքը չի տարածվում:  Իհարկե, դրանից եկամտահարկ է պահում:

-Իհարկե, սոցիալական երաշխիքները կարևոր են, իսկ ընդհանրապես, ըստ Ձեզ, որպեսզի դատավորը լինի անկաշառ և օբյեկտիվ,  ի՞նչ հատկանիշներ պետք է ունենա:

-Պետք է լինի գրագետ իրավաբան, արդարամիտ և, ամենակարևորը, սկզբունքային:

–Ըստ Ձեզ՝ դատավորը որոշումներ ընդունելիս ի ՞նչ դիլեմաների առջև կարող է կանգնել: Դուք ի՞նչ դիլեմաների առջև եք կանգնել:

-Իմ ներսի խնդիրների առջև: Դատավորի համար ամենավատն այն է, երբ խիղճդ մի բան է ասում, օրենքը՝ մեկ այլ բան: Եվ պետք է ընտրես:

–Եղե՞լ են դեպքեր, երբ օրենսդրական լուծումները մարդկային չեն եղել, և փորձե՞լ եք որևէ կերպ շրջանցել:

-Չեմ ասի, թե ինչպես եմ վարվել… Բոլոր դեպքերում օրենքը պետք չէ շրջանցել:

-Ներկայումս դատարաններում կան փակ գոտիներ, ու՞մ համար են փակ և ինչու՞ են փակ:

-Փակ են բոլորի համար՝ բացի դատարանի աշխատողներից: Քաղաքացիները պետք է դատավորների հետ շփվեն միայն նիստերի դահլիճում: Նպատակը նաև այն էր, որ կոռուպցիոն ռիսկերը նվազեցվեն: Նախկինում երբ  ազատ գոտի էր, տվյալ դատավորի մոտ քննվող գործող քաղաքացին, դատախազը կամ փաստաբանը առանձին կարող էին շփվել դատավորի հետ:

-Դատարաններում բազմիցս ենք հանդիպում դեպքերի, երբ քաղաքացիները դժգոհ մնալով դատական ակտից, ամենադաժան անեծնքերն են տալիս դատավորներին: Ինչպե՞ս եք արձագանքում նման դեպքերում:

-Իմ պրակտիկայում չի եղել: Բայց կարծում եմ, որ դատավորը չպետք է արձագանքի, պետք է վեր կանգնի այդ ամենից:

-Ներկայումս քրեական գործերով բավականին շատ են արդարացումները: Եվ ավելի շատ արդարացումներ ունեցող դատավորները բարձր «ռեյտինգ» ունեն: Վարչական գործերով կա՞ նման ցուցանիշ:

-Վարչական դատարանների դատավորները կարող են պարծենալ վարչական մարմինների հետ քաղաքացիների իրավունքների բարձր պաշտպանության մակարդակով: Հատկապես առաջին տարիներին գործերի մոտ 60-70 տոկոսի դեպքում ընդդեմ պետական մարմինների էր կայացվում դատական ակտը: Հիմա հասել ենք այն փուլին, որ էդքան շատ չէ, ոչ թե նրա համար, որ դատարանները դեմ չեն գնում պետական մարմիններին, այլ պետական մարմիններն են սկսել հաշվի նստել դատական ակտերի հետ, հիմա օրինականությունը ավելի բարձր մակարդակի վրա է դրվում:  Սա շատ լուրջ ձեռքբերում է իրավական պետության կայացման գործում:

Գիտեք վարչական դատավորի աշխատանքը շատ բարդ ու ծանր է: Վարչական դատարանի դատավորը կարող է մեկ օրվա մեջ ունենալ մի քանի նիստ՝ հարկայինի, ավիացիայի, կադաստրի և այլ ոլորտի հարցերին վերաբերող: Նա պետք է այնքան ունիվերսալ լինի և տիրապետի բոլոր ոլորտները կարգավորող օրենսդրությանը:

-Դատավորների ծանրաբեռնվածության վերաբերյալ ցուցանիշներ կա՞ն:

-Կարող եմ ասել, որ  2015 թվականին վերաքննիչ դատարանը վարույթում ունեցել է շուրջ 2400 գործ, որից ավարտել է 1980-ը: Այս տարի առաջին վեց ամիսների ընթացքում մոտավորապես 1200 գործ ունեցել ենք վարույթում: Ընդհանուր առմամբ՝  2500 գործ ունենում ենք: Եվ սա այն դեպքում, ունենք երկու կազմ (յուրաքանչյուրը 3 դատավորից բաղկացած), այսինքն՝ տարեկան յուրաքանչյուր կազմին 1200 գործ է բաժին ընկնում:

-Կա պատկերացնում, որ պրակտիկայում վերաքննիչ ատյանում գործերը քննվում են նախագահող դատավորի կողմից, իսկ մյուս երկու դատավորները ստորագրում են դատական ակտը:

-Ոչ, հաստատ՝ ոչ: Մեզ մոտ ի սկզբանե դրված է եղել, որ անխակ այն բանից, թե  նախագահողն ով է, երեք դատավորներով գործերը քննարկվում են, բնականաբար, որոշումը ընդունում է նախագահողը, սակայն գործը մանրակրկիտ ուսումնասիրվում է մյուս երկու դատավորների կողմից:

– Խնդրում եմ մի   հետաքրքիր դեպք պատմեք, որ պատահել է դատավարությունների ընթացքում:

-Նախ ասեմ, որ վարչական դատավորության մասնակիցներն են հայցվորը, պատասխանողը, և երրորդ անձը: Երրորդ անձ համարվում է նա, ում իրավունքներին առնչվում է գործը: Մի անգամ  մեր վարույթում գործ էր քննվում՝ վիճարկվում էր համայնքների մեկի ընտրության արդյունքները: Օրենքի համաձայն՝ չընտրված թեկնածում երբ վիճարարկում է արդյունքները, ընտրված համայնքի ղեկավարը ներգրավվում է  որպես երրորդ անձ:

Զանգ եկավ ընդունարան, լսում եմ՝ օգնականս վիճում է, մոտացա՝ հարցնում եմ՝ ինչ է եղել:  Այդ համայնքի նոր ընտրված համայանքնապետն էր զանգել, ասում էր՝ ես ահավոր վիրավորված եմ ձեր դատարանից, տեղս չեմ գտնում, կբողոքեմ: Հարցնում ենք՝ ինչի՞ համար: Պատասխանում է. «Պատկերացնու՞մ եք՝ դուք ինձ ներգրավել եք որպես երրորդ անձ: Առաջին էլ չէ, երկրորդ էլ չէ, երրորդ…»:

Հարցազրույցը՝ Աստղիկ Կարապետյանի

Լուսանկարները՝ Ալեքսանդր Սարգսյանի

Մտահղացման հեղինակ՝ Կարեն Զադոյան

«Անընդունելի է ընկերությունը՝ հանուն որևէ մեկի ճակատագրի». դատարանի նախագահ Դավիթ Բալայան

«Կենտրոն» դատարանի նախագահ. մենք չենք ուզում, որ դատական համակարգը փորձադաշտ լինի

Դատավորը պետք է իրականացնի արդարադատություն և վերջ. Ալեքսանդր Ազարյան

Իրավաբան.net