ՀՀ գլխավոր դատախազության իրավական և կառուցվածքային բարեփոխումների բաժնի ավագ դատախազ, իրավ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ
Հասմիկ Ենգոյան
Հունվար 2007թ.
1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ի անկախության հանրաքվեից սկսած` Հայաստանը թևակոխեց զարգացման նոր փուլ՝ հասարակական-քաղաքական կյանքի արմատական վերափոխումների փուլ: Նորանկախ պետությունը ձեռնամուխ եղավ պետական իշխանության մարմինների գործուն համակարգի ստեղծմանը և օրենսդրական նոր դաշտի ձևավորմանը, ազատ շուկայական հարաբերությունների արմատավորմանը: Հասարակական այս վերափոխումներն ամրագրվեցին 1995թ. հուլիսի 5-ին ընդունված Սահմանադրության մեջ: 1995թ. ընդունված ՀՀ Սահմանադրությունն էական դեր խաղաց Հայաստանում ժողովրդավարության արմատավորման և պետական իշխանության ինստիտուտների աստիճանական կայացման գործում:
Միևնույն ժամանակ պետական իշխանության համակարգի հետագա կատարելագործման անհրաժեշտությունը, Եվրախորհրդին անդամակցելու առնչությամբ ստանձնած իրավական պարտավորությունները հրատապ դարձրեցին սահմանադրական բարեփոխումների իրականացումը ՀՀ-ում: Սահմանադրական բարեփոխումների անհրաժեշտությունը նախ և առաջ պայմանավորված էր նրանով, որ 1995թ. ՀՀ Սահմանադրությամբ հետևողականորեն իրացված չէր իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը` հավասարակշռել Նախագահ-Ազգային ժողով-կառավարություն-դատական իշխանություն փոխհարաբերությունները: Գիտնականները գտնում էին, որ անհրաժեշտ էր ամրապնդել Ազգային ժողովի օրինաստեղծ դերը` հաղթահարելով Ազգային ժողովը լուծարելու` ՀՀ Նախագահի վերացական բացարձակ իրավունքը` ուժեղացնելով իշխանության այլ թևերի գործառնական լիազորությունները և այլն: Վերը նշված խնդիրների լուծման անհրաժեշտության արդյունք դարձավ 2005թ. նոյեմբերի 27-ին ՀՀ-ում անցկացված սահմանադրական հանրաքվեն, որի ժամանակ ժողովուրդը կողմ քվեարկեց Սահմանադրության բարեփոխված տարբերակին: Այդ հանրաքվեի արդյունքում 1995թ. Սահմանադրության ինը տասնյակից ավելի հոդվածներ ենթարկվեցին փոփոխությունների, Հիմնական օրենքը լրացվեց 27 նոր հոդվածներով: Արված փոփոխությունները երաշխիքներ ստեղծեցին իշխանությունների տարանջատման սկզբունքի հետևողական իրագործման համար, ինչպես նաև պետական իշխանության մարմինների միջև լիազորությունների հավասարակշռության ապահովման համար:
Սահմանադրական բարեփոխումների համատեքստում արմատականորեն վերանայվեց ՀՀ Նախագահ-Ազգային ժողով փոխհարաբերությունների բովանդակությունը: Նախ և առաջ` վերանայվեց կառավարության ձևավորման կարգը, որը որոշ տեսաբաններին հիմք է տալիս պնդելու, որ ՀՀ-ը կիսանախագահական հանրապետությունից անցում կատարեց կիսախորհրդարանականի: Մասնավորապես, համաձայն ՀՀ Սահմանադրության (փոփոխություններով) 55-րդ հոդվածի 4-րդ կետի` ՀՀ Նախագահն Ազգային ժողովում պատգամավորական տեղերի բաշխման և պատգամավորական խմբակցությունների հետ խորհրդակցությունների հիման վրա վարչապետ է նշանակում պատգամավորների մեծամասնության վստահությունը վայելող անձին, իսկ եթե դա հնարավոր չէ, ապա առավել թվով պատգամավորների վստահությունը վայելող անձին: Հանրապետության Նախագահը վարչապետ է նշանակում կառավարության հրաժարականի ընդունումից հետո՝ տասնօրյա ժամկետում: Կառավարությունը կազմավորվում է վարչապետի նշանակումից հետո` քսանօրյա ժամկետում: Հանրապետության Նախագահը վարչապետի առաջարկությամբ նշանակում և ազատում է կառավարության անդամներին:
Կարծում ենք, որ այս նորամուծությունը հնարավորություն կտա արտացոլել քաղաքական ուժերի իրական հարաբերակցությունը գործադիր իշխանության մարմիններում, ինչը թույլ կտա պետությանը զերծ պահել քաղաքական հեղհեղուկ իրավիճակներից:
Վենետիկյան հանձնաժողովի ցուցումով մանրամասնվեց նաև կառավարության ոչ միայն ձևավորման, այլև հրաժարականի կարգը և Նախագահի կողմից այդ հրաժարականի ընդունման կարգը: Մասնավորապես, ամրագրվեց, որ Հանրապետության Նախագահն ընդունում է կառավարության հրաժարականը նորընտիր Ազգային ժողովի առաջին նիստի, Հանրապետության Նախագահի կողմից իր պաշտոնը ստանձնելու, կառավարությանն անվստահություն հայտնվելու, կառավարության ծրագրին հավանություն չտալու, վարչապետի կողմից հրաժարական ներկայացվելու կամ վարչապետի պաշտոնը թափուր մնալու օրը: Հանրապետության Նախագահի կողմից կառավարության հրաժարականի ընդունումից հետո կառավարության անդամները շարունակում են իրենց պարտականությունների կատարումը` մինչև նոր կառավարության կազմավորումը:
Սահմանադրական բարեփոխումների համատեքստում կարևորվեց նաև ՀՀ Նախագահի և Ազգային ժողովի փոխհարաբերության վերանայումը` պետական մարմիններ ձևավորելու և պաշտոնատար անձանց նշանակելու ոլորտում: Մասնավորապես, միանգամայն նոր լիազորություն է գլխավոր դատախազի թեկնածության առաջադրումը ԱԺ-ի հաստատմանը: Փաստորեն, նախկին այս միանձնյա լիազորությունը ՀՀ Նախագահն այժմ ստիպված է կիսել ԱԺ-ի հետ (55 հոդվ. 9-րդ կետ):
Սահմանադրության 55-րդ հոդվածի կետեր 13 և 14-ում էական վտանգներ են թաքնված: Դրանք վերաբերում են մարդու իրավունքների հնարավոր սահմանափակումների շրջանակներին և թղթակցում են նաև Սահմանադրության մի շարք այլ հոդվածների, մասնավորապես, 45-րդ հոդվածի հետ: «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիան ու դրան կից արձանագրությունները, Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 4-րդ հոդվածը, ինչպես նաև մարդու իրավունքների միջազգային բազմաթիվ այլ փաստաթղթերի նորմեր վկայում են, որ այդ սահմանափակումները կարող են լինել միայն միջազգայնորեն ընդունված շրջանակներում, օրենքով սահմանված, իրավիճակին համաչափ: Եթե Հանրապետության Նախագահն իրականացնում է գործողություններ, որոնք առնչվում են մարդու իրավունքներին, ապա դրանք հստակ հակակշռված ու զսպելի պետք է լինեն: Այդ նպատակով նախատեսվում է, որ իրավունքի ուժով հրավիրվում է Ազգային ժողովի հատուկ նիստ, որը կարող է համարժեքության գնահատական տալ` դիմելով ու 24 ժամվա ընթացքում ստանալով նաև սահմանադրական դատարանի եզրակացությունը, և դադարեցնել նշված կետերով նախատեսված միջոցառումները: Միջազգային իրավունքի նորմերի պահանջներից ելնելով` ավելացվում է նոր երաշխիք. նույնպես նախատեսվում է, որ ռազմական դրության իրավական ռեժիմը սահմանվում է օրենքով: Բացի դրանից` Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի լրացումից բխում է, որ օրենքները և այլ նորմատիվ իրավական ակտերն ուժի մեջ են մտնում միայն պաշտոնական հրապարակումից հետո: Հետևաբար, բոլոր իրական նախադրյալները ստեղծվում են Նախագահի տվյալ լիազորությունների արդյունավետ հակակշռման համար:
1995թ. ՀՀ Սահմանադրության ամենախոցելի դրույթներից մեկն Ազգային ժողովն արձակելու` Նախագահի վերացական իրավասության առկայությունն է: Նման նորմը լրջորեն խախտում է իշխանությունների տարանջատման հաշվեկշիռը, որի հետևանքով թուլացվում է օրենսդիր մարմնի անկախությունն ու ինքնուրույնությունը: Սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում Սահմանադրության տեքստում հստակ նախատեսվեցին այն դեպքերը, որոնց պարագայում միայն ՀՀ Նախագահը կարող է արձակել Ազգային ժողովը: Այդ դեպքերը ամրագրվեցին լրացուցիչ հոդվածով (74.1-րդ հոդվ.), որի համաձայն` ՀՀ Նախագահն իրավունք ունի արձակել Աժ-ը, եթե.
• ԱԺ-ը հերթական նստաշրջանի 3 ամսվա ընթացքում որոշում չի կայացնում կառավարության որոշմամբ անհետաձգելի համարվող օրենքի նախագծի վերաբերյալ,
• հերթական նստաշրջանի ընթացքում ԱԺ-ի նիստերը երեք ամսից ավել չեն գումարվում,
• հերթական նստաշրջանի ընթացքում ԱԺ-ը երեք ամսից ավելի իր կողմից քննարկվող հարցերի վերաբերյալ որևէ որոշում չի կայացրել:
Միևնույն ժամանակ, նույն հոդվածում առկա են նաև որոշ բացթուղումներ: Մասնավորապես, հոդվածի առաջին պարբերությունը ամրագրում է, որ ՀՀ Նախագահը արձակում է Ազգային ժողովը, եթե վերջինս երկու ամսվա ընթացքում երկու անգամ անընդմեջ հավանություն չի տալիս կառավարության ծրագրին: Մեր կարծիքով, ՀՀ Սահմանադրության մեջ նման կատեգորիկ պահանջով նորմի ամրագրումը կառավարության ծրագրի հաստատման հարցում այլընտրանքի հնարավորություն չի ընձեռում Ազգային ժողովին, քանզի, գիտակցելով արձակվելու վտանգը, օրենսդիրը ստիպված կլինի հաստատել կառավարության կողմից ներկայացված՝ իր համար անընդունելի ծրագիրը, ինչի արդյունքում կձևավորվի ՀՀ Նախագահի «վստահությունը» վայելող կառավարություն: Փաստորեն, այս նորամուծությունը ՀՀ Նախագահին հնարավորություն է ընձեռում անուղղակի կերպով վերահսկողություն իրականացնել կառավարության կազմավորման գործընթացի նկատմամբ:
Սիջազգային պրակտիկայում Նախագահի պաշտոնանկության հիմքերը տարբեր են, սակայն միշտ անհրաժեշտ է դատական մարմնի եզրակացությունը: Եզրակացությունների վերաբերյալ գոյություն ունեցող մոտեցումները երեքն են.
1. դա ամբողջությամբ թողնված է ընդհանուր իրավասության դատարանների բարձրագույն դատական ատյանին,
2. իրավասությունը վերաբաշխված է ընդհանուր իրավասության և սահմանադրական արդարադատության մարմինների միջև,
3. իրավասությունր վերապահված է սահմանադրական դատարաններին:
Առաջին խմբի մեջ են մտնում ոչ միայն սահմանադրական արդարադատությունն ընդհանուր իրավասության դատարանների միջոցով իրականացնող շուրջ 48 երկիր (կոչվում է ամերիկյան դատական համակարգ), այլև եվրոպական դատական համակարգին պատկանող այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Լեհաստանը (լսում է Պետական տրիբունալը, Սահմանադրություն, հոդվ. 131), Պորտուգալիան (հոդվ. 133) և այլն:
Մեծ թիվ են կազմում հատկապես այն երկրները, որտեղ մեղադրանքի հիմնավորման հարցը վերապահվում է ընդհանուր իրավասության դատարաններին, իսկ սահմանադրական ընթացակարգի պահպանման հարցը` սահմանադրական դատարաններին (Ռուսաստան՝ հոդվ. 93, Ղազախստան՝ 47, Վրաստան՝ 63, Ադրբեջան՝ 120, Ուկրաինա՝ 111 և այլն):
Քիչ չեն նաև այն երկրներր, որոնցում իրավական գնահատականի հարցը հիմնականում թողնված է սահմանադրական դատարաններին (Սլովակիա՝ հոդվ. 107, Ռումինիա՝ 94, Բուլղարիա՝ 103, Չեխիա՝ 65, Ղրղզստան՝ 51, Խորվաթիա՝ 105 և այլն), սակայն շատ տեղերում նախապես կազմակերպվում է նաև կամ սենատի, կամ էլ պառլամենտական հանձնաժողովի կողմից հատուկ քննություն: Իսկ, օրինակ, Ղրղզստանում, պառլամենտի կողմից բարձրացված պաշտոնանկության հարցի վերաբերյալ Սահմանադրական դատարանի բացասական եզրակացության դեպքում արձակվում է պառլամենտը:
Միջազգային պրակտիկան տալիս է պաշտոնանկության ընթացակարգի նկատմամբ դատական վերահսկողության բոլոր հնարավոր տարբերակների վերաբերյալ հարուստ փորձ: Վերջինիս ընդհանրացումը վկայում է, որ առանց դատարանի դրական կարծիքի նման ընթացակարգ չի կարող սկսվել: Այս մոտեցումն ամրագրվեց նաև բարեփոխված սահմանադրության տեքստի մեջ: Մասնավորապես, Սահմանադրության բարեփոխված տարբերակում մանրամասն կարգավորվեց իմպիչմենտի ընթացակարգը: Լրացուցիչ ամրագրվեց, որ եթե ՍԴ-ի եզրակացությամբ ՀՀ Նախագահին պաշտոնանկ անելու հիմքերը բացակայում են, ապա հարցը հանվում է ԱԺ-ի քննարկումից: Սակայն գտնում ենք, որ գուցե նպատակահարմար կլիներ, որ պաշտոնանկության ընթացակարգի քրեաիրավական չափանիշի որոշման վարույթը տրվեր ոչ թե ՍԴ-ին, այլ Վճռաբեկ դատարանին:
Բարեփոխումների արդյունքում մանրամասնվեց նաև Նախագահի կողմից հրաժարականի ներկայացման կարգը ԱԺ-ին: Մասնավորապես, համաձայն 58-րդ հոդվածի` հրաժարականը ներկայացնելուց հետո տասնօրյա ժամկետը լրանալուն պես, երկօրյա ժամկետում հրաժարականը կրկին ներկայացնելու դեպքում Հանրապետության Նախագահի հրաժարականը համարվում է ընդունված, և Սահմանադրությամբ սահմանված կարգով ու ժամկետներում անցկացվում է արտահերթ ընտրություն:
Բացի այդ՝ ամրագրվեց, թե Նախագահի պաշտոնը թափուր մնալու դեպքում ինչպես է ԱԺ-ի նախագահը կամ վարչապետն իրականացնում նախագահի պարտականությունները և որ լիազորություններն իրավունք չունի իրականացնել: Մասնավորապես, այդ ընթացքում արգելվում է նշանակել հանրաքվե, նշանակել վարչապետին, նշանակել և ազատել զինված ուժերի և այլ զորքերի բարձրագույն հրամանատարական կազմը (բացառությամբ ռազմական դրության ժամանակ), օրենքով նախատեսված դեպքերում նշանակումներ կատարել ոստիկանության և ազգային անվտանգության մարմինների պաշտոններում, ինչպես նաև իրականացնել Սահմանադրության 55-րդ հոդվածի 3, 8, 16, 17-րդ կետերում սահմանված լիազորությունները:
Հետաքրքիր է նաև այն հանգամանքը, որ Նախագահին զրկեցին ԱԺ-ի արտահերթ նստաշրջան հրավիրելու իրավունքից (հոդվ. 70):
Այսպիսով՝ սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում քայլ արվեց իշխանության ողջ համակարգի արդյունավետ գործունեությունն ապահովելու ուղղությամբ, չնայած իրականում ՀՀ Ազգային ժողովի և ՀՀ Նախագահի միջև հավասարակշռություն հաստատելը դժվարին խնդիր է՝ առավել ևս դեռ չկայացած ժողովրդավարական հասարակարգի պայմաններում: Սակայն Վենետիկյան հանձնաժողովի եզրակացության համաձայն` Հայաստանն այս առումով գտնվում է ճիշտ ուղու վրա, և այս խնդիրն իրականացնելու համար ստեղծված են բոլոր օրենսդրական նախապայմանները:
